ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطانعلیشاه» سوره الرعد آیه۱-۲۵
سورهى الرّعد
همهى این سوره مکّى است، و بعضى گفته اند: همهى سوره مکى است جز یک آیهى آخر سوره که آن دربارهى سلمان و عبد اللّه بن سلام نازل شده است، و برخى گفته اند: آن سوره مدنى است جز دو آیه که عبارتند از وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ و ما بعد این آیه، عدد آیه هاى این سوره نزد قرّاء کوفه چهل و سه آیه است.
آیات ۴- ۱
[سوره الرعد (۱۳): آیات ۱ تا ۴]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
المر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ (۱) اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ (۲) وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (۳) وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۴)
ترجمه:
(۱۳/ ۴- ۱)
(المر) (رمزى بین خدا و رسول است)، این است آیات کتاب خدا و قرآنى که به حقّ و راستى بر تو از جانب پروردگار نازل گردید و لیکن اکثر مردمان به آن ایمان نمى آورند،
خدا است آن ذات پاکى که آسمانها را چنانکه مى نگرید بىستون برافراشت آنگاه با کمال قدرت عرش را در خلقت بیاراست و خورشید و ماه را مسخّر ارادهى خود ساخت که هر کدام در وقت خاصّ (و مدار معیّن) به گردش درآیند امر عالم را با نظامى محکم و آیات قدرت را با دلایلى مفصّل منظّم ساخت باشد که شما بندگان به ملاقات پروردگار خود یقین کنید،و اوست خدایى که بساط زمین را بگسترد و در آن کوهها برافراشت و نهرها جارى ساخت و (از درختان) هرگونه میوهها پدید آورد همه چیز را جفت بیافرید و شب تار را به روز روشن بپوشانید همانا در این امور متفکّران را دلایل روشنى بر قدرت آفریدگار است،
و در زمین قطعاتى مجاور و متّصل است (که آثار هر قطعه مباین دیگرى است یکجا معدن طلا، نفت و فیروزه و زغال و غیره است و یکجا نیست) زمینى براى باغ انگور قابل است و یکجا براى زراعت غلّات و زمینى براى نخلستان آن هم نخلهاى گوناگون و با آن که همه به یک آب مشروب مى شوند ما بعضى را براى خوردن بر بعضى برترى دادیم و این امور (اختلاف آثار قطعات زمین) عاقلان را ادلّهى واضحى بر حکمت صانع است. (یعنى هر کس فکر و عقل کار بندد خواهد فهمید که این نظم و ترتیب در آسمان و زمین با این خواصّ مذکور به دست طبیعت نیست بلکه به امر خداى با علم و قدرت و حکمت است).
تفسیر
المر درباره این گونه حروف و راز و رمز آن پیش از این سخن گفته شد تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ[۱] وَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ[۲] وجوه اعراب این آیه همانند همان آیه اوّل سوره بقره است[۳] و مقصود از آنچه که نازل شده است (الّذى أنزل) قرآن یا احکام، یا داستانها، یا ولایت است.
اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ[۴] جملهى اللَّهُ الَّذِی … تا آخر مبتدا و خبر است، یا مبتدا و صفت است، و جملهى یُدَبِّرُ الْأَمْرَ خبر آن است، یا این که یُفَصِّلُ الْآیاتِ خبر است، و یُدَبِّرُ الْأَمْرَ حال یا صفت لِأَجَلٍ مُسَمًّى است به تقدیر لفظ فیه یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یا این که جملهى مستأنف است تا جواب سؤال مقدّر باشد.
بِغَیْرِ عَمَدٍ[۵] تَرَوْنَها[۶] بدون ستونى که ببینید آن را، این که ستون را به ندیدن مقیّد کرده است دلالت مىکند بر این که آسمان داراى ستون است و لیکن شما آن را نمى بینید.
چنانچه از امام رضا علیه السّلام روایت شده است[۷]، و چون تمامیّت عرش از جهتى به این است که خلقت آسمانها و زمین تامّ و کامل شود، و استواى بر عرش و احاطهى به آن بعد از تمام شدن آن است.
لذا اوّلا اشاره به آفرینش آسمانها کرد، در حالى که بالا بودن آسمانها و ارتفاع آنها را متذکّر گردید که این خود مستلزم آفرینش زمین است، چون ارتفاع و بالا بودن جز با تحقّق زمین قابل تصوّر نیست، سپس استوارى بر عرش را با کلمهى ثُمَ عطف کرد تا مشعر به همین مطلب باشد.
و فرمود: ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ[۸] معناى عرش و استوارى بر آن در سورهى اعراف و یونس[۹] بیان شد.
وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى خداوند خورشید و ماه را مسخّر کرد که هر کدام در مدّت معیّنى جریان و حرکت دارد، چون یک دور از فلک منقضى مى شود، و با منظّم شدن آن مدّت در دوران و گردش فلک امور عالم نیز انتظام پیدا مى کند، چنانچه مشهود است، و آن دلیل بر کمال حکمت و علم خداى تعالى است.
یا مقصود این است که هر یک از خورشید و ماه تا یک غایت معلوم گردش مى کنند، و آن غایت زمانى است که آسمانها و زمینها خراب شوند[۱۰] یُدَبِّرُ الْأَمْرَ خداوند تدبیر مى کند امر معلوم را و آن فعل خدا است که عبارت از اضافهى اشراقى اوست که مشیّت و ولایت مطلقه و حقیقت محمّدیّه صلّى اللّه علیه و آله نامیده مى شود، و معناى تدبیر خداوند پایین آوردن آن امر است از مقام بلند و عالى و معلّق کردن آن به هر چیزى است که به او متعلّق مى شود طبق تدبیر کامل و حکمت بالغه.
