ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الجمعه ۱ الى ۵
(۶۲) سوره الجمعه مدینه و آیاتها إحدى عشره (۱۱)
[توضیح]
و هی إحدى عشره آیه بالإجماع.
فضلها
أبی بن کعب عن النبی ص قال و من قرأ سوره الجمعه أعطی عشر حسنات بعدد من أتى الجمعه و بعدد من لم یأتها فی أمصار المسلمین.
منصور بن حازم عن أبی عبد الله (ع) قال من الواجب على کل مؤمن إذا کان لنا شیعه أن یقرأ فی لیله الجمعه بالجمعه و سبح اسم ربک و فی صلاه الظهر بالجمعه و المنافقین فإذا فعل فکأنما یعمل عمل رسول الله ص و کان ثوابه و جزاؤه على الله الجنه.
تفسیرها
لما ختم الله سبحانه سوره الصف بالترغیب فی عبادته و الدعاء إلیها و ذکر تأیید المؤمنین بالنصر و الظهور على الأعداء افتتح هذه السوره ببیان قدرته على ذلک و على جمیع الأشیاء فقال:
[سوره الجمعه (۶۲): الآیات ۱ الى ۵]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (۱)
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (۲)
وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۳)
ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (۴)
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (۵)
اللغه
الأسفار الکتب واحدها سفر و إنما سمی بذلک لأنه یکشف عن المعنى بإظهاره یقال سفر الرجل عمامته إذا کشفها و سفرت المرأه عن وجهها فهی سافره و منه و الصبح إذا أسفر.
الإعراب
«وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» إن هذه مخففه من إن و لهذا لزمها اللام الفارقه فی خبر کان لئلا یلتبس بأن النافیه و آخرین مجروره لأنه صفه محذوف معطوف على الأمیین أی و فی قوم آخرین و یحتمل أن یکون منصوبا بالعطف على هم فی یعلمهم.
«یَحْمِلُ أَسْفاراً» فی موضع النصب على الحال. «بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ» المخصوص بالذم محذوف تقدیره بئس مثل القوم الذین کذبوا بآیات الله مثلهم فیکون الذین فی موضع جر و یجوز أن یکون التقدیر بئس مثل القوم مثل الذین کذبوا فحذف المضاف و أقیم المضاف إلیه مقامه و على هذا یکون الذین فی موضع رفع و هو المخصوص بالذم.
المعنى
«یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» أی ینزهه سبحانه کل شیء و یشهد له بالوحدانیه و الربوبیه بما رکب فیها من بدائع الحکمه و عجائب الصنعه الداله على أنه قادر عالم حی قدیم سمیع بصیر حکیم لا یشبه شیئا و لا یشبهه شیء و إنما قال مره سبح و مره یسبح إشاره إلى دوام تنزیهه فی الماضی و المستقبل «الْمَلِکِ» أی القادر على تصریف الأشیاء «الْقُدُّوسِ» أی المستحق للتعظیم الطاهر عن کل نقص «الْعَزِیزِ» القادر الذی لا یمتنع علیه شیء «الْحَکِیمِ» العالم الذی یضع الأشیاء موضعها «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ» یعنی العرب و کانت أمه أمیه لا تکتب و لا تقرأ و لم یبعث إلیهم نبی عن مجاهد و قتاده و قیل یعنی أهل مکه لأن مکه تسمى أم القرى «رَسُولًا مِنْهُمْ» یعنی محمدا ص نسبه نسبهم و هو من جنسهم کما قال لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ علیه و وجه النعمه فی أنه جعل النبوه فی أمی موافقته لما تقدمت البشاره به فی کتب الأنبیاء السالفه و لأنه أبعد من توهم الاستعانه على ما أتى به من الحکمه بالحکم التی تلاها و الکتب التی قرأها و أقرب إلى العلم بأن ما یخبرهم به من إخبار الأمم الماضیه و القرون الخالیه على وفق ما فی کتبهم لیس ذلک إلا بالوحی «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ» أی یقرأ علیهم القرآن المشتمل على الحلال و الحرام و الحجج و الأحکام «وَ یُزَکِّیهِمْ» أی و یطهرهم من الکفر و الذنوب و یدعوهم إلى ما یصیرون به أزکیاء «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ» الکتاب القرآن و الحکمه الشرائع و قیل إن الحکمه تعم الکتاب و السنه و کل ما أراده الله تعالى فإن الحکمه هی العلم الذی یعمل علیه فیما یجتبی أو یجتنب من أمور الدین و الدنیا «وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» معناه و ما کانوا من قبل بعثه إلیهم إلا فی عدول عن الحق و ذهاب عن الدین بین ظاهر «وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ» أی و یعلم آخرین من المؤمنین «لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ» و هم کل من بعد الصحابه إلى یوم القیامه فإن الله سبحانه بعث النبی إلیهم و شریعته تلزمهم و إن لم یلحقوا بزمان الصحابه عن مجاهد و ابن زید و قیل هم الأعاجم و من لا یتکلم بلغه العرب فإن النبی ص مبعوث إلى من شاهده و إلى کل من بعدهم من العرب و العجم عن ابن عمر و سعید بن جبیر و روی ذلک عن أبی جعفر (ع)
