ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره ابراهیم آیه ۱- ۱۸
سوره ابراهیم
ابن عباس و قتاده و حسن گویند: این سوره مکى است بجز دو آیه آن که در باره کشتهگان بدر نازل شده است: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً … وَ بِئْسَ الْقَرارُ» (۲۸ و ۲۹)
شماره آیات:
بنا بر عدد شامى ۵۵ و بنا بر عدد حجازى ۵۴ و بنا بر عدد کوفى ۵۲ و بنا بر عدد بصرى ۵۱ آیه است (بموارد اختلاف، در جاى خود اشاره خواهیم کرد).
فضیلت سوره:
ابى بن کعب گوید: پیامبر گرامى اسلام فرمود: هر کس سوره ابراهیم و حجر بخواند، ده حسنه به او داده مىشود به اندازه همه کسانى که بتها را پرستیده یا نپرستیدهاند.
عیینه بن مصعب از امام صادق (ع) روایت کرده است که: هر کس سوره ابراهیم و حجر را در دو رکعت نماز در هر جمعه بخواند، فقر و جنون و سختى به او نمىرسد.
تفسیر:
خداوند سوره «رعد» را با اثبات رسالت پیامبر و آسمانى بودن قرآن، خاتمه داد. اکنون این سوره را به بیان هدف رسالت و قرآن آغاز کرده، مىفرماید:
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۱ تا ۳]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (۱)
اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ (۲)
الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَهِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (۳)
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحمن الرّحیْمِ
ترجمه:
کتابى است که ما بر تو نازل کردیم براى اینکه مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکیها، بسوى نور و براه خداوند مقتدر و ستوده، هدایت کنى. خداوندى که هر چه در آسمانها و زمین است از اوست و واى به حال کافران که دچار عذابى سخت مىشوند.
آنان که زندگى دنیا را بر آخرت ترجیح داده، از راه حق باز مىدارند و در طلب انحراف هستند. آنان در گمراهى دورى هستند.
تعداد آیات:
بنا بر عدد عراقى سه آیه و بنا بر عدد حجازى و شامى چهار آیه است. «الظلمات و النور» به نظر حجازیان و شامیان، پایان آیه اول است.
قرائت:
اللَّه الذى: اهل مدینه و شام به رفع و دیگران به جر خواندهاند.
جر آن بنا بر این است که بدل از «الحمید» باشد، نه صفت. زیرا اسم صفت واقع نمىشود و کلمه «اللَّه» بر اثر کثرت استعمال، بصورت علم در آمده و نام ذات مقدس ربوبى است.
قرائت رفع، بنا بر این است که از سابق منقطع شده باشد. بنا بر این «الذى» ممکن است خبر و ممکن است صفت باشد و در این صورت، خبر، مقدر است.
در آیه: «قُلْ بَلى وَ رَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عالِمِ الْغَیْبِ» (سبا ۳) اگر «عالِمِ الْغَیْبِ» را برفع بخوانیم خبر آن «لا یَعْزُبُ عَنْهُ» است و اگر به جر بخوانیم، صفت خواهد بود و بنا بر این با آیه مورد بحث، مشابه است.
در آیه: «مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ» (یس ۵۲) نیز ممکن است «هذا» را مبتدا و «ما وَعَدَ الرَّحْمنُ» را خبر بگیریم و ممکن است «هذا» را صفت «مرقدنا» بگیریم. در این صورت «ما وَعَدَ الرَّحْمنُ» مبتدا و خبر آن مقدر است.
لغت:
عزیز: قادرى که قدرت او ابدى است.
حمید: کسى که در همه حال پسندیده است.
استحباب: طلب محبت شیء. محبت، خواستن منافع محبوب است. گاهى در شهوت و تمایلات نفسانى نیز استعمال مىشود.
بغیه: ابتغاء، طلب.
مقصود:
الر: در باره معانى حروف مقطعهاى که در اوایل سورهها آمده و اقوال مختلفى که در باره آنهاست، در اول سوره بقره بحث کردهایم.
کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ: این کتاب آسمانى که بوسیله جبرائیل بر تو نازل کردهایم، سحر و شعر نیست.
لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ: تا مردم را از گمراهى به هدایت و از کفر به ایمان آورى.
بِإِذْنِ رَبِّهِمْ: و این کار را به امر پروردگارشان انجام مىدهى. از این آیه بر مىآید که: خداوند از همه مکلفین، ایمان مىخواهد زیرا «لام» براى غرض و هدف است نه عاقبت و سرانجام، زیرا اگر چنین بود باید همه مردم اهل ایمان باشند، در حالى که چنین نیست. اکنون مقصود از «نور» را بیان کرده، مىفرماید:
إِلى صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ: مردم را از ظلمات کفر براه خداوند که منجر بخدا- شناسى حقیقى و پى بردن بقدرت و عظمت و نعمتهاى بیکران او خواهد شد، هدایت مىکند.
اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ: خدایى که مالک تمام موجوداتى است که در زمین و آسمانهاست و هر گونه تصرفى مىتواند در آنها بکند.
وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ: در اینجا نسبت بکافران اظهار تأسف کرده، مىگوید: واى بحال کافرانى که نعمتهاى خداوند را منکر شده، به یگانگى او اعتراف نمىکنند. اینان دچار عذابى سخت و دشوار خواهند شد.
الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَهِ: سپس مردم کافر را چنین توصیف مىکند: آنان که ماندن در این دار فانى را بر حیات آخرت، ترجیح مىدهند. کلمه «على» بهمین منظور آمده که ترجیح آنها دنیا را بر آخرت، افاده کند. ترجیح آخرت بر دنیا مذمتآور است، زیرا دنیا خانه انتقال و فنا و آخرت، خانه مقام و بقاست.
وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ: دیگر از صفات کافران این است که: دیگران را از پیروى راه حق و خداشناسى باز مىدارند یا اینکه خود را از پیروى راه حق باز مىدارند.
وَ یَبْغُونَها عِوَجاً: و همچنین بدنبال تغییر راه و کج کردن آن هستند. کلمه «سبیل» هم ممکن است مذکر باشد و هم مؤنث، بنا بر این بازگشت ضمیر مؤنث به آن مانعى ندارد.
برخى گویند: یعنى دنیا را از غیر راه آن طلب مىکنند، چه نعمتهاى خدا از راه طاعت، بدست مىآید نه از راه معصیت.
أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ: اینها از راه راست منحرف و دور و دچار گمراهى هستند.
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۴ تا ۶]
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۴)
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (۵)
وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ (۶)
ترجمه:
و هیچ پیامبرى را نفرستادیم جز بزبان قومش تا براى مردم احکام دین را بیان کند، و خداوند هر که را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت مىکند و او توانا و حکیم است. ما موسى را با دلائل و معجزاتى فرستادیم که قومش را از تاریکیها بنور آورد و آنها را بیاد ایام عذاب و نعمت خدا افکند. در این یاد آورى براى مردم شکیبا و سپاسگزار، آیاتى است. و یاد آور هنگامى که موسى بقوم خود گفت: یاد آورید نعمت خدا را بر خویش، هنگامى که شما را از آل فرعون- که شما را عذاب مىکردند و فرزندانتان را مىکشتند و زنانتان را زنده مىگذاشتند- نجات داد و در اینها آزمایش بزرگى است از پروردگارتان.
تعداد آیات:
بنا بر عدد عراقیان سه آیه و بنا بر عدد دیگران چهار آیه است. اختلاف در کلمه «إِلَى النُّورِ» است.
لغت:
تذکیر: یادآورى کردن.
صبار: کسى که صبر بسیار دارد.
اعراب:
أَنْ أَخْرِجْ: ممکن است «انْ» بمعناى «اىْ» و به معناى تفسیر باشد. ممکن است همان «ان» باشد که به افعال وصل مىشود، جز اینکه در اینجا بر سر فعل امر در آمده و امر به خبر تأویل برده مىشود. مثل «انت الذى فعلت» که مؤول است به «انت الذى فعل».
یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ: جمله حالیه.
مقصود:
اکنون این مطلب را بیان مىکند که پیامبران را بزبان قومشان مىفرستد، تا بهتر مقاصد او را در یابند و عذرى براى آنها باقى نماند. از اینرو مىفرماید:
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ: هرگز پیامبرى نفرستادهایم که بزبان قوم خود سخن نگوید، براى اینکه مردم سخن او را بفهمند و احتیاجى بمترجم نداشته باشند. خداوند پیامبر اسلام را بسوى همه انسانها فرستاد اما بزبان قومش یعنى عرب. چنان که مىفرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً» (سبا ۲۸: ترا بسوى همه مردم فرستادیم تا آنها را بشارت دهى و بترسانى).
حسن گوید: خداوند بر پیامبر خود منت گذاشت که او را تنها بسوى قومش نفرستاده، بلکه مبعوث بسوى همه انسانهاست. مجاهد نیز چنین گوید. برخى گویند: یعنى همانطورى که ترا بزبان عربى بسوى عرب فرستادیم تا تو دین را براى آنها و آنها براى مردم بیان کنند، هر پیامبرى را نیز بزبان قومش فرستادیم تا دین را براى مردم آشکار سازند.
فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ: سپس جمله دیگرى را آغاز کرده، مىفرماید: هر که را بخواهد و مستحق کیفر باشد، گمراه مىکند و هر که را بخواهد بلطف خود هدایت مىکند. برخى گویند: یعنى نسبت به آنها که شایستگى دارند لطف مىکند و نسبت بدیگران لطف نمىکند و گمراه مىشوند. بنا بر این هر کس که تفکر و تدبر کند، هدایت مىیابد و خداوند او را استوار مىسازد و هر کس که اعراض کند، خداوند او را بحال خود وامىگذارد.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ: خداوند صاحب قدرت و حکیم است.
هم اکنون در باره رسالت موسى، مىفرماید:
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ:
ما موسى را با معجزات و دلائل روشن فرستادیم و به او مأموریت دادیم که قوم خود را از تاریکیها بسوى نور رهنمون شود، بدیهى است که آنها بوسیله دعوت موسى اهل ایمان شده، از کفر خارج مىشوند، بنا بر این عامل خارج شدن آنها از کفر بایمان، موسى است.
وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّهِ، در این باره اقوالى است:
۱- ابن زید و بلخى گویند: یعنى به موسى امر کردیم که قوم خود را بیاد حوادث گذشته و بلاهایى که گریبانگیر امم پیشین شده است بیفکند، تا آنها بترسند.
مؤید این معنى شعر عمرو بن کلثوم است:
| و ایام لنا غر طوال | عصینا الملک فیها ان ندینا |
یعنى: چه روزگار درخشان طولانى که پادشاهى عمرو بن منذر را گردن ننهادیم و بدین او در نیامدیم! بنا بر این، مقصود، ایامى است که خداوند از گرد نفر از ان انتقام گرفته است.
۲- ابن عباس و ابى بن کعب و حسن و مجاهد و قتاده گویند: یعنى آنها را بیاد نعمتهاى خداوند در سایر ایام، بیفکن. همین معنى از امام صادق (ع) نیز روایت شده است.
۳- ابو مسلم گوید: منظور سنتها و افعال خداوند است که بصورت انعام یا انتقام در میان بندگان وقوع یافته است. در حقیقت «ایام» زمان وقوع سنن و افعال خداوند هستند. این قول جامع دو قول سابق است.
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ: در این یادآورى براى کسانى که عادت بصبر دارند و شکر نعمت بجاى مىآورند، دلائلى روشن است. در اینجا صبر و شکر را جمع کرده است زیرا مؤمن یا گرفتار بلائى است که صبر مىکند یا برخوردار از نعمتى است که شکر مىکند، بنا بر این صبر و شکر از خصال مؤمنین است، علاوه بر این، هیچ تکلیفى خالى از صبر و شکر نیست.
وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ: بیاد آور که موسى بقوم خود گفت: یاد آورید هنگامى که خداوند نعمت خود را شامل حال شما کرد و شما را از آل فرعون- که عذابتان مىکردند و پسرانتان را سر مىبریدند و زنانتان را بمنظور بردگى زنده مىگذاشتند- نجات بخشید.
وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ: و در این حوادث، آزمایش بزرگى بود از جانب خداوند. تفسیر این آیه در سوره بقره گذشت.
در سوره بقره، یذبحون بدون واو عطف و در اینجا با واو عطف آمده. فراء گوید:
عطف صحیح است زیرا عذاب آنها غیر از ذبح بود، بدون عطف هم صحیح است تا تفسیر باشد.
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۷ تا ۱۰]
وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ (۷)
وَ قالَ مُوسى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ (۸)
أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ (۹)
قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (۱۰)
ترجمه:
و یاد آور هنگامى را که خداوند اعلام فرمود که: اگر شکر نعمتها را بجاى آورید، بر نعمتهاى شما مىافزایم و اگر کفران نعمت کنید، عذاب من شدید است.
موسى گفت: اگر شما و همه کسانى که در روى زمین هستند، کفر بورزید، خداوند بىنیاز و ستوده است. آیا خبر قوم نوح و عاد و ثمود که در گذشته مىزیستهاند و کسانى که بعد از آنها آمدهاند و جز خدا کسى از حال آنها خبر ندارد، به شما نرسیده است؟
پیامبران با دلائل روشن، نزد آنها آمدند و آنها دستها را در دهانهاى خویش کردند و گفتند: ما منکر رسالت شمائیم و در باره آنچه ما را به آن دعوت مىکنید، در شک هستیم و احتمال سوء نیت، در باره شما مىدهیم. پیامبرانشان گفتند: آیا در باره خداوندى که آفریدگار آسمانها و زمین است، شکى است؟ خداوند شما را دعوت مىکند که گناهانتان را بیامرزد و تا مدتى معین شما را مهلت دهد. گفتند: شما نیز بشرى مثل ما هستید که مىخواهید ما را از آنچه پدرانمان پرستش مىکردند، بازدارید.
بنا بر این دلیلى روشن براى ما بیاورید.
تعداد آیات:
بر حسب شمارش کوفیان، چهار آیه و بر حسب شمارش دیگران پنج آیه و اختلاف در «قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ» است. کوفیان اینجا را خاتمه آیه ندانسته و دیگران دانستهاند.
لغت:
تأذن: اعلام. «آذن و تأذن» نظیر «اوعد و توعد» داراى یک معنى هستند.
شاعر گوید:
| آذنتنا ببینها اسماء | رب ثاو یمل منه الثواء |
یعنى: اسماء اعلام کرد که او قصد دارد از ما جدا گردد، بسا مقیمى که از اقامت خود به تنگ آمده است.
نبأ: خبر از یک حادثه بزرگ. «نبّأ اللَّه محمداً» یعنى خداوند محمد را به پیامبرى برگزید و او را از اسرار غیبى خبر داد. «تنبأ مسیلمه الکذاب» یعنى مسیلمه ادعاى نبوت کرد.
ریب: پلیدترین شکها را گویند و «مریب» کسى است که تهمت و افترا ببندد و در نتیجه در مردم ایجاد شک و تردید کند.
اعراب:
قَوْمِ نُوحٍ وَ …: بدل از «الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ».
فاطر: مجرور صفت «اللَّه».
مِنْ ذُنُوبِکُمْ: «من» براى تبعیض و بقولى زائده است. سیبویه گوید: «من» در جمله مثبت، زائده واقع نمىشود.
