ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره التحریم ۶ ا لى ۱۲
[سوره التحریم (۶۶): الآیات ۶ الى ۱۲]
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ عَلَیْها مَلائِکَهٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (۶)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (۷)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَصُوحاً عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (۸)
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (۹)
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ (۱۰)
وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّهِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (۱۱)
وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ (۱۲)
القراءه
قرأ حماد و یحیى عن أبی بکر نصوحا بضم النون و الباقون بفتح النون و قرأ أهل البصره و حفص «وَ کُتُبِهِ» بضم الکاف و التاء على الجمع و الباقون و کتابه على الواحد.
الحجه
قال أبو علی یشبه أن یکون النصوح بالضم مصدرا و ذلک إن ذا الرمه قال:
| ” أحبک حبا خالطته نصاحه” |
فالنصاحه على فعاله و ما کان على فعال من المصادر فقد یکون منه الفعول نحو الذهاب و الذهوب و یکون قد وصف بالمصدر نحو عدل و رضا قال أبو الحسن نصحته فی معنى صدقته و توبه نصوح أی صادقه و الفتح کلام العرب و لا أعرف الضم و حجه من قال «وَ کُتُبِهِ» أنه فی موضع جمع أ لا ترى أنها قد صدقت بجمیع کتب الله تعالى و من قال و کتابه أراد الکثره و الشیاع و قد یجیء ذلک فی الأسماء المضافه کما یجیء فی الأسماء المفرده کما قال «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها».
الإعراب
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» مبتدأ نورهم مبتدأ ثانی و «یَسْعى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ» فی موضع الخبر و الجمله خبر المبتدأ الأول و قوله «امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ» تقدیره مثل امرأه فرعون فحذف المضاف و هو بدل من قوله مثلا.
المعنى
لما أدب سبحانه نساء النبی ص أمر عقبیه المؤمنین بتأدیب نسائهم فقال مخاطبا لهم «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا» أی احفظوا و احرسوا و امنعوا «أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً» و المعنى قوا أنفسکم و أهلیکم النار بالصبر على طاعه الله و عن معصیته و عن اتباع الشهوات و قوا أهلیکم النار بدعائهم إلى الطاعه و تعلیمهم الفرائض و نهیهم عن القبائح و حثهم على أفعال الخیر و قال مقاتل بن حیان و هو أن یؤدب الرجل المسلم نفسه و أهله و یعلمهم الخیر و ینهاهم عن الشر فذلک حق على المسلم أن یفعل بنفسه و أهله و عبیده و إمائه فی تأدیبهم و تعلیمهم ثم وصف سبحانه النار التی حذرهم منها فقال «وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ» أی حطب تلک النار الناس و حجاره الکبریت و هی تزید فی قوه النار و قد مر تفسیره «عَلَیْها مَلائِکَهٌ غِلاظٌ شِدادٌ» أی غلاظ القلوب لا یرحمون أهل النار أقویاء یعنی الزبانیه التسعه عشر و أعوانهم «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ» و فی هذا دلاله على أن الملائکه الموکلین بالنار معصومون عن القبائح لا یخالفون الله فی أوامره و نواهیه و قال الجبائی إنما عنى أنهم لا یعصونه و یفعلون ما یأمرهم به فی دار الدنیا لأن الآخره لیست بدار تکلیف و إنما هی دار جزاء و إنما أمرهم الله تعالى بتعذیب أهل النار على وجه الثواب لهم بأن جعل سرورهم و لذاتهم فی تعذیب أهل النار کما جعل سرور المؤمنین و لذاتهم فی الجنه ثم حکى سبحانه ما یقال للکفار یوم القیامه فقال «یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ» و ذلک أنهم إذا عذبوا یأخذون فی الاعتذار فلا یلتفت إلى معاذیرهم و یقال لهم لا تعتذروا الیوم فهذا جزاء فعلکم و ذلک قوله «إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» ثم عاد سبحانه إلى خطاب المؤمنین فی دار التکلیف فقال «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ» من معاصیه و ارجعوا إلى طاعته «تَوْبَهً نَصُوحاً» أی خالصه لوجه الله
و روى عکرمه عن ابن عباس قال قال معاذ بن جبل یا رسول الله ما التوبه النصوح قال أن یتوب التائب ثم لا یرجع فی ذنب کما لا یعود اللبن إلى الضرع