و روی أن النبی ص قرأ هذه الآیه فقیل له من هؤلاء فوضع یده على کتف سلمان و قال لو کان الإیمان فی الثریا لنالته رجال من هؤلاء
و على هذا فإنما قال منهم لأنهم إذا أسلموا صاروا منهم فإن المسلمین کلهم ید واحده على من سواهم و أمه واحده و إن اختلف أجناسهم کما قال سبحانه وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ و من لم یؤمن بالنبی ص فإنهم لیسوا ممن عناهم الله تعالى بقوله «وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ» و إن کان مبعوثا إلیهم بالدعوه لقوله سبحانه «وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ» و من لم یؤمن فلیس ممن زکاه و علمه القرآن و السنه و قیل إن قوله «لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ» یعنی فی الفضل و السابقه فإن التابعین لا یدرکون شأن السابقین من الصحابه و خیار المؤمنین «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» الذی لا یغالب «الْحَکِیمُ» فی جمیع أفعاله «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ» یعنی النبوه التی خص الله بها رسوله عن مقاتل «یُؤْتِیهِ» أی یعطیه «مَنْ یَشاءُ» بحسب ما یعلمه من صلاحه للبعثه و تحمل أعباء الرساله «وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» ذو المن العظیم على خلقه ببعث محمد ص
و روى محمد بن أبی عمیر عن هشام بن سالم یرفعه قال جاء الفقراء إلى رسول الله ص فقالوا یا رسول الله إن للأغنیاء ما یتصدقون و لیس لنا ما نتصدق و لهم ما یحجون و لیس لنا ما نحج و لهم ما یعتقون و لیس لنا ما نعتق فقال ص من کبر الله مائه مره کان أفضل من عتق رقبه و من سبح الله مائه مره کان أفضل من مائه فرس فی سبیل الله یسرجها و یلجمها و من هلل الله مائه مره کان أفضل الناس عملا فی ذلک الیوم إلا من زاد فبلغ ذلک الأغنیاء فقالوه فرجع الفقراء إلى النبی ص فقالوا یا رسول الله قد بلغ الأغنیاء ما قلت فصنعوه فقال ص «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ»
ثم ضرب سبحانه للیهود الذین ترکوا العمل بالتوراه مثلا فقال «مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ» أی کلفوا القیام بها و العمل بما فیها «ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها» حق حملها من أداء حقها و العمل بموجبها لأنهم حفظوها و دونوها کتبهم ثم لم یعلموا بما فیها «کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً» لأن الحمار الذی یحمل کتب الحکمه على ظهره لا یحس بما فیها فمثل من یحفظ الکتاب و لا یعمل بموجبه کمثل من لا یعلم ما فیما یحمله قال ابن عباس فسواء حمل على ظهره أو جحده إذا لم یعمل به و على هذا فمن تلا القرآن و لم یفهم معناه و أعرض عنه إعراض من لا یحتاج إلیه کان هذا المثل لاحقا به و إن حفظه و هو طالب لمعناه فلیس من أهل هذا المثل و أنشد أبو سعید الضریر فی ذلک:
| زوامل للأسفار لا علم عندهم | بجیدها إلا کعلم الأباعر | |
| لعمرک ما یدری المطی إذا غدا | بأسفاره إذ راح ما فی الغرائر | |
«بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ» معناه بئس القوم قوم هذا مثلهم لأنه سبحانه ذم مثلهم و المراد به ذمهم و الیهود کذبوا بالقرآن و التوراه حین لم یؤمنوا بمحمد ص «وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» أی لا یفعل بهم من الألطاف التی یفعلها بالمؤمنین الذین بها یهتدون و قیل لا یثیبهم و لا یهدیهم إلى الجنه و عن محمد بن مهران قال یا أهل القرآن اتبعوا القرآن قبل أن یتبعکم و تلا هذه.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
سوره جمعه
مدنى است جزء دهم
عدد آیات آن باجماع و اتفاق مفسرین عامه و خاصه یازده آیه است.