مقصود:
در آیات پیش، در پیرامون نعمتهاى الهى سخن گفته شد، اکنون در باره وظیفه شکر گزارى و فواید آن و مضرات کفران نعمت، سخن مىگوید:
وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ: حسن و بلخى گویند: یعنى بیاد آورد هنگامى که خداوند اعلام فرمود. ابن عباس گوید: یعنى هنگامى که خداوند به شما فرمود. جبائى گوید:
یعنى هنگامى که خداوند شما را خبر داد.
لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ: اگر در برابر نعمتهاى من سپاسگزار باشید، بر نعمتهاى شما مىافزایم.
وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ: و اگر منکر نعمتهاى من شوید، عذاب من براى کسانى که منکر شوند، سخت است. امام صادق (ع) فرمود: از این آیه برمىآید که هر بندهاى که به او نعمتى عطا شد و به قلب خود به آن نعمت اقرار و خداوند را بزبان خود، ستایش کرد، سخنش به پایان نمىرسد، جز اینکه خداوند فرمان دهد که بر نعمت او افزوده شود.
وَ قالَ مُوسى إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ:موسى چنین گفت: اگر شما و همه کسانى که در روى زمین هستند منکر نعمت-هاى خداوند شوید، بخداوند زیان نمىرسانید. ضرر این کار، دامنگیر خود شما مىشود و سزاوار کیفر خواهید شد، زیرا خداوند از شکر شما بىنیاز و در کارهاى خود ستوده است.
ممکن است منظور از کفر نعمت، تشبیه خداوند به خلق یا رد حکمش یا مخالفت با یکى از پیامبرانش باشد، زیرا خداوند در همه این امور، بوسیله دلائل روشن، مردم را مورد تنعم قرار داده و دقت در آن دلائل را مستلزم پاداش فراوان معرفى کرده است. پس دقت نکردن در آن دلائل و انکار آنها کفران نعمت است.
أَ لَمْ یَأْتِکُمْ: برخى گویند: این خطاب، متوجه امت پیامبر ماست که آنها را متوجه سرگذشت مردم گذشته مىکند. برخى گویند: این جمله هم تتمه گفتار موسى (ع) است، که قسمتى از آن در آیه پیش، بیان شد.
نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ:
آیا اخبار قوم نوح و عاد و ثمود و اقوامى که بعد از آنها آمدهاند و تفصیل سرگذشت و تعداد و اعمال و کیفر آنها را جز خداوند نمىداند، به شما نرسیدهاست؟
ابن انبارى گوید: خداوند اقوامى از عرب و غیر عرب را بهلاکت رسانید، در نتیجه اخبار و آثار آنها از میان رفت، بنا بر این احدى جز خداوند از حال آنها خبر ندارد.
ابن مسعود هر گاه این آیه را مىخواند، مىگفت: نسابهها دروغگو هستند.
برخى گفتهاند: پیامبر اسلام در نسبت خود به اجداد، از معد بن عدنان تجاوز نمىکرد.
بنا بر این جمله «وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ» مبتدا و خبر است.
جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ: اقوامى که پیامبران خدا براى ایشان، دلائل روشن و احکام حلال و حرام آوردند و آنها زیر بار نرفتند.
در باره معناى جمله اخیر، اقوالى است:
۱- ابن مسعود و ابن عباس و جبائى گویند: یعنى از شدت خشم انگشتها را به دندان مىگرفتند، زیرا تحمل گفتار پیامبران براى آنها دشوار بود.
۲- حسن و مقاتل گویند: یعنى دستهاى خود را در دهان انبیا مىکردند، تا آنها را تکذیب و گفتار آنها را رد کنند. بنا بر این ضمیر «ایدیهم» به کفار و ضمیر «افواههم» به انبیا بر مىگردد. گویى آنها هنگامى که سخن پیامبران را مىشنیدند، با دستهاى خود به دهان آنها اشاره مىکردند، تا آنها را ساکت کنند.
۳- کلبى گوید: یعنى دستها را بر دهان خود مىگذاشتند و بدینوسیله به پیامبران اشاره مىکردند که ساکت شوند و از دعوت آنها خوددارى کنند. ما هم هر گاه بخواهیم کسى را ساکت کنیم، همین کار را انجام مىدهیم. بنا بر این هر دو ضمیر به کفار بر مىگردد.
۴- هر دو ضمیر به پیامبران بر مىگردد و منظور این است که آنها دست پیامبران را مىگرفتند و بر دهانشان مىگذاشتند، تا ساکت شوند و سخنشان قطع شود. پیامبران هم از هدایت آنها مأیوس شده، سکوت مىکردند.
اینها همه، بنا بر این است که: «ایدى» و «افواه» حمل بر معناى حقیقى شوند.