بنابراین معناى آیه چنین مى شود که خداوند امر را به سبب تدبیر به زمینهاى قابل نازل مى کند.
چون آیات در مقام امر به نحو اجمال است، و وحدت به وجود واحد جمعى موجود است، و بعد از تنزیل به مقام کثرت به وجودات متکثّر موجود مى شود.
لذا بعد از تدبیر امر فرمود: یُفَصِّلُ الْآیاتِ خداوند آیات تکوینى آفاقى و انفسى و تدوینى قرآنى را تفصیل مى دهد.[۱۱] لَعَلَّکُمْ تا باشد که شما به لقاى پروردگارتان یقین پیدا کنید، بدینگونه که مىبینید خداوند امر را طبق مقتضاى حکمت بدون نقص و سستى تدبیر نموده است.
و آیات و نشانه هایى را که دلالت بر قدرت صانع و خالق آنها دارد تفصیل داده … مى فهمید که آن آیات و نشانه ها صانع دانا و حکیم و توانا دارد که همه به سوى او برمى گردید، و پس از این علم به لقاى پروردگارتان یقین و ایمان مى آورید.
بِلِقاءِ[۱۲] رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ که اگر شما به لقاء پروردگارتان یقین پیدا کنید عمل شما طورى مى شود که خدا را خشنود مىسازد، نه این که او را به خشم آورد.
وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ او خدایى است که زمین را بگسترانید تا براى نبات و حیوان تولید آسان گردد، و زندگى آنها با کاملترین وجه صورت بگیرد.
وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً[۱۳] در روى زمین کوههایى ثابت گذاشت تا خارج شدن آب از زیر آنها آسان شود، و آب بر روى زمین جارى گردد و زراعتها و درختان را سیراب سازد، و روى همین جهت است که نهرها و کوهها را با هم یکجا ذکر نمود.
و فرمود: وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ[۱۴] از هر چیزى به صورت جفت و دو تا در روى زمین قرار داد، فایدهى تأکید لفظ زَوْجَیْنِ به دو تا بودن اثْنَیْنِ اشعار به این است که اهمیّت تنها به جنس نیست بلکه به عدد است، و مقصود از اثْنَیْنِ آن زوجى است که در کوهها و جزیرهها بدون تربیت کردن مربّى پدید مى آید.
و نیز مقصود آن چیزى است که با تربیت دو دست انسان در بساتین و مزرعهها کاشته مىشود، چنانچه خداى تعالى فرموده:ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ … تا آخر آیه.
یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ[۱۵] یعنى، بر شب روز را مى پوشاند و آن را احاطه مى کند.
إِنَّ فِی ذلِکَ در این چیزهایى که ذکر شد لَآیاتٍ نشانههایى متعددى است لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ[۱۶] براى گروهى که به تفکّر و اندیشه بپردازند بدین گونه که عقلهایشان[۱۷] را در مبادى و استنباط غایات از آنها و ترتیب حکمتها و مصلحتها بر آن غایات استعمال کنند.
چون در بالا بردن آسمانها و قرار دادن زمین در وسط آنها و تسخیر خورشید و ماه در جریان و حرکت آن دو، و در تدبیر امر و تعلیق آن به هر چیزى بر حسب حال آن چیز، و در گسترانیدن زمین و قرار دادن کوهها و نهرها و درختان و میوهها و شب و روز …
و در همهى اینها مصلحتهایى است که به شمارش نمىآید و حکمتهایى است که به حد و ضبط در نمى آید و نشانه هایى است که از شماره بیرون است، و انتقال ذهن به این نشانه ها احتیاج به استعمال قوهى متخیّله دارد، بدین گونه که عقل قوهى متخیّله را استخدام مى کند و از مبادى به آن نشانه ها منتقل مىشود.
پى بردن به این نشانه ها را مخصوص متفکّرین و اندیشمندان نمود، و بر خلاف آن چیزهایى که در آیهى بعدى ذکر مى شود چه کثرت و بسیارى آن چیزها آنگونه نیست که احتیاج به تفکّر و اندیشه داشته باشد، و لذا در آنجا به مجرّد عقل اکتفا شده است.
وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ[۱۸] در زمین قطعههاى بهم چسبیده وجود دارد که در اثر و زراعت با هم مختلفند.
وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقى بِماءٍ واحِدٍ و درختان نخل متعدّد که به یک اصل برمىگردند و یا درختان غیر هم پایه، که همه از یک آب سیراب مى شوند.[۱۹]
وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ و بعضى را بر بعضى دیگر در میوه و دانه از جهت مقدار و شکل و رنگ و طعم برترى دادیم.
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ در این چیزها که ذکر شد نشانههایى است که دلالت بر علم و قدرت و کمال حکمت خداوند مىکند و نیز دلالت مىکند بر این که انسانها اگر چه از یک اصل هستند ولى در آثار و اعمال و اخلاق اختلاف پیدا مىکنند.