و قال ابن مسعود التوبه النصوح هی التی تکفر کل سیئه و هو فی القرآن ثم تلا هذه الآیه و قیل أن التوبه النصوح هی التی یناصح الإنسان فیها نفسه بإخلاص الندم مع العزم على أن لا یعود إلى مثله فی القبح و قیل هی أن یکون العبد نادما على ما مضى مجمعا على أن لا یعود فیه عن الحسن و قیل هی الصادقه الناصحه عن قتاده و قیل هی أن یستغفر باللسان و یندم بالقلب و یمسک بالبدن عن الکلبی و قیل هی التوبه المقبوله و لا تقبل ما لم یکن فیها ثلاث خوف أن لا تقبل و رجاء أن تقبل و إدمان الطاعه عن سعید بن جبیر و قیل هی أن یکون الذنب نصب عینیه و لا یزال کأنه ینظر إلیه و قیل هی من النصح و هو الخیاطه لأن العصیان یخرق الدین و التوبه ترقعه و قیل لأنها جمعت بینه و بین أولیاء الله کما جمع الخیاط الثوب و ألصق بعضه ببعض و قیل لأنها أحکمت طاعته و أوثقتها کما أحکم الخیاط الثوب و أوثقه «عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» أی یحطها عنکم و یدخلکم الجنه و عسى من الله واجب ثم قال «یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» أی لا یعذبهم الله بدخول النار و لا یذلهم بذلک بل یعزهم بإدخالهم الجنه و قیل لا یخزی الله النبی أی لا یشوره فیما یریده من الشفاعه بل یشفعه فی ذلک «نُورُهُمْ یَسْعى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ» مفسر فی سوره الحدید
و قال أبو عبد الله (ع) یسعى أئمه المؤمنین یوم القیامه بین أیدیهم و بأیمانهم حتى ینزلوهم منازلهم فی الجنه
«یَقُولُونَ رَبَّنا» و هو فی موضع نصب على الحال تقدیره قائلین ربنا «أَتْمِمْ لَنا نُورَنا» و قیل أن قوله «وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ» مبتدأ و «نُورُهُمْ یَسْعى» خبره و «یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا» خبر آخر من «الَّذِینَ آمَنُوا» و حال منهم و فیه وجه آخر ذکرناه فی الإعراب و قیل «أَتْمِمْ لَنا نُورَنا» معناه وفقنا للطاعه التی هی سبب النور «وَ اغْفِرْ لَنا» أی استر علینا معاصینا و لا تهلکنا بها «إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» من إطفاء نور المنافقین و إثبات نور المؤمنین ثم خاطب سبحانه النبی ص فقال «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ» بالقتال و الحرب «وَ الْمُنافِقِینَ» بالقول الرادع عن القبیح لا بالحرب إلا أن فیه بذل المجهود فلذلک سماه جهادا
و روی عن أبی عبد الله (ع) أنه قرأ جاهد الکفار بالمنافقین و قال أن رسول الله ص لم یقاتل منافقا قط إنما کان یتألفهم
«وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ» أی اشدد علیهم من غیر محاباه و قیل اشدد علیهم فی إقامه الحد علیهم قال الحسن أکثر من یصیب الحدود فی ذلک الزمان المنافقون فأمر الله تعالى أن یغلظ علیهم فی إقامه الحد «وَ مَأْواهُمْ» أی مآل الکفار و المنافقین «جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ» أی المال و المستقر ثم ضرب الله المثل لأزواج النبی حثا لهن على الطاعه و بیانا لهن أن مصاحبه الرسول مع مخالفته لا تنفعهن فقال «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا» أی نبیین من أنبیائنا «صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما»
قال ابن عباس کانت امرأه نوح کافره تقول للناس أنه مجنون و إذا آمن بنوح أحد أخبرت الجبابره من قوم نوح به و کانت امرأه لوط تدل على أضیافه فکان ذلک خیانتهما و ما بغت امرأه نبی قط و إنما کانت خیانتهما فی الدین و قال السدی کانت خیانتهما أنهما کانتا کافرتین و قیل کانتا منافقتین و قال الضحاک خیانتهما النمیمه إذا أوحى الله إلیهما أفشتاه إلى المشرکین «فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً» أی و لم یغن نوح و لوط مع نبوتهما عن امرأتیهما من عذاب الله شیئا «وَ قِیلَ» أی و یقال لهما یوم القیامه «ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ» و قیل أن اسم امرأه نوح واغله و اسم امرأه لوط واهله و قال مقاتل والغه و والهه «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ» و هی آسیه بنت مزاحم قیل إنها لما عاینت المعجز من عصا موسى و غلبته السحره أسلمت فلما ظهر لفرعون إیمانها نهاها فأبت فأوتد یدیها و رجلیها بأربعه أوتاد و ألقاها فی الشمس ثم أمر أن یلقى علیها صخره عظیمه فلما قرب أجلها «قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّهِ» فرفعها الله تعالى إلى الجنه فهی فیها تأکل و تشرب عن الحسن و ابن کیسان و قیل أنها أبصرت بیتا فی الجنه من دره و انتزع الله روحها فألقیت الصخره على جسدها و لیس فیه روح فلم تجد ألما من عذاب فرعون و قیل أنها کانت تعذب بالشمس و إذا انصرفوا عنها أظلتها الملائکه و جعلت ترى بیتها فی الجنه عن سلمان «وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ» أی دینه و قیل و جماعه عن ابن عباس «وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» من أهل مصر قالوا قطع الله بهذه الآیه طمع من رکب المعصیه رجاء أن یقطعه صلاح غیره و أخبر أن معصیه الغیر لا تضر من کان مطیعا قال مقاتل یقول الله سبحانه لعائشه و حفصه لا تکونا بمنزله امرأه نوح و امرأه لوط فی المعصیه و کونا بمنزله امرأه فرعون و مریم و هو قوله «وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها» أی منعت فرجها من دنس المعصیه و عفت عن الحرام و قیل معناه منعت فرجها من الأزواج لم تبتغ زوجا و لا غیره «فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا» أی فنفخ جبرائیل بأمرنا فی جیبها من روحنا عن قتاده و قال الفراء کل شق فهو فرج و «أَحْصَنَتْ فَرْجَها» منعت جیب درعها من جبرائیل و قیل نفخ جبرائیل فی فرجها و خلق الله منه المسیح و هو الظاهر و لذلک ذکره و قال فی سوره الأنبیاء فیها و عاد الضمیر إلى التی أحصنت فرجها و قیل معناه خلقنا المسیح فی بطنها و نفخنا فیه الروح حتى صار حیا فالضمیر فی فیه یعود إلى المسیح «وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها» أی بما تکلم الله تعالى و أوحاه إلى أنبیائه و ملائکته و قیل صدقت بوعد الله و وعیده و أمره و نهیه «وَ کُتُبِهِ» أی و صدقت بکتب الله المنزله على أنبیائه مثل التوراه و الإنجیل و من وحد فالمراد به الإنجیل «وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ» أی المطیعین لله سبحانه و الدائمین على طاعته و یجوز أن یکون من القنوت فی الصلاه و یجوز أن یرید بالقانتین رهطها و عشیرتها الذین کانت مریم منهم و کانوا أهل بیت صلاح و طاعه و لم یقل من القانتات لتغلیب المذکر على المؤنث
و جاءت الروایه عن معاذ بن جبل قال دخل رسول الله ص على خدیجه و هی تجود بنفسها فقال أکره ما نزل بک یا خدیجه و قد جعل الله فی الکره خیرا کثیرا فإذا قدمت على ضراتک فأقرئیهن منی السلام قالت یا رسول الله و من هن قال مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم و حلیمه أو کلیمه أخت موسى شک الراوی فقالت بالرفاء و البنین
و عن أبی موسى عن النبی ص قال کمل من الرجال کثیر و لم یکمل من النساء إلا أربع آسیه بنت مزاحم امرأه فرعون و مریم بنت عمران و خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد ص.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۶- اى آن کسانى که ایمان بخدا آورده اید خودتان و خاندان خود را حفظ کنید از آتشى که آتش گیر آن مردم و سنگ (گوگرد) است. بر آن آتش فرشتگانى خشن و سخت مأمور است که فرمان خدا را معصیت نمیکنند، و آنچه آنها را فرمان میدهد انجام میدهند.
۷- اى آن کسانى که کفر ورزیده و ناسپاسى کردید عذرى در این روز نیاورید که مسلّما آنچه کرده اید کیفر و مجازات میشوید.
۸- اى آن چنان افرادى که ایمان آوردهاید. توبه کنید به سوى خدا توبه نصوح و شایسته تا شاید پروردگار شما جبران کند و بپوشاند- گناهان و کردار زشت شما را و داخل کند شما را به بهشتى که از زیر درختان و قصور آن نهرهاى آب جارى است، در روزى که خدا پیغمبر و مؤمنان با او را خوار نکند. نور و روشنایى ایشان در مقابل شان و کنارشان تابش میکند میگویند پروردگار ما نور ما را تکمیل و تمام فرما و ما را بیامرز البتّه تو بر هر چیزى توانایى.
۹- اى پیامبر با ناسپاسان و کفّار و منافقان جهاد و مبارزه کن و بر آنها سخت گیر و شدّت عمل نشان بده. و جایگاه ایشان دوزخ است و بد است پایان کار آنان.
۱۰- خداوند براى کفّار مثلى زده (و داستانى حکایت کرده) و آن قصه همسر نوح و لوط پیغمبر علیهما السّلام است که آن دو زن همسر دو بنده از بندگان صالح و شایسته ما بودند پس خیانت بشوهران خود کردند. پس همسرى آن دو شوهر هیچ بى نیازشان از خدا نکرد. و گفته شد بآنها با افرادى که داخل جهنّم و آتش میشوند شما هم داخل آتش شوید.
۱۱- و خدا مثلى براى مؤمنان بزن فرعون (آسیه) زده وقتى که گفت پروردگار من براى من خانه اى نزد خودت بنا کن در بهشت و مرا از ستم و خواسته ها و عمل فرعون نجات بده و مرا از مردم ستمکار و ستمگر رهایى بخش
12- و نیز مثل زده بمریم دختر عمران آن چنان زن پاکدامنى که ما از روح خود در آن دمیدیم و او تصدیق کرد سخنان پروردگار و کتب او را و بود او از زنان عبادت کننده.
قرائت:
حماد و یحیى از قول ابو بکر، نصوح بضمّ نون قرائت کرده و دیگران بفتح نون خوانده اند. و اهل بصره و حفص کتبه بضمّ کاف و تاء بنا بر جمع خوانده و ما بقى و کتابه بنا بر مفرد قرائت کرده اند.