فضیلت آن
ابى بن کعب از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت نموده که فرمودند:
کسى که سوره جمعه را قرائت کند باو داده خواهد شد بعدد افرادى که بنماز جمعه آمده و بعدد آن کسانى که شرکت نکرده اند و در شهرستانهاى مسلمین ده حسنه.
منصور بن حازم از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمودند:
بر هر مؤمنى از شیعیان ما لازم است که در شب جمعه قرائت کند سوره جمعه و سوره سبح اسم ربک را و در نماز ظهر جمعه سوره جمعه و سوره منافقین را پس وقتى که این کار را کرد چنان است که عمل رسول خدا (ص) را انجام داده ثواب و جزاء او بر خدا، بهشت است.
توضیح:
چون خداوند سبحان سوره صف را به ترغیب در عبادت و دعوت بسوى عبادت پایان داد، و یاد نمود که مؤمنین را بسبب نصرت و غلبه بر دشمنان تأیید خواهد نمود این سوره را افتتاح نمود به بیان قدرتش بر پیروزى مسلمین بر تمام اشیاء. و فرمود:
[سوره الجمعه (۶۲): آیات ۱ تا ۵]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (۱)
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (۲)
وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۳)
ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (۴)
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (۵)
بنام خداوند بخشاینده مهربان
۱- آنچه در آسمانها و هر چه در زمین است خداوندى را که پادشاه پاک و غالب و دانا است بپاکى یاد میکنند.
۲- اوست آنکه در میان بیسوادان پیغمبرى را از جنس آنان برانگیخت که آیه هاى وى را براى ایشان بخواند و پاکشان بسازد، و قرآن و احکام را بایشان بیاموزد، و البتّه پیش از آن (بعثت محمد (ص) سخت در گمراهى آشکار بودند.
۳- دیگران از بیسوادان که هنوز ملحق بایشان نشده اند (موجود نشده ولى یکى پس از دیگرى تا قیام قیامت موجود خواهند شد و به ایشان ملحق میشوند) و اوست غالب و درست کردار.
۴- این (نبوّت) بخشش خداى تعالى است که آن را بهر کس بخواهد میدهد و خدا داراى فضلى بزرگ است.
۵- داستان آنان که تورات بر ایشان بار شد سپس آن را حمل نکردن (یعنى عمل ننمودند) مانند داستان درازگوشى است که کتابهایى را به دوش میبرد، داستان کسانى که آیات خداى را دروغ پنداشتند بد است و خدا گروه ستمکاران را رهبرى نمیکند.
لغت:
الاسفار: کتابها، مفرد آن سفر است از این جهت آن را سفر گفتهاند که کشف معنى میکند و پرده از روى معنى برمیدارد گفته میشود: سفر الرجل عمامته. وقتى که آن را باز کند، و سفرت المرأه عن وجهها فهى سافره، هنگامى که زن با صورت باز بیرون آید، و آن است، و الصبح اذا اسفر، و صبح هنگامى که طلوع کند و روشن شود.
اعراب:
وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ ان در اینجا مخفّف از انّ و براى همین در خبر کان (لَفِی ضَلالٍ …) لامى که ممیّز میان ان مخفّفه و ان نافیه آمده تا اینکه اشتباه با آن نشود (وَ آخَرِینَ) مجرور است براى آنکه آن صفت محذوف عطف شده بر امیّین است، یعنى و فى قوم آخرین، و محتمل است که منصوب باشد بسبب عطف شدن بر «هم» (یعلموهم).
یَحْمِلُ أَسْفاراً، بنا بر حالیت در موضع نصب است بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ در این آیه آنکه مخصوص بذمّ است حذف شده و تقدیرش اینست (بئس مثل القوم الذّین کذّبوا بآیات اللَّه مثلهم) پس الذّین در موضع جرّ است، و ممکن است که تقدیر این باشد: بئس مثل القوم مثل الذّین کذّبوا، پس مضاف حذف شده و مضاف الیه قائم مقام او شده باشد و بنا بر این الّذین در موضع و محلّ رفع خواهد بود و آن مخصوص ذمّ است.