آیات ۱۱- ۵
[سوره الرعد (۱۳): آیات ۵ تا ۱۱]
وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَ إِذا کُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ (۵) وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَهِ قَبْلَ الْحَسَنَهِ وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقابِ (۶) وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ (۷) اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثى وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ (۸) عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ (۹)
سَواءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ (۱۰) لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ (۱۱)
ترجمه:
(۱۳/ ۱۱- ۵)
و اگر تو را جاى تعجّب به کار منکران است قول منکران معاد است که مىگویند: آیا ما چون خاک شدیم باز از نو خلق خواهیم شد؟! اینان هستند که به خداى خود کافر شدند و هم اینان زنجیرهاى قهر و عذاب بر گردن خود نهادند و هم اینان اصحاب دوزخ و در آن همواره معذّبند،
اى رسول ما کافران به جاى آمرزش و احسان به تمسخر از تو تقاضاى تعجیل در عذاب مىکنند؟ در صورتى که چه عقوبتها بر امّتان کافر گذشته رسید (مگر اینان عبرت گرفته و از کفر به ایمان گرایند تا خدا از جرمشان درگذرد) که خدا بر ظلم خلق هم بسیار صاحب عفو و مغفرت است و هم صاحب قهر و انتقام سخت،
و باز به طعنه مىگویند که چرا بر او آیت و معجزهاى نفرستاد (باید بدانند که) تنها وظیفهى تو اندرز و ترسانیدن خلق (از نافرمانى خدا) است و هر قومى را از طرف خدا راهنمایى است (در اخبار و تفاسیر بسیار راهنما به على علیه السّلام تفسیر شده است)،
تنها خدا مى داند که بار حمل آبستنان عالم چیست و در رحمها چه نقصان و چه زیادت خواهد یافت و مقدار هر چیز در علم ازلى خدا معیّن است.
اوست عالم به عوالم غیب و شهود و بزرگ خداى متعال (برتر از هر وصف و ادراک عقول) است.
در پیشگاه علم ازلى این که شما سخن به سر گویید یا آشکار و آن که در ظلمت شب است یا روشنى روز همه یکسان است (و خدا بر همه آگاه است).
براى هر چیز پاسبانها از پیش و رو و پشت سر بر گماشته که به امر خدا او را نگهبانى کنند (و خدا با آن همه مهربانى به خلق) حال هیچ قومى را دگرگون نخواهد کرد تا زمانى که آن قوم حالشان را تغییر دهند (و از نیکى به بدى شتابند) و هرگاه خدا اراده کند که قومى را به بدى اعمالشان عقاب کند هیچ راه دفاعى نداشته هیچ کس را جز خدا یاراى آن که بلا بگرداند نیست.
تفسیر
وَ إِنْ تَعْجَبْ اى محمّد اگر تعجّب مىکنى که آن کفّار با وجود دلیلهاى روشن معاد را انکار کردند، یا مقصود این است که اى منکر معاد و منکر زنده گردانیدن بعد از میراندن، یا این که خطاب عامّ است و شامل هر کسى است که خطاب در مورد او ممکن باشد.
فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ اگر تو از آنها تعجّب مىکنى گفتهى خود آنها عجیب است، که از بازگشت و دوباره زنده شدن تعجّب مىکنند و مىگویند: أَ إِذا کُنَّا تُراباً أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ آیا ما وقتى خاک بودیم باز ما در یک خلقت و آفرینش جدید قرار مىگیریم.
بدان که انسان همانند عالم کبیر[۲۰] داراى مراتب بسیارى است که بعضى از آن مراتب بالامکان و بعضى بالفعل حاصل است، پس یک مرتبه از آن مراتب بدن جسمانى است، و یک مرتبه از آن نفس نباتى است، و مرتبهى دیگر نفس حیوانى، و مرتبهى دیگر نفس انسانى است، و مرتبهى قلب و مرتبهى روح و هکذا …
تا جایى مى رسد که نه از آن خبرى است و نه اسم و رسمى، و چون بیشتر مردم از مدارک حیوانى فراتر نمى روند، و با شعور ترکیبى مراتب مجرد انسان را مشاهده نمى کنند.
بلکه در همان مقدار هم که مشاهده مى کنند انسان را در مرتبهى جسمانى و فعلیّت طبیعى اش منحصر مى کنند و مشاهده مى کنند که مرگ[۲۱] آن مرتبه را از بین مى برد (و فاسد مى کند)، و دیگر نمى دانند که انسانیّت بدن عرضى است که به سبب تعلّق نفس انسانى به بدن عارض بر آن (بدن) مى شود، و این که بدن حجاب انسانیّت و مانع از ظهور و فعلیّت آن است به نحوى که اگر بدن نبود انسانیّت در کمال وضوح روشن و آشکار مى شد …
روى همین جهات است که کفّار در حال تعجّب و شگفتزده گفتند: آیا وقتى که ما مردیم دوباره زنده مى شویم، که مرگ را به اعتبار مرگ بدن به خودشان نسبت داده اند، و گفتند کُنَّا تُراباً که خاک بودن و فساد را به سبب خاک شدن بدن نیز به خودشان نسبت داده اند، در حالى که اگر آنها مى دانستند که بدن مرتبهى نازل از انسان بلکه حجاب و قید او است، و این که انسان حقیقت مجرّد، و منزّه از فساد و به طور جاوید و دایم باقى ماندنى است چنین سخنى را بر زبان نمى آوردند.
أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ اینان کسانى هستند که به پروردگارشان کافر شدند، و نیز به قدرت و گستردگى، و نعمت رساى او در حقّ انسان، و توسعه و بسط او بر حسب مراتب عالم کفر ورزیدند.
وَ أُولئِکَ الْأَغْلالُ و آنها زنجیرهاى قهر و عذاب که از طبع و نفس حیوانى ناشى مى شود فِی أَعْناقِهِمْ به گردن دارند که نمى توانند سرهایشان را به سوى بالا بلند کنند تا مقامات انسان را بدانند و آن وقت بفهمند که فساد بدن انسان را فانى نمى کند بلکه او را تقویت مى نماید.
وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالسَّیِّئَهِ کافران از تو تقاضاى تعجیل در عذاب و عقوبت مىکنند قَبْلَ الْحَسَنَهِ بدون این که آمرزش و حسنه بخواهند، چه کلمهى قَبْلَ به معناى دون که معناى نفى است زیاد استعمال مىشود.