دلیل:
ابو على (طبرسى) گوید نصوح با ضمّ، شبه مصدر است و این بنا بر گفته ذو الرّمه است که گفته (احبّک حبا خالصه نصاحه) دوست دارم تو را بمحبّتى که آمیخته بخیرخواهى است.
پس نصاحه بر وزن فعاله است و آنچه از مصادر بر وزن فعال باشد از همان باب فعول مثل ذهاب و ذهوب خواهد بود و مثل عدل و رضا قطعا موصوف بمصدر شده.
ابو الحسن گوید: نصحته در معناى صدقته است. و توبه نصوح یعنى صادقانه و راست راستى و عربى است و نمیشناسد ضمّه را و دلیل کسى که و کتبه خوانده است اینست که آن در محلّ جمع است آیا نمیبینى که او تمام کتب خدا را تصدیق کرده و کسى که و کتابه خوانده قصد کرده کثرت و شیاع را و گاهى این در اسامى مضافه میآید چنانچه در نامهاى مفرده هم میآید. چنان که فرمود: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها و اگر نعمت خدا را بشمردید نتوانید رقم آن را به پایان رسانید.
اعراب
وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ، مبتداء اوّل و نورهم مبتداء دوّم و یَسْعى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ در محلّ خبر و جمله خبر مبتداء اوّل است. و قول خدا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ تقدیرش اینست: مثل امرأه فرعون. پس مضاف حذف شده و آن بدل از قول خدا مثلا میباشد.
مقصود و تفسیر از این آیات:
چون خداوند سبحان همسران پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله را تأدیب نمود فرمان داد در پى آن مؤمنان را که زنان خود را ادب کنند، پس خطاب بایشان کرده و فرمود.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا اى کسانى که ایمان آورده اید حفظ کنید و نگهدارید و بازدارید.
أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً خودتان و خاندان خود را از آتش یعنى خود و خانواده خود را حفظ کنید از آتش بسبب صبر در طاعت خدا و حفظ کنید خود و ایشان را از معصیت خدا و پیروى شهوتها و حفظ کنید اهل خود را بخواندن آنان بطاعت خدا و یاد دادن بایشان فرائض را و نهى کرد نشان از کارهاى زشت و تشویق ایشان بر کارهاى خوب.
مقاتل بن حیّان گوید: نگاهدارى خود و اهل خود اینست که مرد مسلمان خودش را و اهل خود را ادب کنند و ایشان را تعلیم خیر نموده و از کار بد باز دارد. و این واجب بر هر مسلمانى است که بخود و خانواده خود و غلامان و کنیزان خود نماید. که آنها را ادب نموده و تعلیمشان نماید.
سپس خداوند سبحان آتشى را که ایشان را بیم داد تعریف کرد. و فرمود: وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ یعنى آتش گیرانه این آتش مردم و سنگ کبریت (گوگرد) است و آن در نیروى آتش فزونى میدهد و تفسیر آن گذشت عَلَیْها مَلائِکَهٌ غِلاظٌ شِدادٌ یعنى موکّل بر آتش فرشتگانى هستند که دلشان سخت است رحم بر اهل آتش نمیکنند (شداد) نیرومندها و قهرمانند مقصود از آن آتش نوزده زبانیه آتش و موکّلین آن و یاران ایشانند لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ خدا را در آنچه فرمان دهد معصیت نمیکنند آنچه فرمان یافتهاند انجام میدهند. و در این آیه دلالت بر اینست که فرشتگان موکّل بر آتش معصوم از کارهاى زشتند خدا را در اوامر و نواهى مخالفت نمیکنند.
جبائى گوید: بتحقیق قصد کرده که ایشان در دار دنیا معصیت خدا نمیکنند و آنچه بایشان فرمان دهد بجا میآورند بجهت اینکه آخرت سراى تکلیف نیست و مسلّما که آن سراى پاداش و مجازات است و مسلّما خداوند ایشان را فرمان داده که اهل آتش را شکنجه دهند. بنا بر طریق ثواب ایشان به اینکه سرور و لذّتها ایشان را در عذاب و شکنجه اهل آتش قرار داده چنان که سرور مؤمنان و لذّت ایشان را در بهشت قرار داده سپس خداوند سبحان آنچه در روز قیامت بکفّار گفته میشود حکایت نموده و فرمود:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ اى کسانى که ناسپاسى کردید در این روز عذرخواهى نکنید و این جهتش اینست که وقتى آنها را عذاب کردند شروع میکنند باعتذار پس توجّهى بعذرخواهى ایشان نمیشود و گفته میشود بایشان که در این روز عذر نخواهید که این پاداش فعل شما است. و اینست گفته خدا:
إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ یعنى آنچه در دنیا میکردید مسلّما پاداش داده میشوید. سپس خداوند سبحان برگشت بخطاب کردن به مؤمنین در دار دنیا و فرمود:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ اى کسانى که ایمان آوردهاید توبه کنید بسوى خدا از گناهانتان و برگردید بطاعت خدا.