کسانى که حمل بر معانى مجازى کردهاند، نیز در باره آن اختلاف کردهاند: برخى گفتهاند منظور از «ایدى» دلائلى است که پیامبران بر زبان مىآوردند و مقصود این است که: دلائل آنها را بدهانشان باز مىگرداندند و استماع نمىکردند. مجاهد و قتاده گویند: یعنى گفتار پیامبران را رد و تکذیب مىکردند. ابو عبیده و اخفش گویند:
یعنى امر خدا را ترک و از قبول آن خوددارى مىکردند. قتیبى گوید: شنیده نشده است که عرب از این تعبیر، ترک امر را اراده کند. بلکه مقصود این است که آنها از روى خشم و غضب، دستها را بدندان مىگرفتند. چنان که شاعر گوید:
| «یردون فى فیه عشر الحسود» |
یعنى: آنها چنان حسود را به خشم مىآورند که ده انگشت خود را بدندان مىگیرد. شاعر دیگرى گوید:
| قد افنى انامله ازمه | فاضحى یعض على الوظینا |
یعنى: از شدت غضب، انگشتان خود را آن قدر گزید که همه را از بین برد و حالا پشت دست و ذراع را دندان مىگیرد! مجاهد گوید: یعنى پندها و اندرزهاى حکیمانه انبیا را رد مىکردند. بنا بر این «فى» به معناى «باء» است. فراء گوید: برخى چنین گفتهاند:
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۱۳، ص: ۱۰۵
| و ارغب فیها عن لقیط و رهطه | و لکننى عن سنبس لست ارغب |
یعنى: بدخترم از لقیط و قبیلهاش اعراض مىکنم. لکن از قبیله «سنبس» اعراض نمىکنم. (در اینجا «فیها» یعنى «بها») وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ: و گفتند: ما منکر رسالت شما هستیم و در دین شما شک داریم و احتمال مىدهیم که شما از این راه در صدد بدست آوردن ریاست و مقام هستید و دروغ مىگوئید.
قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: در این هنگام پیامبران به ایشان گفتند: آیا با وجود دلائل بسیار بر توحید ذات و صفات، در باره خداوندى که آفریدگار و پدید آورنده آسمانها و زمین است، تردیدى است؟ بدیهى است که احدى جز خداوند، بر این کارها قدرت ندارد، بنا بر این لازم است که به یکتایى پرستیده شود و دیگرى که بر اختراع اجسام، قدرتى ندارد، پرستیده نشود.
یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ: خداوند شما را دعوت به ایمان مىکند، تا به شما سود برساند، نه زیان. مقصود از «مِنْ ذُنُوبِکُمْ» این است که برخى از گناهان شما را بیامرزد، زیرا خداوند گناه شرک را نمىآمرزد. جبائى گوید: درست است که «من» براى تبعیض است، لکن در معناى آن توسعه داده شده و مقصود، آمرزش همه گناهان است.
وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى: خداوند شما را تا وقت مرگ مهلت مىدهد و کیفر شما را موکول به بعد از مرگ مىکند.
قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمَّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا: به پیامبران خود مىگفتند: شما هم بشرى هستید مثل ما و مىخواهید ما را از پرستش بتها- که کار نیاکانمان بوده است- بازدارید.
فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ: بنا بر این براى اثبات مدعاى خود و ابطال راه و رسم ما باید دلائل روشنى نشان دهید و بیاورید.
علت اینکه: چنین مىگفتند، این است که معتقد بودند که معجزات پیامبران معجزه نیست و دلالتى ندارد. برخى گویند: آنها معجزات دیگرى مىخواستند.
دلالت آیه:
از این آیه، برمىآید که خداوند، اراده کفر و شرک نمىکند، بلکه اراده خیر و ایمان مىکند و اینکه پیامبران را بسوى کفار فرستاده است، تا ایمان آورند و این از راه رحمت و تفضل و انعام است نسبت به آنها. شاهد این مطلب، جمله «یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ» است.
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۱۱ تا ۱۲]
قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (۱۱)
وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (۱۲)
ترجمه:
پیامبرانشان گفتند: ما هم جز بشرى مانند شما نیستیم. لکن خداوند بر هر بندهاى که بخواهد، منت مىگذارد و ما را نرسد که جز به اذن خدا براى شما دلیل و معجزهاى بیاوریم و باید مردم مؤمن بخدا توکل کنند. و ما را نرسد که بخدا توکل نکنیم، حال آنکه راه را به ما نشان داده است. ما در برابر آزارهاى شما صبر مىکنیم و باید مردم متوکل بخدا توکل کنند.
مقصود:
اکنون خداوند متعال به نقل جواب پیامبران به کفار پرداخته، مىفرماید:
قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ: پیامبرانشان به آنها گفتند: ما از لحاظ شکل و هیأت، مثل شما بشریم و فرشته نیستیم[۱].
وَ لکِنَّ اللَّهَ یَمُنُّ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ: لکن خداوند بهربندهاى که بخواهد منت مىگذارد و او را به پیامبرى مبعوث مىکند و همراه معجزات، براى ارشاد مردم او را مأمور مىسازد. اکنون خداوند بر ما نیز منتگذارده و ما را برسالت آسمانى برگزیده است.
وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ: و ما را نرسد که براى اثبات مدعاى خود دلیل و معجزهاى براى شما آوریم جز به امر خدا.
وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ: مردمى که خدا را تصدیق و پیامبرانش را مىپذیرند، باید بخدا توکل کنند.
وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ: هر گاه ما بخدا توکل نکنیم و امور خود را به او واگذار نکنیم چه خواهیم داشت؟! بنا بر این «ما» براى استفهام است. برخى گویند:
یعنى هر گاه بخدا توکل و اعتماد نکنیم، عذرى نخواهیم داشت. بنا بر این «ما» براى نفى است. اگر چه بازگشت استفهام نیز به نفى است.
وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا: با اینکه خداوند راه توکل را به ما نشان داده است. برخى گویند: یعنى ما را براه ایمان هدایت و بر معرفت خود راهنمایى کرده و براى عبادت، توفیق بخشیده و از آلایش شرک، پاک ساخته و ضامن شده است که ما را از پاداش فراوان خود برخوردار سازد. بنا بر این مقصود این است که: هر گاه ما اهل هدایت باشیم، سزاوار نیست که به خدا توکل نکنیم.
وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى ما آذَیْتُمُونا: و ما بر آزار و اذیت شما صبر مىکنیم، زیرا خداوند ما را در برابر تعدیات شما یارى خواهد کرد.
وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ: خداوند متعال، این مطلب و نظائر آن را در قرآن کریم براى پیامبر گرامى اسلام نقل مىکند، تا به پیامبران پیشین تأسى کند و در برابر آزار و اذیتهاى مشرکین، صبر و توکل داشته باشد.
واقدى روایت مىکند که پیامبر فرمود: هر گاه «کیک» شما را اذیت کند، قدح آبى برگیرید و هفت بار آیه «وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ …» بر آن بخوانید و بگویید:
اگر بخداوند ایمان دارید، دست از اذیت ما بردارید، سپس آب را در اطراف بستر خود بپاشید که آن شب را راحت مىخوابید.
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۱۳ تا ۱۸]
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا فَأَوْحى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ (۱۳)
وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ (۱۴)
وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ (۱۵)
مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ (۱۶)
یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ (۱۷)
مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى شَیْءٍ ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ (۱۸)
ترجمه:
کافران به پیامبران خویش گفتند: شما را از زمین خویش بیرون مىکنیم، جز اینکه بکیش ما باز گردید. خداوند به ایشان وحى کرد که ستمکاران را هلاک مىکنیم و شما را پس از ایشان در زمین سکونت مىدهیم. این است پاداش کسى که از مقام من و وعید من بترسد و آنان از خداوند طلب فتح کردند و هر جبار معاندى، نومید است.
از پس او جهنمى است که از آب چرکین به او مىدهند. که مىنوشد ولى از شدت تنفر نزدیک است که ننوشد و مرگ، او را از هر جا، فرا مىرسد و نمىمیرد و از پس او عذابى سخت است. مثل آنان که به پروردگارشان کافر شدند اعمالشان مثل خاکسترى است که در روز تندباد، به اطراف پراکنده شود. آنها قادر نیستند که از کردار خود، چیزى بکف آورند. این است گمراهى دور از راه صواب.
قرائت:
و استفتحوا: در قرائت غیر مشهور از ابن عباس و مجاهد و ابن محیصن، به کسر تاء آمده است. اگر بفتح تاء خوانده شود یعنى: طلب فتح کردند و اگر بکسر تاء خوانده شود، فعل امر و عطف بر «فاوحى» است به تقدیر «و قال لهم استفتحوا» یعنى: از خدا براى پیروزى بر آنها یارى بخواهید. چنان که در حدیث است
«کان (ص) یستفتح بصعالیک المهاجرین»
یعنى: پیامبر بوسیله توده مهاجرین پیروزى بدست مىآورد.
برخى گویند: یعنى آنها را جلو مىانداخت و کار خود را با ایشان آغاز مىکرد.
علت اینکه قاضى را «فتاح» گفتهاند، این است که در حق را مىگشاید.
فى یوم عاصف: در قرائت غیر مشهور، ابن ابى اسحاق، به اضافه «یوم» به «عاصف» قرائت کرده است و معناى آن «فى یوم ریح عاصف» است که موصوف حذف و صفت بجاى آن نشسته است. در قرائت مشهور نیز «عاصف» به معناى باد سخت است.
لغت:
استفتاح: طلب فتح و پیروزى.
خیبت: رستگار نشدن. ضد «نجاح» یعنى رستگار شدن.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۱۳، ص: ۱۱۲
جبر: طلب برترى مقام، بحدى که در وصف نگنجد. هر گاه انسان را «جبار» گویند، ذم و هر گاه خدا را «جبار» گویند، مدح است، زیرا علو مقام او در حدّ اعلاست.
عنید: مبالغه «عاند» و «عاند» کسى است که از قبول حق با علم به آن امتناع ورزد. شاعر گوید:
| اذا انزلت فاجعلانى وسطاً | انى کبیر لا اطیق العندا |
یعنى: هنگامى که فرود آمدم مرا در میان قرار دهید، که من بزرگم و طاقت عناد ندارم.
وراء: پشت، خلف. گاهى این کلمه بمعناى جلو آید. شاعر گوید:
| ا یرجو بنو مروان سمعى و طاعتى | و قومى تمیم و الفلاه ورائیا |
یعنى: آیا بنى مروان امیدوارند که من فرمان آنها را بشنوم و آنها را اطاعت کنم، حال آنکه قوم من تمیم و بیابان جلو من است.