وَ قَدْ خَلَتْ در حالى که چه عقوبتها بر امّتان گذشته رسید و آنها عبرت نگرفتند.
مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ لفظ الْمَثُلاتُ جمع (مثله) است بفتح میم و ضمّ ثاء و فتح آن به معناى عقوبت است از (مثل بفلان) و را مثله کرد، و معناى آن این است که عقوبتها و عذابها بر امّتهاى پیشین گذشته است به نحوى که در شهرت و معروفیّت به صورت مثل درآمده است، و این کفّار از جهت نهایت حماقت و جهلى که دارند از آنها عبرت نمى گیرند، و لفظ «مثلات» با فتح میم و ضمّهى ثاء یا سکون آن، و با ضمّه میم و ضمّهى ثاء یا سکون آن، و با فتحهى میم و ثاء نیز خوانده شده است.
به امیر المؤمنین و امام متّقین علیه السّلام نسبت داده شده که فرمود:
بترسید و بر حذر باشید از عقوبات که به سبب کارهاى بد و اعمال مذموم بر امّتهاى پیشین نازل شده، پس در هر خیر و شرّ احوال آنها را متذکّر شوید و بترسید از این که مثل آنان شوید[۲۲] وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَهٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ[۲۳] خداوند صاحب مغفرت و بخشش است و ظلمى که مردم بر خود مىکنند مىبخشد، لذا تقاضاى تعجیل آنها به عذاب را اجابت نمى کند.
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَشَدِیدُ الْعِقابِ و خداى تو وقتى که بندگان را مؤاخذه کند عقابش شدید است.
وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ آوردن اسم ظاهر به جاى ضمیر براى اشعار به این است که کفر آنها به خدا موجب پوشیده شدن و مخفى ماندن نشانه هایى مى شود که دلالت بر صدق پیامبر صلّى اللّه علیه و آله مى کند، لذا پیشنهاد مى کنند که آیت و نشانه اى نازل شود که گویا اصلا هیچ نشانهاى نازل نشده است.
إِنَّما أَنْتَ تو از جهت رسالت نه از جهت ولایت مُنْذِرٌ فقط انذارکننده و بیمدهنده هستى و چیزى بر تو نیست خواه ایمان بیاورند، و خواه ایمان نیاورند، قبول کنند یا قبول نکنند، و این جمله جهت دلدارى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله است که قومش او را اجابت نکردند.
وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ[۲۴] و براى هر قومى راهنما و هدایت کنندهاى است در زمان تو، و زمان بعد از تو، و معناى انذار گذشت و این که رسول مانند کسى است که از خواب بیدار مى کند، و از پرتگاهها و جاهاى ترسناک کسى را مى ترساند که در صحرایى قرار گرفته که در آن راهى به آبادى ندارد و در آن صحرا درندگان زیاد، و مارهاى سمى مهلک و چیزهاى موذى قوى وجود دارد، و آن شخص که در چنین صحرایى گیر کرده از گمراهى خود و هلاک کننده هاى آن صحرا خبر ندارد.
پس آنگاه که بیدار گشته و به انذار پى برد ناگزیر در جستجو و طلب کسى برمى آید که بتواند او را به راه آبادى رهنمون شده و از آن صحرا خارج ساخته و نجات دهد، و آن دلالتکننده و راهنما همان هادى است که او را به آبادى مى رساند.
اللَّهُ یَعْلَمُ جمله استینافیه است جهت اظهار کمال علم و قدرت خداوند در مقابل خدایانى که در کمال عجز و جهل هستند تا حجّت و دلیل بر صحّت دعوت رسول خدا و بطلان دعوت آن خدایان باشد.
ما تَحْمِلُ کُلُّ أُنْثى خداوند مىداند که هر آبستنى مادهاى چه بار دارد، و از هر نوعى از حیوان عدد بار و مذکّر و مؤنث و زیبا و زشتش را مى داند.
وَ ما تَغِیضُ الْأَرْحامُ غیض رحمها در اخبار به نقصان عدد ایّام حمل از نه ماه و به عدم حمل تفسیر شده است، و به مطلق نقص نیز تفسیر شده است خواه در عدد ایّام باشد یا در خلقت، یا در نقص رحم به سبب عدم حمل، یا در اسقاط جنین قبل از کامل شدن.
بنابراین جائز است که ما تَحْمِلُ را حمل بر مدّت حمل کنیم که لفظ ما مصدریّه یا موصوله باشد.
وَ ما تَزْدادُ آنچه که از نه ماه زیادتر گردد، یا مقصود مطلق زیادى در خلقت یا در عدد ایّام یا در عدد بارى است که به آن آبستن شده به این که به دو تا یا سه تا آبستن شده باشد.
و در اخبار وارد شده که به تعداد روزهایى که زن در ایّام آبستنى خون مى بیند به همان مدّت بر نه ماه دوران باردارى او افزوده مى شود.
وَ کُلُّ شَیْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ هر چیز نزد خدا اندازهاش معیّن است که نه فراتر از آن مىرود و نه از آن کم مى شود.
عالِمُ الْغَیْبِ عالم و دانا به چیزهایى است که از ادراکات بشرى غایب است.
وَ الشَّهادَهِ[۲۵] چیزى که ادراکات آن را درک مى کنند، یا مقصود این است که عالم و دانا به عالم غیب[۲۶] و عالم شهادت است الْکَبِیرُ کسى که توصیف نمى شود.
الْمُتَعالِ با عظمت خودش بر هر چیزى برترى دارد.