تَوْبَهً نَصُوحاً یعنى توبه خالص فقط براى خدا. عکرمه از ابن- عبّاس روایت کرده که معاذ بن جبل گفت اى رسول خدا توبه نصوح چیست فرمود: اینست که گناهکارى توبه کند و دیگر برنگردد بگناهى و توبه خود را نشکند چنان که شیر به پستان برنمیگردد.
گفتار مفسّرین در معناى توبه نصوح
ابن مسعود گوید: توبه نصوح آنست که جبران کند هر گناهى را و آن در قرآنست. سپس آن آیه را تلاوت نمود عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ.
و بعضى گفته: توبه نصوح اینست که انسان در آن حال خودش را نصیحت میکند بخلوص ندامت و پشیمانى با عزم و تصمیم بر اینکه به مثل آن در کارهاى زشت برنگردد.
حسن گوید: توبه نصوح آنست که بنده پشیمان برگذشته و عازم باشد بر اینکه دیگر بر آن عود نکند (از حسن).
قتاده گوید: آن توبه صادقانه خیرخواهانه است (از قتاده).
کلبى گوید: آن توبه اینست که بزبان استغفار و بقلب پشیمان شده و بدن خود را نگهدارد و یا امساک کند از گناهان بسبب بدن.
سعید بن جبیر گفته: آن توبه قبول شده است و قبول هم نشود، مادامى که در آن سه چیز نباشد ۱- ترس اینکه پذیرفته نشود ۲- امید اینکه مورد قبول واقع شود ۳- ادامه دادن طاعت و بندگى.
و بعضى گفته اند: آن توبه اینست که گناه پیوسته در مقابل چشمش باشد مانند (تابلویى) مثل اینکه بآن نگاه میکند.
و بعضى گفته: آن از نصح است که خیّاطى باشد بعلّت اینکه گناه رشته دین را پاره میکند و توبه آن را وصله کرده و میدوزد.
و گفته شده: بجهت اینست که توبه نصوح جمع میکند میان او و اولیاء خدا را چنان که خیّاط جمع میکند پارچه را و بعضى از آن را به پاره دیگر میدوزد و میچسباند.
و گفته شده: براى اینست که توبه نصوح محکم و مستحکم میکند طاعت و بندهگى را چنان که خیّاط محکم و مستحکم میکند با دوختن پارچه را[۱]
عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ شاید پروردگار شما بپوشاند از شما گناهان شما را و داخل گرداند شما را در بهشتى که از زیر درختان و قصور آن نهرها روانست. یعنى پاک کند از نامه و پرونده شما گناهان شما را و داخل کند شما را ببهشت. (و عسى) از خدا واجب است.
آن گاه فرمود: یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ یعنى روزى که خدا ایشان را بدخول در آتش عذاب و شکنجه نمیکند و باین وسیله ایشان را خوار نمیگرداند. بلکه بدخولشان در بهشت عزیز مینماید ایشان را و گفته شده: لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ … یعنى خدا در آنچه اراده میکند با پیامبر و مؤمنان با او مشورت نمیکند. بلکه پیامبرش را شفیع میگرداند و شفاعت او را مى پذیرد.
یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ در سوره مبارکه حدید تفسیر آن گذشت. حضرت ابو عبد اللَّه صادق علیه السّلام فرمود سعى میکنند در روز قیامت امامان و پیشوایان مؤمنان در جلو و کنار آنان، تا ایشان را در منازلشان در بهشت وارد نمایند یَقُولُونَ رَبَّنا میگویند پروردگار ما و در محلّ نصب است بنا بر حالیت تقدیرش اینست در حالى که آنها گویا هستند.
أَتْمِمْ لَنا نُورَنا تمام و کامل نما براى ما نور ما را.
و بعضى گفته: که قول خدا. وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ. مبتداء و نُورُهُمْ یَسْعى خبر آنست. و یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا خبر دیگر از الَّذِینَ آمَنُوا و یا حال از ایشانست. و در آن وجه دیگر است که آن را در اعراب یاد کردیم و گفته شده: أَتْمِمْ لَنا نُورَنا یعنى موفّق بدار ما را براى طاعتى که آن سبب نور است.
وَ اغْفِرْ لَنا یعنى گناهان ما را بر ما مستور دار و بیامرز آنها را و ما را به سبب آن هلاک مکن.
إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ بدرستى که بر هر چیز توانایى از خاموش کردن نور منافقان و ثابت داشتن نور مؤمنان. سپس خداى سبحان پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله را خطاب فرموده و فرمود:
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ اى پیغمبر با کفّار بسبب جنگ و کشتار جهاد مبارزه کن.
(وَ الْمُنافِقِینَ) و مبارزه کن با منافقان بسخنى که آنها را از کارهاى زشت باز دارد نه با جنگ مگر اینکه در آن کوششى مبذول نمایند. و براى همین آن را جهاد نامیده است.
و از حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام روایت شده که قرائت مینمود جاهد الکفار بالمنافقین با کفّار، با منافقان جهاد کن. و فرمود:
بدرستى که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله هرگز با منافقى جنگ نکرد و تألیف قلوب آنها مینمود.
وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ یعنى سخت بگیر بر ایشان بدون دوستى و محبّت.
بعضى گفته: که سخت بگیر بر ایشان در اقامه حدود بر ایشان.
حسن گوید: بیشتر کسانى که در این زمان اجراء حدّ بر آنها میشود منافقانند. پس خداوند تعالى فرمان داده که در اقامه حد بر ایشان سخت بگیرد.
(وَ مَأْواهُمْ) یعنى پایان کار کفّار و منافقان.
جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ یعنى جایگاه و قرارگاه دائمى آنها دوزخ و بد است مآل و پایان کار آنها.
سپس خداوند براى همسران پیغمبر (ص) مثلى آورده که آنها را تشویق بطاعت کند و توضیح دهد مر آنها را که مصاحبه و همنشینى پیغمبر با مخالفت او سودى بحال آنها ندارد. پس فرمود:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا خداوند مثلى براى کسانى که کافر شدند زده و آن مثل زن نوح و زن لوط پیغمبر است که آنها با اینکه همسر دو بنده از بندگان ما بودند. یعنى بیان میکنیم از پیامبران ما.
صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما دو بنده شایسته و آراسته. پس خیانت به آن دو بزرگوار نمودند.
ابن عبّاس گوید: زن نوح علیه السّلام کافر بوده و بمردم مى گفت نوح دیوانه است و هر گاه یک نفر بنوح ایمان میآورد خبر میداد ستمگران از قوم نوح را و زن لوط مردم را بمیهمانهاى لوط راهنمایى میکرد. پس این بود خیانت آن دو زن و هر زن پیغمبرى مرتکب زنا نشد و خیانت آنها در دین بود نه در ناموس و بى عفّتى.
سدى گوید: خیانت آنها این بود که کافر بودند. و بعضى گفته منافق و دو رو بودند.
ضحّاک گوید: خیانت آنها سخن چینى آنها بود که هر گاه خداوند بآن دو پیغمبر (ص) وحى میکرد آنها بمشرکین میرسانیدند.
فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً یعنى نوح و لوط با مقام نبوّت و پیغمبرى خود نتوانستند زنان خود را بچیزى از عذاب خدا بى نیاز گرداند (وَ قِیلَ) یعنى و گفته میشود بآن دو در روز قیامت ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ داخل شوید آتش دوزخ را با داخل شوندگان.
و گفته اند: که اسم زن نوح واغله و اسم زن لوط واهله بود.
مقاتل گوید: والفه و والهه بوده است.
وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ و خداوند، براى مؤمنان مثلى بزن فرعون زده و آن آسیه دختر مزاحم است گفته شده آسیه چون معاینه کرد معجزه از عصاى موسى و پیروزى او را بر ساحران اسلام آورد. و چون ایمانش براى فرعون ظاهر شد او را نهى کرد. پس آسیه امتناع نمود از خواسته فرعون پس فرعون لعنه اللَّه دست و پاى او را در میان آفتاب با میخ کوبیده سپس فرمان داد سنگ بزرگى بر روى سینه او گذارند. پس هنگامى که اجل و مرگ او نزدیک شد.
قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّهِ گفت پروردگار من براى من خانه اى نزد خودت در بهشت بنا کن. پس خداوند تعالى او را بسوى بهشت بلند نمود و او در بهشت میخورد و مینوشد. (از حسن و ابن کیسان).
و گفته شد: که او دید قصرى را در بهشت از درّ و خدا روح او را از جسدش گرفت. پس آن سنگ بزرگ را بر بدن بى روح او انداختند پس احساس دردى نکرد از شکنجه فرعون.
سلمان گوید: او را در آفتاب شکنجه میدادند و هر گاه از عذاب او منصرف میشدند فرشتگان وى را سایبانى میکردند و او میدید در بهشت قصرى را.
وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ و مرا از فرعون و ستم او نجات بده یعنى از دین و مرام او.
ابن عبّاس گوید: و از آمیزش او نجاتم بده.
وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ و مرا از مردم ستمگر یعنى اهل مصر نجات بده گفتند خداوند باین آیه قطع فرمود طمع کسى که مرتکب گناه میشود بامید قطع کردن صلاح غیرش را و خبر داد به اینکه گناه دیگرى ضرر بکسى که مطیع باشد نمیزند.
مقاتل گوید: خداوند سبحان بعایشه و حفصه میفرماید: مانند زن نوح و زن لوط در گناه نباشید مثل زن فرعون و مریم باشید و آن قول اوست وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها و مریم دختر عمرانى که دامن خود را از آلوده شدن حفظ کرد. یعنى بازداشت دامنش را از پلیدى و آلودگى گناه و از حرام محفوظ داشت.
و بعضى گفته: یعنى منع کرد خود را از شوهر کردن همسرى و غیر همسرى طلب نکرد.
فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا یعنى پس جبرئیل بفرمان ما دمید، در گریبان او از روح ما (از مقاتل).