مقصود و تفسیر:
یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یعنى هر چیزى خداى را تنزیه نموده و شهادت بوحدانیت و ربوبیّت او میدهد، بآنچه در آن از بدایع حکمت و عجائب خلقتى که دلالت میکند بر اینکه او توانا و دانا و زنده قدیم است شنواى بینا درست است، چیزى مانند او نیست و او شباهت بچیزى ندارد، و اینکه گاهى سبح و گاهى یسبّح فرموده آن اشاره بدوام تنزیه است در- گذشته و آینده.
(الْمَلِکِ) یعنى: تواناى بر تصرّف چیزها.
(الْقُدُّوسِ) یعنى: مستحق تعظیم و پاک از هر نقص.
(الْعَزِیزِ) توانایى که چیزى بر او محال و ممتنع نیست.
(الْحَکِیمِ) داناى چنان که هر چیز را بجاى خویش میگذارد.
| جهان چون چشم و خال و خط و ابروست | که هر چیزى بجاى خویش نیکوست | |
| عسل در باغ هست و غوره هم هست | زلیخا هست و مریم کوره هم هست | |
مجاهد و قتاده گویند:
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ یعنى: در میان عرب حجاز که مردمى بیسواد بودند نمیخواندند و نمى نوشتند و پیامبرى بایشان مبعوث نشده بود.
و بعضى گفته اند: یعنى اهل مکّه براى اینکه مکّه را ام القرى مینامند[۱]
یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ یعنى: بر ایشان قرآنى که مشتمل حلال و حرام و دلیلها و احکام است بخواند.
وَ یُزَکِّیهِمْ یعنى آنان را از کفر و گناه پاک نموده و بخواند آنها را به سوى چیزى که بسبب آن آنها از پاکان و نیکان میگردند.
وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ مراد از کتاب قرآن و از حکمت شرایع و احکام است.
و بعضى گفته اند که حکمت اعم از کتاب و سنّت و هر چیزیست که خداوند تعالى آن را اراده نموده، پس حکمت آن علم و دانش چنانست که عمل میشود بر او در آنچه اختیار و یا اجتناب شود از امور دین و دنیا.
وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ یعنى: نبودند قبل از بعثت محمّد (ص) بسوى ایشان مگر در عدول از حق و رفتن از دین بطور ظهور و آشکارایى[۲].
وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ یعنى: بیاموزد دیگران از مؤمنان.
لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ و ایشان تمام افرادى هستند که بعد از صحابه و حاضرین آن زمان خواهند آمد تا روز قیامت، پس بدرستى که خداوند سبحان برانگیخت بسوى ایشان پیامبرش را و شریعت او لازم ایشانست گر چه ملحق بزمان صحابه نبودند، و این گفته مجاهد و ابن زید است.
ابن عمر و سعید بن جبیر گفته اند آخَرِینَ مِنْهُمْ عجمها و هر کسى است که بلغت عرب سخن نگوید، زیرا پیامبر اسلام مبعوث بسوى مردمى که او را دیده و زمان او را درک کرده و بسوى تمام افرادیست که بعد از ایشان از عرب و عجم بیایند، و این از ابى جعفر علیه السلام هم روایت شده، و روایت شده که پیامبر (ص) این آیه را تلاوت فرمود پس بآن حضرت عرض شد کیانند اینها، پس دست مبارک خود را بر کتف و شانه سلمان گذارد، و فرمود: اگر ایمان در ستاره ثریّا باشد هر آینه بآن خواهند رسید مردانى از این گروه[۳] و بنا بر این فرمود (منهم) براى اینکه ایشان وقتى اسلام آوردند از ایشان شدند، پس تمام مسلمانها بر غیرشان یک دست و یکسان و یک امّت هستند گر چه نژادشان مختلف باشد، چنان که خداوند سبحان فرمود: مردان مؤمن و زنان مؤمنه بعضى از آنها دوستان بعضى دیگرند و کسى که ایمان به پیمبر (ص) نیاورد نیست از آن افرادى که خداوند تعالى به قولش وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ قصد فرموده گر چه پیامبر بسبب دعوت مبعوث به ایشان هم هست، براى قولش وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ و کسى که ایمان نیاورد از پاکان که آنها را قرآن و سنّت بیاموزد.