سَواءٌ مِنْکُمْ در علم خدا مساوى است و فرقى نمىکند مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ گفتهى کسى به سر سخن گوید یا آشکار.
وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ وَ مَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیْلِ وَ سارِبٌ بِالنَّهارِ و کسى که در تاریکى و ظلمت شب است یا روشنى روز یعنى چه به سر سخن گوید چه آشکار، براى خدا همه یکسان است، و او بر همه آگاه است.
لَهُ مُعَقِّباتٌ فرشتگان نگهبانى هستند که بعضى به دنبال بعض دیگرند، لفظ (معقّبات) از (عقّب تعقیبا) است یعنى به دنبال او آمد، مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ از جلو و پشت سر او را حفظ مى کنند حفظ و نگهبانى که ناشى از مِنْ أَمْرِ اللَّهِ امر خداست، یا به خاطر امر خدا است.
از امام صادق علیه السّلام است که آیه نزد او همانطور که در بالا ذکر شد خوانده شد پس امام به خوانندهى قرآن فرمود: آیا شما عرب نیستید؟
چگونه مىشود که (معقّبات) از جلو باشد، چه معقّب چیزى است که از پشت سر باشد، پس آن مرد خوانندهى قرآن گفت: فدایت شوم چگونه است این؟
امام علیه السّلام فرمود: آیه چنین نازل شده است: مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ براى او نگهبانانى است از پشت سرش و نگهبانانى است از جلو که او را به امر خدا حفظ مىکنند.
و معناى آیه این نیست که او را از امر خدا حفظ مىکنند، زیرا چه کسى مىتواند چیزى را از امر خدا حفظ کند، و آن نگهبانان فرشتگانى هستند که موکّل مردماند.[۲۷] و از امام باقر علیه السّلام است که مِنْ أَمْرِ اللَّهِ[۲۸] یعنى نگهبانان به سبب امر خدا حفظ مىکنند از این که شخص در چاه بیفتد یا دیوار بر سرش خراب شود یا چیزى به او اصابت کند تا وقتى که قدر بیاید که او را با قدرها وامى گذارند.
آن نگهبانان دو فرشته هستند که انسان را شب نگهبانى مى کنند و دو فرشته در روز نگهبانى مى کنند که به دنبال فرشتگان شب مى آیند.[۲۹] و بعضى گفته اند فرشتگان از امر خدا جهت طلب مهلت و استغفار انسان را حفظ مى کنند.
إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ خداوند نعمتهایى را که به قومى داده تغییر نمى دهد حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ مگر تا آن زمان که خودشان را تغییر دهند (پندار و کردار و گفتار خود را عوض کنند)، مثلا نیکویى حال و طاعت و خوبى و صله رحم را تغییر دهند و آنها را ترک نمایند، آنگاه نعمت خدا هم تغییر مى کند.[۳۰] وَ إِذا أَرادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوْءاً فَلا مَرَدَّ لَهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ
(۲) این که مفسران جدید و انقلابیون معنا کرده اند که اگر مردم به پاخیزند و تغییرى در خویش ایجاد کنند، خدا هم نعمتش راى تغییر داده به آنها افزونى خواهد داد، از نظر منطقى غلط است.
چه خدا دنباله رو بشریت که سنت خود راى تغییر دهد و این انسان است که کفور است و نعمت تغییر مىکند. (مترجمین) یعنى تا تو به عصیان حال نبگردانى حق تعالى نعمت به نقمت بدل نکند و عافیت به بلیت، و این آیت دلیل است بر فساد قول مجبره که گفتند: خداى تعالى نامستحق راى عقوبت کند و عقاب نامعلل باشد. (تفسیر ابو الفتوح رازى)
و اگر خدا به قومى بدى بخواهد، بازدارندهاى جز او نیست و یارىدهندهاى جز وى نمىباشد و کسى غیر از خدا متولّى امور مردم نیست.
آیات ۱۵- ۱۲
[سوره الرعد (۱۳): آیات ۱۲ تا ۱۵]
هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ (۱۲) وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ (۱۳) لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ إِلاَّ کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَى الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلاَّ فِی ضَلالٍ (۱۴) وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ (۱۵)
ترجمه:
(۱۳/ ۱۵- ۱۲)
اوست که براى بیم از قهر و امید به رحمت خود برق را به شما مىنماید و ابرهاى سنگین را هر جانب برمىانگیزد، رعد (و برق و همهى قواى عالم غیب و شهود)
و جمیع فرشتگان همه از بیم قهر خدا به تسبیح و ستایش او مشغولند و صاعقهها را بر سر هر قومى که بخواهد مىفرستد باز هم کافران در قدرت خداى سخت انتقام جدل مىکنند،دعوى رسولان خدا به حقّ و حقیقت است (و هر وعده لطف و احسان کند صدق است) ولى دعوى غیر خدا (و خداپرستان) همه دروغ است هیچ حاجتى را از خلق برنیاورند مانند آن کس که بر (چاه) آبى دست فروبرد که بیاشامد و دستش به آب نرسد و کافران جز به حرمان و ضلالت دعوت نمىکنند،
هر که در آسمانها و زمین است با همهى آثار وجودیش به رغبت و اشتیاق و به جبر و الزام شب و روز به طاعت خدا مشغول است.
تفسیر
هُوَ الَّذِی یُرِیکُمُ الْبَرْقَ[۳۱] خَوْفاً وَ طَمَعاً او برق را به شما نشان مىدهد در حالى که شما ترسناک و امیدوار هستید، یا این که برق را ارایه مىکند تا در شما خوف و امّید را ظاهر سازد.
وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ ابرهاى سنگین پر از آب را بالا مىبرد؛ وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ و رعد با حمد خود خداى را تسبیح مىگوید، که البتّه تسبیح و حمد هر چیزى بر حسب همان چیز است. وَ الْمَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ ملایکه از ترس و اجلال او به تسبیح او مشغولند.
وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ[۳۲] و او صاعقه ها را مى فرستد تا به هر کسى که بخواهد برخورد کند و نابودش سازد.
وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ و آنان به علّت نهایت و نادانى و عنادشان و ازآنرو که اندیشه و تدبّر نمىکنند که تحت آن تسخیرکننده ها قرار گرفتهاند، دربارهى خدا و مبدأ و مرجع بودن و تفرّد او به الهیت و استحقاق عبادت و سایر صفات او به جدل برمى خیزند.
وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ مماحله یعنى کید و مکر، و ممکن است که محال از محلّ به معناى نیرومند و شدید القوّه باشد، و به مؤاخذه کردن شدید و غضب شدید نیز تفسیر شده که این دو از لوازم همان معنایى است که ذکر شد.
لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِ[۳۳] بدان که حقّ مطلق خداى تعالى و حقّ مضاف فعل او است، و هر حقّى با حقّ بودن فعل او حقّ است، بلکه هر حقّى به سبب فعل او که ولایت مطلقه است متحقّق مىشود، چنانچه بارها گذشت.
هر قول و فعل و اخلاقى از ولایت اختیارى ناشى مى شود چنانچه آثار اختیارى از آن ولایت است، پس آن قول و فعل خلق به سبب حقّ بودن ولایت حقّ است.
لذا هر کسى که از جانب خدا بدون واسطه مأذون براى دعوت مردم به سوى خدا باشد یا مأذون به دعوت خلق به طرف خودش باشد از آن جهت که وسیلهى بین مردم و خدا گردد، او دعوت کنندهى حقّ و آنچه به آن دعوت مى کند حقّ است، و دعوت هر دعوت کنندهى حقّ و هر مدعوّ حقّ همان دعوت خداى تعالى است، و سر انجام به آن منتهى مى شود، و مخصوص به اوست و هیچ کس در آن دخالتى ندارد.
زیرا داعى و مدعوّ حقّ مظهر خداى تعالى هستند، و آنچه که به وسیلهى داعى و مدعوّ ظاهر شود و به آن دو بستگى داشته باشد به وسیلهى خدا ظاهر شده و به او بستگى دارد.
و امّا دعوت دعوتکننده باطل، مانند خلفاى ستمگر و دعوت آنها به اسلام و خدا، و همچنین دعوت خلق به چیز باطل مانند بتها و ستارگان و خلفاى ستمگر همه باطل و ضایع است، مانند خود دعوتکننده و دعوت شونده، که چیزى بر آن مترتّب نمىشود و به چیزى هم منتهى نمى گردد.
خلاصه این که هر کس از جانب خدا اذن نداشته باشد که دعوت کنندهى خلق یا واسطهى بین خلق و خدا باشد یا به آن چیزى که دعوت مى کند مأذون نباشد چنین شخصى هر کس که باشد باطل است و دعوت او نیز باطل است.
بنا بر آنچه که گفته شد احتمال دارد قول خداى تعالى:وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ بدین معنا مى باشد که: دعوت کنندگانى که خلق را دعوت به پیروى مى کنند بدون این که اذن از جانب خدا داشته باشند، یا در حالى که دعوت آنها از جانب غیر خداست.
دعوت آنها نمىتواند چیزى براى مردم حاصل کند که دعوتشان مورد پذیرش دعوت شونده قرار گیرد إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَى الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ جز این که کار آنها مانند کسى است که دستش را باز کرده در حالى که به آب اشاره کرده و آن را به سوى خودش فرا مى خواند یا این که آب را به کف دست گرفته و مى خواهد تا آب خودش به دهانش برسد وَ ما هُوَ بِبالِغِهِ در حالى که به آن نخواهد رسید، چه آب اشاره را درک نمى کند، یا مقصود این است که چون آب در کف گشاده و باز نمى ماند.[۳۴]
وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ خدا را خواندن کافرین جز گمراهى چیزى براى آنها ندارد، چه خدا را خواندن کافر در حقیقت بدون این که خودش بفهمد فرا خواندن شیطان است، یا مقصود این است که فرا خواندن کافرین مردم را به سوى خودشان یا به خدا یا به غیر آن دو جز گمراهى چیزى نیست، یا این که فرا خواندن مردم کافرین را در ضایع بودن و عدم ترتّب اثر جز گمراهى چیزى نیست، و این جمله مانند نتیجهى براى جمله سابقش مى باشد.
وَ لِلَّهِ براى خدا نه براى غیر خدا یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ و من فى الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً براى خدا سجده مىکنند کسانى که در آسمانها هستند و کسانى که در زمین هستند با میل و رغبت یا با اجبار و اکراه.
سجود در لغت به معناى خضوع است، و چون نهایت خضوع نسبت به شخص مورد خضوع افتادن در خاک است لذا سجدهى نماز با وضع شرعى سجود نامیده شده و چون خضوع عبارت از شکستن انانیّت در مقابل کسى است که براى او خضوع شده است.
پس هر مقدار که این معنا تمامتر باشد خضوع کاملتر مى شود و چون جمیع موجودات نسبت به خداى تعالى داراى انانیّتى نیستند، بلکه همهى آنها حکم اسمیّت و عدم نفسى بودن را دارند، و نفسیّت همه انّیّت حقّ تعالى را دارد.