فرّاء گوید: هر شکافى فرج است و احصنت فرجها یعنى بازداشت دامن پیراهنش را از جبرئیل علیه السّلام.
و بعضى گفته: جبرئیل در فرج او دمید و خداوند از آن مسیح را آفرید و این ظاهر است و براى همین خدا آن را مذکّر آورده و در سوره انبیاء فیها فرموده و ضمیر را برگردانیده بسوى الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها.
بعضى گفته: یعنى ما مسیح را در شکم مریم آفریده و دمیدیم در او روح را تا زنده گردید پس ضمیر در فیه بمسیح برمیگردد.
وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها یعنى بآنچه خداى تعالى تکلّم نموده و به پیامبران و فرشتگان وحى نمود. و بعضى گفته: یعنى وعده و وعید و امر و نهى خدا را تصدیق نمود.
(وَ کُتُبِهِ) یعنى و تصدیق کرد کتابهایى را که خدا بر پیامبرانش مثل تورات و انجیل نازل نموده و هر کس (و کتابه) خوانده و مفرد گفته پس مقصود بآن انجیل است.
وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ یعنى و بود از اطاعت کنندگان خداى سبحان و کسانى که پیوسته در طاعت اویند و ممکن است که از قنوت در نماز باشد و ممکن است که از قانتین اراده کرده باشد فامیل و قبیله اى که مریم از آنها بوده و آنها همگى خاندان صلاح و طاعت و عبادت بودهاند و نفرمود: از قانتات براى غلبه دادن مذکّر بر مؤنّث.
و روایتى از معاذ بن جبل آمده که گفت رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله بر خدیجه کبرى سلام اللَّه علیها وارد شد در حالى که وى مشغول جان دادن بود. پس فرمود اى خدیجه ناراحتم از آنچه بر تو نازل شده و خداوند در ناراحتى خیر فراوان قرار داده پس هر گاه بر هووهاى خود وارد شدى سلام مرا بر ایشان برسان، گفت: اى رسول خدا آنها کیانند؟ فرمود: مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم و حلیمه یا کلیمه خواهر موسى بن عمران است (و تردید از راوى است) پس خدیجه گفت با کمال سکون و آرامش دل ابلاغ خواهم نمود.
و از ابى موسى از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت شده که فرمود بسیارى از مردم کامل شدند ولى از زنها کامل نشده مگر چهار نفر آسیه دختر مزاحم (زن فرعون) و مریم دختر عمران و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد صلّى اللَّه علیه و آله.
______________________________
[۱] مترجم گوید: بعضى از تفاسیر و کتب آمده که نصوح مردى بود شبیه زنها صورتش مو نداشت و پستانهایى برجسته چون پستان زنها داشت و در حمّام زنانه کار میکرد و کسى از وضع او خبر نداشت و آوازه تمیز کارى و زرنگى او بگوش همه رسیده و زنان و دختران رجال دولت، و اعیان و اشراف دوست داشتند که وى آنها را دلّاکى کند و از او قبلا، وقت میگرفتند تا روزى در اندرون شاه صحبت از او در میان آمده دختر شاه مایل شد که حمّام آمده و کار نصوح را ببیند. نصوح وقت بدختر شاه داده و آماده پذیرایى و نظافت او شد. پس دختر شاه با چند تن از خواص ندیمانش باتّفاق نصوح بحمّام آمده و مشغول استحمام شد. که از قضا یک دانه گرانبهایى از دختر پادشاه در آن حمّام مفقود گشت از این امر دختر پادشاه در غضب شده و بدو تن از خواصش فرمان داد که همه کارگران را تفتیش کنند تا شاید آن گوهر ارزنده پیدا شود. طبق این دستور مأمورین، کارگران را یکى بعد از دیگرى مورد بازدید خود قرار دادند. همین که نوبت بنصوح رسید با اینکه آن بیچاره هیچگونه خبرى از دانه نداشت، ولى بعد از اینجهت که میدانست تفتیش آنان، سرانجام کارش را برسوایى میکشاند حاضر نمیشد که وى را تفتیش کنند لذا بهر طرفى که میرفتند تا دستگیرش کنند او بطرف دیگر فرار میکرد و این عمل او آن طور نشان میداد که گوهر را او ربوده است. و از این نظر مأمورین براى دستگیرى او بیشتر سعى میکردند. نصوح هم تنها راه نجات را در این دید که خود را در میان خزینه حمّام پنهان کند، ناچار به داخل خزینه رفته و همین که دید مأمورین براى گرفتن او بخزینه آمدند و دید که دیگر کارش از کار گذشته و الان است که رسوا شود بخداى تعالى متوجّه و از روى اخلاص توبه و از خدا خواست که از این غم و رسوایى نجاتش دهد.