و بعضى گفته اند: قول خدا لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ یعنى: در فضل و سابقه در اسلام بجهت اینکه تابعین و مردمى که پیامبر را درک نکرده و صحابه را درک کرده اند نمیرسند به پایه و مرتبه سابقین از صحابه و نیکان مؤمنین وَ هُوَ الْعَزِیزُ یعنى اوست که مغلوب نمیشود.
(الْحَکِیمُ) داناى در تمام کارهایش.
ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ مقاتل گوید: یعنى نبوّت و پیامبرى که خداوند مخصوص پیامبریش قرار داد.
(یُؤْتِیهِ) یعنى: او را عطا مینماید.
مَنْ یَشاءُ بطبق آنچه میداند از صلاح او براى بعثت و تحمّل او با رسالت را.
وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ یعنى: صاحب منّت بزرگیست بر خلق خودش به بر انگیختن محمّد صلّى اللَّه علیه و آله.
محمّد بن ابى عمیر از هشام بن سالم در حدیث مرفوع روایت کرده که فقراء و مستمندان آمدند خدمت رسول خدا (ص) و گفتند اى رسول خدا بدرستى که براى توانگرها اموالیست که آن را تصدّق میدهند و ما نداریم چیزى که تصدّق بدهیم و آنها استطاعت دارند که حج کنند و براى ما نیست که خانه خدا را زیارت کنیم و آنها دارند که بنده در راه خدا آزاد کنند و ما قدرت مالى نداریم که بنده آزاد کنیم، پس پیامبر (ص) فرمود: کسى که صد مرتبه اللَّه اکبر بگوید: بالاتر است از کسى که بندهاى آزاد کند و کسى که صد مرتبه سبحان اللَّه بگوید بالاتر است از آنکه صد سرباز سواره در راه خدا با زین و لجام بجهاد بفرستد، و هر که صد مرتبه لا اله الّا اللَّه بگوید بالا ترین مردم است در این روز از جهت عمل مگر آنکه زیادتر بگوید پس اینخبر بگوش ثروتمندان و توانگران رسید، پس شروع کردند به گفتن آن ذکرها، پس فقراء برگشتند خدمت پیامبر (ص) و گفتند اى رسول خدا فرمایش شما بگوش توانگرها رسیده پس آنها هم شروع بذکر کردند، پس فرمود رسول خدا (ص) ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ سپس خداوند سبحان براى یهود بى عمل که عمل تورات را ترک کردند مثلى زد و فرمود:
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ یعنى: مثل افرادى که مکلّف شدند بقیام به تورات و عمل بآن.
ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها آن گاه تحمّل نکردند حق تحمّل کردن، یعنى حق حمل را اداء نکردند و عمل بموجب آن ننمودند، براى اینکه آن را حفظ کردند و در دفاتر خود هم نوشتند و آن را تدوین کردند سپس باحکام آن عمل- نکردند.
کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً مانند داستان حمارى که کتابهاى حکمت را بر پشت خود حمل میکند احساس نمیکند بمطالبى که در آنست پس داستان کسى که کتاب را حفظ میکند و عمل بموجب آن نمىکند مانند داستان کسیست که نمیداند در آنچه حمل نموده و برداشته چیست.
ابن عبّاس گوید: پس یکسانست بر دوش گرفتن یا انکار نمودن وقتى عمل بآن نکرد و بنا بر این پس کسى که قرآن را تلاوت کرد و معناى آن را نفهمید و یا اعراض از آن کرد اعراض کسى که نیازمند بآن نیست این داستان لاحق باوست، و اگر آن را حفظ نمود و طالب معناى آن بود از اهل این داستان نیست و این مثل شامل او نمیشود، ابو سعید ضریر در این باره گوید:
| ذو امل للاسفار لا علم عندهم | بجیدها الّا کعلم الا باعر | |
| لعمرک ما یدرى المطى اذا غدا | باسفاره ارواح ما فى الفرائد | |
مردمى که حمل میکنند کتابها را و علمى به نیکویى آنها ندارند مگر مانند علم و دانش شتران بجان تو سوگند که مرکب وقت رفتن صبحگاه و یا برگشتن شبانگاه در سفرهایشان نمیدانند که در جوالها که بر پشت آنست چیست شاهد در کلمه اسفار است که در هر دو بیت بمعناى کتاب آمده است.
بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ یعنى: بد قوم و مردمى هستند مردمى که این مثل و داستان آنها است، براى اینکه خداوند سبحان مذمّت کرده داستان ایشان را و مراد بآن مذمّت ایشان و یهود است که تکذیب کردند قرآن و تورات را هنگامى که ایمان به محمّد (ص) نیاوردند.
وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ یعنى: الطافى که نسبت بمؤمنین به قرآن و تورات نموده بایشان نمیکند.
و بعضى گفته اند: بآنها ثواب نداده و هدایتشان بسوى بهشت نمىکند.
و از میمون بن مهرانست که گفت اى اهل قرآن پیروى کنید از قرآن قبل از آنکه دیگران بر شما سبقت گیرند، به پیروى از قرآن و آن آیه را تلاوت کرد.
______________________________
[۱] مترجم گوید: این قول حقى است، زیرا این قول ریشهاش بیانات صریح ائمه معصومین علیهم السلام مخصوصا حضرت جواد الأئمه علیه السلام است، و مرحوم صدوق علیه الرحمه باسناد صحیح و معتبر خودش در کتاب معانى الاخبار ص ۵۳ طبع قم ۱۳۷۹ در حدیث ۶- از حضرت ابا- جعفر محمد بن على الرضا علیه السلام نقل کرده که جعفر بن محمد راوى گوید گفتم: چرا اى پسر رسول خدا پیامبر را امّى میگویند، فرمود: مردم( یعنى سنّىها) چه میگویند، گفتم خیال میکنند که او سواد نوشتن نداشت براى این امّى بیسواد باو میگفتند، حضرت فرمود: دروغ گفتند لعنت خدا بر آنها باد، چگونه اینطور بوده و حال آنکه خدا میفرماید: هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی- الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ …( پس چگونه چیزى را که نمیدانست بدیگران بیاموزد، قسم بخدا که رسول خدا( ص) به هفتاد و دو و یا هفتاد و سه زبان میخواند و مینوشت و او را از این جهت امّى نامیدهاند که از اهل مکّه بود، و مکّه از امّهات قراء بوده و مؤیّد این قول خداى عزّ و جلّ است، لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها.
مترجم گوید منتهى این نیروى علمى آن حضرت حصولى بود نه تحصیلى و این خود معجزه بزرگ بود که آن حضرت با نخواندن درس چنین بود.
چنان که حافظ گوید:
| نگار من که بمکتب نرفت و خط ننوشت | بغمزه مسئله آموز صد مدرس شد | |
[۲] ابو على صاحب تفسیر ان کانوا را در اعراب« ان» مخفّفه گرفته و در اینجا ان نافیه، و ما هم ناچار آن را ترجمه کردیم، و حق همان ان مخفّفه است که با معنى و سیاق آیه هم تناسب دارد. مترجم
[۳] و این از معجزات پیامبر خدا( ص) است زیرا که آن حضرت خبر داد بفتح مسلمین کشور عجم و ایران را سپس گرایش محکم ایشان را باسلام و نبوغ آنها در علم، و ظاهر اینکه مراد از کتاب چیزیست که از وحى گرفته میشود یعنى علوم تقلید و از حکمت آنچه از علوم عقلیه اتخاذ میگردد، آن گاه ملل توانا و بزرگ در علوم اطلاعاتى داشتند ولى عجمهاى قبل از اسلام اصلا چیزى نمیدانستند حتّى تاریخ دولتهاى خود و اسامى بزرگان پادشاهانشان- مثل کورش و خشایارشاه را مگر سلاطین ساسانى را که بقسمى از پریشانى و ناچارى یاد میکردند، و یهود و کلدانیان از ایشان بتاریخشان داناتر بودند و در جندىشاپور مردمى از نصارى بودند که بحکمت دانا و بطب یونانى اطّلاع داشتند، پس وقتى اسلام ظاهر شد علوم خود را اظهار کردند بعد از آنى که سالها در دولت ساسانیان بى نام و نشان بودند و همین طور کلدانیون علم هیئت و ستارهشناسى خود را اظهار نمودند و مسلمین از عجم از ایشان فرا گرفتند و جمع کردند بین کتاب علوم نقلى و حکمت علوم عقلى را و از رومىها و یونانیها بالا زدند.
( شعرانى)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵، ص: ۱۴