زجاج گوید: «وراء» چیزى است که از نظر انسان پنهان باشد و از اضداد، یعنى جهات ششگانه نیست. نابغه گوید:
| حلفت و لم اترک لنفسى ریبه | و لیس وراء اللَّه للمرء مذهب |
یعنى: سوگند یاد کردم و براى خود تردیدى باقى نگذاشتم و نیست براى انسان روشى که از خداوند پوشیده باشد.
صدید: چرکى که از زخم آید. این کلمه، بیان است براى آبى که نوشابه اهل جهنم است و از اینرو مجرور شده است.
تجرع: کم کم و بطور مداوم نوشیدن.
اساغه: جارى کردن نوشیدنى در گلو.
اشتداد: سریع کردن حرکت با تمام نیرو.
عاصف: باد سخت. این کلمه صفت «یوم» قرار گرفته زیرا در «یوم» واقع مىشود. مثل «لیل نائم» و «یوم ماطر» یعنى شب خوابیده و روز بارنده. ممکن است به معناى «یوم عاصف ریحه» باشد. یعنى: روزى که باد آن سخت است.
اعراب:
أَوْ لَتَعُودُنَ: «او» بمعناى «الّا» است.
لا یَکادُ: فراء گوید: این کلمه هم در مورد آنچه واقع مىشود و هم در مورد آنچه واقع نمىشود، بکار مىرود. اول مثل «لا یَکادُ یُسِیغُهُ» و دوم مثل «لَمْ یَکَدْ یَراها» یعنى:
ندید او را.
مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا: به تقدیر: فیما یتلى علیکم مثل الذین کفروا …» بنا بر این «مثل» مبتداست و ممکن است «مثل» زاید و تقدیر آن «الذین کفروا بربهم …» باشد، بنا بر این «الذین» مبتداست.
اعمالهم: بدل از (الذین).
کرماد: خبر.
مقصود:
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا:کافران گفتند: ما شما را از سرزمینهاى خود اخراج مىکنیم. مگر اینکه شما هم به ادیان و مذاهب ما بازگردید.
فَأَوْحى إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظَّالِمِینَ: خداوند به پیامبران خود وحى کرد که: ما این ستمکاران کافر را هلاک خواهیم کرد، زیرا آنان از اخلاق و رفتار قوم خود به ستوه آمده بودند.
وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ: پس از هلاک آنها شما را در سرزمین آنها جاى مىدهیم. یعنى: شما صبر کنید که دشمنتان را هلاک مىکنم و سرزمین آنها را به شما مىسپارم. در حدیث است که: «هر کس همسایه را بیازارد، خداوند خانهاش را به همسایه واگذار مىکند».
ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی: این رستگارى نصیب کسى مىشود که از حساب و کیفر، در پیشگاه الهى بترسد. در اینجا «مقام» را به خداوند اضافه مىکند، زیرا ایستادن مردم در پیشگاه خداوند، به امر اوست.
وَ خافَ وَعِیدِ: و آنان که از عقاب من بترسند.
در این آیه، از زبان آنها نقل کرد که مىگفتند: «مگر اینکه شما هم به ادیان و مذاهب ما بازگردید». این جمله مستلزم این است که پیامبران، قبلا به دین آنها بوده، سپس بازگشتهاند، از اینرو به آنها مىگویند: اگر مجدداً به دین ما باز گردید، به شما کارى نداریم و از سرزمین خود اخراج نمىکنیم. لکن بدیهى است که پیامبران، هرگز به دین باطل، گروش پیدا نکردهاند. بنا بر این، این مطلب، بنا بر توهم خود آنها بود که گمان مىکردهاند پیامبران، در اول به دین آنها بوده و نشو و نماى ایشان با آن دین، آغاز شده است.
وَ اسْتَفْتَحُوا: مجاهد و قتاده گویند: یعنى پیامبران از خداوند طلب مىکردند که آنها را یارى کند، تا بر دشمن فاتح و پیروز گردند. جبائى گوید: فتح بمعناى حکم و فتاح بمعناى حاکم و مقصود این است که: آنها از خداوند مىخواستند که میان آنها و امتهاى ایشان حکم کنند.
وَ خابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ: و مردم متکبر و معاند که از حق دورى مىکنند، زیانکارند. برخى گویند: یعنى کفار، هم بوسیله تکذیب پیامبران مىخواستند بر آنها پیروز گردند.
مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ: زجاج گوید: یعنى جهنم پیش روى چنین اشخاصى است و در عین اینکه زیانکارند، گرفتار جهنم خواهند شد. برخى گویند: یعنى جهنم، پشت سر این اشخاص است. اگر چه در حقیقت، جهنم در جلو ایشان است، نه پشت سر، لکن در مورد زمان آینده، مانعى ندارد که زمانى که در پیش است، بعد و عقب نامیده شود، زیرا زمان تدریجاً مىآید و به انسان مىرسد، هم چنان که آنچه از دنبال انسان مىآید، چنین است.
وَ یُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ: و از چرکها و خون و جراحتهایى که از دستگاه تناسلى زنهاى بدکار، در آتش جهنم جارى مىشود، مىنوشند. چنان که از امام صادق (ع) نقل شده است. اکثر مفسران گویند: رنگ آن مثل رنگ آب و طعم آن مثل طعم خون و جراحت است.