بمجرّد اینکه نصوح توبه کرد ناگهان از بیرون حمّام آوازى بلند شد که دست از این بیچاره بردارید که گوهر پیدا شد پس از او دست برداشتند و نصوح خسته و نالان شکر خدا را بجا آورده و از خدمت دختر شاه مرخّص شد و بخانه خود رفت و هر مقدار مالى که از این راه گناه تحصیل کرده بود در راه خدا بفقراء داد و چون زنان شهر از او دست بردار نبودند دیگر نمیتوانست در آن شهر بماند. و از طرفى نمیتوانست راز خودش را بکسى اظهار کند ناچار از شهر خارج و در کوهى که در چند فرسخى آن شهر بود سکونت اختیار نمود و بعبادت خدا مشغول گردید. اتّفاقا شبى در خواب دید کسى باو میگوید: اى نصوح چگونه توبه کردهاى و حال آنکه گوشت، و پوست تو از فعل حرام روئیده شده است.
تو باید طورى کنى که گوشتهاى حرام از بدنت بریزد همین که از خواب بیدار شد با خودش قرار داد که سنگهاى گران وزن را حمل کند و بدین وسیله خودش را از گوشتهاى حرام بکاهاند.
نصوح این برنامه را مرتب عمل میکرد تا پس از مدّتى که گذشت در یکى از روزها همانطورى که مشغول بکار بود چشمش بمیشى افتاد که در آن کوه چرا میکند. از این امر بفکر فرو رفت که آیا این میش از کجا آمده و از کیست. تا عاقبت با خود اندیشید که این میش قطعا از شبانى فرار کرده و به اینجا آمده است بایستى من از آن نگهدارى کنم تا صاحبش پیدا شود و باو تسلیمش نمایم.
لذا آن میش را گرفت و نگهدارى نمود و از همان علوفه و گیاهان که خود میخورد بآن حیوان نیز میداد، و مواظبت میکرد که گرسنه نماند.
خلاصه میش زاد و ولد کرد و کم کم زیاد شد و نصوح از شیر و عواید دیگر آن بهرهمند میشد تا موقعى که کاروانى راه را گم کرده بود و مردمش از تشنگى نزدیک بهلاکت رسیده بآنجا عبورشان افتاد همین که نصوح را دیدند از او آب خواستند، و او بجاى آب بآنها شیر داد بطورى که همگى سیر شده و راه شهر را از او پرسیدند. وى راه نزدیک را نشان آنها داده و آنها موقع حرکت هر کدام احسانى بنصوح کردند. و او در آنجا قلعهاى بنا کرده و چاه آبى حفر نمود و کم کم در آنجا منازلى ساخته و شهرکى بنا نمود و مردم از هر جا بآنجا آمده و رحل اقامت افکندند و نصوح بر آنها بعدل و داد حکومت نموده و مردمى که در آن محلّ سکونت اختیار کردند همگى به چشم بزرگى بر او مینگریستند. رفته رفته آوازه و حسن تدبیر او بگوش پادشاه آن عصر رسید که پدر آن دختر بود از شنیدن این خبر شایق بدیدار او شده دستور داد تا وى را از طرف او بدربار دعوت کنند. همین که دعوت شاه بنصوح رسید نه پذیرفت و گفت من کارى و نیازى بدربار شاه ندارم و از رفتن نزد سلطان عذر خواست. مأمورین چون این سخن را بشاه رساندند بسیار تعجّب کرد و اظهار داشت حال که او براى آمدن نزد ما حاضر نیست ما میرویم که او را و شهرک نو بنیاد او را ببینیم، پس با خواص درباریانش به سوى محلّ نصوح حرکت کرد همین که بآن محلّ رسید بعزرائیل امر شد که جان پادشاه را بگیرد پس پادشاه در آنجا سکته کرد و نصوح چون خبردار شد که شاه براى ملاقات و دیدار او آمده بود در تجهیزات و مراسم تشییع او شرکت و آنجا ماند تا او را بخاک سپردند. و چون پادشاه پسرى نداشت ارکان دولت مصلحت دیدند که نصوح را بتخت سلطنت بنشانند. پس( چنان کردند و نصوح چون به پادشاهى رسید بساط عدالت را در تمام قلمرو مملکتش گسترانیده و بعدا با همان دختر پادشاه که ذکرش گذشت ازدواج کرد. و چون شب زفاف و عروسى رسید و در بارگاهش نشسته بود ناگهان شخصى بر او وارد شد و گفت چند سال قبل از این میشى از من گم شده بود و اکنون آن را نزد تو یافتهام مالم را بمن ردّ کن.
نصوح گفت چنین است دستور داد تا میش را باو ردّ کنند گفت چون میش مرا نگهبانى کردهاى هر چه از منافع آن استفاده کردهاى حلال ولى باید آنچه مانده با من نصف کنى. گفت درست است و دستور داد تا تمام اموال منقول و غیر منقول را با او نصف کنند حتّى آن دختر پادشاه را آن شخص گفت: بدان نصوح نه من شبانم و نه آن میش است بلکه ما دو فرشته براى آزمایش تو آمدهایم تمام این ملک و نعمت براى توبه حقیقت بر تو حلال و گوارا و از نظر غایب شدند.
این خلاصهاى از داستان نصوح و نتیجه توبه آن که بعضى از مفسّرین نقل کرده اند. ص ۴۳۲ کتاب انوار المجالس ارجستانى.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