لذا همهى موجودات اعم از آسمانها و آسمانىها، زمینها و زمینىها، صاحبان علم و شعور و غیر آنها … همه و همه براى خدا سجده مى کنند چون هیچ یک از موجودات نسبت به خداى تعالى انانیّتى ندارند، و لکن بیشتر سجده کنندگان آگاه از روى میل و رغبت سجده مىکنند مانند همهى انواع فرشتگان و بعضى از انسانها و جنها، ولى برخى از آنها جز با اکراه و اجبار سجده نمى کنند مانند بعضى از انسانها و بعضى از جنّیان، چه انسان و جن کافر از باب رغبت و اختیار سجده نمى کند.
و آن کس که بدون واسطه با رغبت و میل سجده نمىکند، به واسطهى مظاهر خدا با رغبت سجده مى کند، چه نفوس آنها از ناحیهى فطرى تعلّق و وابستگى دارد، و اگر وابستگى به خدا پیدا نکند به غیر از خدا از مظاهر او وابستگى پیدا مى کند از قبیل ستاره و بت و غیر آنها، و حد اقل به دراهم و دنانیر (پول) وابسته مى شوند، و موالید سه گانه با صورتها و نفسهایشان به طور تکوینى و میل و رغبت خداى را سجده مىکنند، و با عناصرشان به صورت اکراه و اجبار سجده مى کنند، زیرا که عناصر بنا بر امتزاج به صورت بىاراده و جبرى در موالید هستند.
بنابراین آوردن (من) که براى صاحبان عقل است یا از باب تغلیب است (یعنى چون صاحبان عقل افزونى دارند)، و یا باعتبار این است که سجده به آنها منسوب است.
زیرا که سجود جز از صاحبان شعور محقّق نمىشود، و از آنجا حکم سجده به نفس آسمانها و زمین سرایت مىکند، چه که بارها گذشت که نسبت حکم به مظروف به ظرف سرایت مىکند به خصوص اگر مظروف شریفتر از ظرف باشد.[۳۵] وَ ظِلالُهُمْ[۳۶] لفظ (ظلال) جمع (ظل) است و آن سایهاى است که از شاخص (هر شىء مىتواند شاخص باشد که بر اثر تابش خورشید یا نور سایه از او حاصل شود) حاصل مىشود، و با حرکت و انتقال شاخص سایه حرکت مىکند و با سکون آن ساکن مىشود، و خلاصه هیچ انانیّتى جز انانیّت شاخص ندارد.
زیرا هر موجود علوى یا سفلى در مقام خاصّ خودش داراى حقیقتى است، و در عالم بالاتر و پایینتر از خودش داراى سایه است، و موجودات طبیعى زمینى مانند موالید داراى سایهى صورى هستند که از محاذى بودن با خورشید حاصل مىشود، پس همه موجودات از نظر تکوین همه براى خدا سجده مىکنند، ولى برخى موجودات از روى میل و رغبت سجده مىکنند.
(پس آیه تعمیم دارد یعنى وجود و ماهیّات همه چیز مطیع و منقاد خداست).
بِالْغُدُوِّ جمع (غدوه) است یعنى در بامدادان.
وَ الْآصالِ جمع اصیل است یعنى و در شامگاهان، در این صورت، و از آنچه که ما ذکر کردیم اختلافى که در اخبار در تفسیر ظلال وارد شده برطرف مىشود، و سجود و شب و روز در هر چیزى بر حسب همان چیز است.
آیات ۱۸- ۱۶
[سوره الرعد (۱۳): آیات ۱۶ تا ۱۸]
قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ (۱۶) أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ (۱۷) لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنى وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لافْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ (۱۸)
ترجمه:
(۱۳/ ۱۸- ۱۶)
اى رسول ما از این مشرکان بازپرس که آفرینندهى آسمانها و زمین کیست (اگر آنها از جهل و عناد جواب ندهند تو خود) بگو خدا است آفرینندهى عالم پس بگو شما خدا را گذارده غیر خدا (مانند بتان و فرعونان) را براى نگهبانى و یارى خود برگرفتید در صورتى که آنها بر سود و زیان خود هم قادر نیستند آنگاه بگو آیا چشم نابیناى جاهل و دیدهى بیناى عارف یکسان است یا ظلمات شرک و بتپرستى با نور معرفت و خداپرستى مساوى است؟ یا آن که این مشرکان شریکانى براى خدا یافتند، که آنها هم مانند خدا چیزى خلق کردند. و مشرکان را خلق خدا و خلق شریکان خدا مشتبه گردید؟ بلکه (هرگز چنین نیست) تنها خدا خالق هر چیز است و او خداى یکتایى است که همهى عالم مقهور ارادهى اوست.
خدا ازآسمان، آبى نازل کرد که در هر رودى به قدر وسعت و ظرفیّتش سیل آب جارى شد و بر روى سیل کفى برآمد چنانچه فلّزاتى را نیز که براى تجمّل و زینت (مانند طلا و نقره) یا براى اثاث و ظروف (مانند آهن و مس) در آتش ذوب کنند. خدا اینگونه کفى که بر آب ظاهر مى شود براى حقّ و باطل مثل مىزند که (باطل آن چون) کف به زودى نابود مىشود و امّا آن آب و فلزّ که به خیر و سود مردم است در زمین مدّتى باقى مى ماند.
خدا مثل آنها را براى فهم بدین روشنى بیان مىکند. آنان که دعوت حقّ را اجابت کرده و به خدا ایمان آوردند بر آنها بهترین پاداش و خوشترین زندگانى است و آنان که اجابت نکردند اگر مالک دو برابر آنچه بر روى زمین است باشند آن را فداى آسایش خود کنند (مگر از عذاب خدا برهند) و آنها را حساب سخت و جایگاه دوزخ باشد که بسیار بد آرامگاهى است.