ابو امامه از پیامبر گرامى اسلام در باره این جمله، روایت کرده است که فرمود:
این آب را بآنها نزدیک مىسازند و آنها از آن متنفرند. همین که به دهانشان مىرسد، صورتشان گداخته مىشود و پوست سرشان در آن مىریزد. همین که نوشیدند، امعاى آنها متلاشى و از آنها دفع مىشود. چنان که خداوند مىفرماید: «وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ» (محمد ۱۵: آب داغ بآنها نوشانیده مىشود و امعاى آنها پاره مىشود) و نیز مىفرماید: «وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ» (کهف ۲۹: و اگر استغاثه کنند، با آبى پاسخ آنها مىدهند که همچون چرک و جراحت است و صورتها را بریان مىکند).
در حدیث است که پیامبر گرامى اسلام فرمود: «کسى که شراب بنوشد تا چهل روز نمازش پذیرفته نمىشود و اگر بمیرد، در حالى که چیزى از شراب در شکمش باشد، خداوند حق دارد که از عصاره چرکهاى اهل جهنم به او بنوشاند. این عصاره، چرک هاى اهل جهنم و موادى است که از دستگاه تناسلى زناکاران خارج مىشود. این مواد را در دیگهاى جهنم، گرد مىآورند و به اهل آتش مىدهند، در نتیجه، امعاى داخلى و پوستهاى ایشان، گداخته مىشود. همین روایت را امام صادق، از پدران خود، از پیامبر گرامى نقل کرده است.
یَتَجَرَّعُهُ وَ لا یَکادُ یُسِیغُهُ: متکبران معاند، از این مواد چرکین و گندیده، کم کم مىنوشند و از شدت ناراحتى و تنفر، مىخواهند از نوشیدن آن خوددارى کنند ولى چارهاى ندارند و باید بنوشند. در حقیقت، اگر به اختیار خود باشند، نمىنوشند، اما هیهات! وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ: از هر سو سکرات مرگ ایشان را تهدید مىکند و با سختىهاى آن دست بگریبانند: از ظاهر و باطن و حتى از جانب موهاى سر! این معنى از ابراهیم تیمى و ابن جریح است. ابن عباس و جبائى گویند: یعنى در همه جا با مرگ روبرو هستند، و مرگ از بالا و پائین و راست و چپ و پیش و پس آنها راتهدید مىکند.
وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ: با اینکه اسباب مرگ و سختىهاى آن ایشان را بسختى رنج مىدهند و هر یک از آنها در این جهان براى خاتمه دادن بزندگى انسان و آسوده کردن او از آلام و مشقتها کافى هستند، مع الوصف نمىمیرند و هم چنان در عذاب و مشقت، بسر مىبرند. این جمله مثل این است که مىفرماید: «لا یُقْضى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا» (فاطر ۳۶: بزندگى اهل جهنم خاتمه داده نمىشود، تا بمیرند و آسوده شوند).
وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ: اینان در پشت سر خود، عذاب جاودانى دارند. کلبى گوید: یعنى بعد از آن عذاب، عذابى دردناکتر و دشوارتر دارند.
هم اکنون پرده از روى یک مطلب دیگر برداشته، مىفرماید:
مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ: فراء گوید: یعنى مثل اینکه اعمال کسانى که به پروردگارشان کفر ورزیدند. بنا بر این مضاف به قرینه اینکه بعداً ذکر شده، حذف شده است. سیبویه گوید: یعنى از داستانهایى که براى تو شرح مىدهیم، مثل کسانى است که کفر ورزیدهاند.
أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ: اعمال آنها همچون خاکسترى است که بادى سخت، بر آن بوزد و آن را باطراف پراکنده سازد.
لا یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُوا عَلى شَیْءٍ: همانطورى که احدى نمىتواند خاکستر- هاى پراکنده را جمع آورى کند، کفار نیز نمىتوانند از اعمال خود نفعى ببرند.
چنان که مىفرماید: «وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» (فرقان ۲۳:ما عمل گذشته آنها را مثل غبار پراکنده ساختیم).
ذلِکَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ: عمل آنها یک نوع گمراهى است که از نفع دور است.
ابن عباس گوید: یعنى خطایى است که از صواب دور است.
دلالت آیه:
این آیه، بطور واضح دلالت بر بطلان عقیده جبریان دارد، زیرا عمل را به آنها اضافه مىکند و اگر عمل ایشان مخلوق خداوند بود، به آنها اضافه نمىکرد.
____________________________
[۱] –
| همسرى با انبیا برداشتند | اولیا را همچو خود پنداشتند |
| ( گفته ما اینک بشر ایشان بشر | ما و ایشان بسته خوابیم و خور |
| این ندانستند ایشان از عمى | هست فرقى در میان بى منتهى |
| هر دو گون زنبور خورند از محل | لیک زان شد نیش و زان دیگر عسل |
| هر دو گون آهو گیا خوردند و آب | زین یکى سرگین شد و زآن مشک ناب |
| هر دو نى خوردند از یک آب خور | این یکى خالى و آن پر از شکر |
| صد هزاران این چنین اشباه بین | فرقشان هفتاد ساله راه بین |
| این خورد گردد پلیدى زآن جدا | آن خورد گردد همه نور خدا |
| این خود زاید همه بخل و حسد | و آن خورد زاید همه نور احد |
تفسیرمجمع البیان جلد سیزدهم