تفسیر
قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ در جواب این که پروردگار آسمانها و زمین کیست بگو: خدا، یعنى جواب آنها را چنین بده، چون جز این جوابى ندارند.
قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ بعد از اعتراف به ربوبیت خدا بر آسمانها و زمین از باب سرزنش و توبیخ به آنها بگو آیا جز خدا براى خود دوستانى گرفتید؟
لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا خدایان باطل براى خودشان نفع و ضررى مالک نیستند تا چه برسد به نفع و ضرر غیر خودشان، و تا چه برسد به ادارهى آسمانها و زمین که به آن دو نمىرسند و علم و احاطهى به آنها ندارند.
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى آیا نابینایى که راه ضرر و نفعش را نمى بیند و تشخیص نمىدهد وَ الْبَصِیرُ[۳۷] و بینایى که غیر خودش را مىبیند و به ضرر و نفع او احاطه دارد و هر طور که بخواهد در او تصرّف مىکند این دو مساوى هستند؟
یا مقصود این است: آیا نابینایى که بین کسى که ضرر و نفعى ندارد و کسى که داراى نفع ضرر است فرق نمىگذارد مانند مشرک با بینایى که این مطلب را مىبیند و فرق مىگذارد مانند مؤمن مساوى و یکسان است؟
أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ[۳۸] آیا اصولا تاریکیهایى چون کفر با نورى چون ایمان مساوى است؟
أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ جملهى (خلقوا کخلقه) صفت (شرکاء) است، یعنى آیا این شریکانى که براى خدا قرار دادهاند مانند آفرینش خدا مىتواند بیافریند؟
فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ پس آفریدن خدایان بر آنها مشتبه شده، و چون ساخت خود آنها با آفریدن خدا مشتبه شده است، حکم کردند به این که آن خدایان باطل استحقاق عبادت دارند.
در حالى که این مردم شریکانى گرفتهاند که خود درماندهاند، و حتّى بر خلق چیزى که خود مردم به تنهایى قدرت آن را دارند ناتوانند.
قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ بگو آفرینندهى هر چیز خدا است و آنها آفریده هستند و کجا مىتوانند خالق باشند.
وَ هُوَ الْواحِدُ و او خداى یگانه است که چیزى در هستى با او باقى نمىماند، و چیزى جز او داراى وجود نیست تا چه برسد به خالقیّت و دیگر وصفهاى الهى.
الْقَهَّارُ[۳۹] او خداى قهّار است یعنى هر چیزى تحت وجود او فانى و مضمحل است و انانیّتى ندارد.
أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها[۴۰]
جواب سؤالى است که گویا گفته شده:
اگر خداوند واحد و یگانه است که ثانى ندارد و قهّارى است که هیچ چیزى در مقابل آن انانیّت ندارد پس این کثرتهایى که دیده مىشود چیست؟
پس خداوند فرمود: از آسمان آب فروفرستاد و در نتیجه کثرتها ظاهر گشت، پس براى هیچ چیز ظهور و انانیّتى نیست مگر به سبب آب که فعل اوست، بلکه آن همان است نه چیز دیگر، و مقصود مثال زدن ظهور کثرتها از یک چیز است که آن فعل خدا است، و قوام و پایدارى کثرتها ناشى از همان یک چیز است که نزول آب باشد، که آن خود برخاسته از یک حقیقت است که همان آسمان است، و تکثّر و کثرتها از ناحیهى درّهها (مجراها) و ظرفها و ظاهر شدن کف بیهوده بر روى آن است. و نسبت سیل و جریان به درّهها و ظرفها مجازى است.
(بررسى یک حقیقت و جریان آن در مجراها و ظرفها مهمترین بحث عرفانى است که در صفحه بعد خواهد آمد).
فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً کفى که بر روى سیل و آب قرار مىگیرد.
وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ از فلزاتى که مردم بر آنها آتش مىافروزند در حالى که آنها در آتش هستند.
ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ تا زیور درست کنند، مثلا از طلا و نقره زیور درست مىکنند؛ أَوْ مَتاعٍ یا چیزى که به وسیلهى آن بهره و تمتّع حاصل شود، مانند ظرفها و آلات و ادوات صنایع و غیر آنها.
زَبَدٌ مِثْلُهُ مانند کف آب، یعنى این که کف بیهوده و بىخاصیّت مخصوص آب و سیل نیست.
بلکه در جامدات و فلزّات که با آتش آب مىشوند نیز موجود است، مقصود این است که باطل مخصوص تعیّنات امکانى که مانند کف آب است نیست، بلکه نفوس بشرى که در شدّت تراکم و فشردگى و صلابت و استحکام مانند فلزّات است متحمّل کف هواهاى باطل مىشود.
کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ این که مثل ظهور حقّ و اختلاط آن با باطل مانند نزول آب و اختلاط آن با کف است.
در اینجا آنچه مورد مثل واقع شده است بر حسب مراتب وجود محتمل چند وجه است.
و همچنین بر حسب مراتب علم یعنى وجود ذهنى، پس بر حسب تطبیق بر مورد مثل مىگوییم: از آسمان اسما آب مشیّت را فروفرستاد، آنگاه ظرفهاى ماهیّات به مقدار آن آب جریان و سیلان پیدا کرد، پس آب روان در ظرفهاى ماهیّات کف تعیّنات و کثرتها را به خود گرفت، سپس آبى که حقیقت است و محقّق شده است باقى مىماند ولى کف به خلاف ابر اگر چه روى آب را پوشانده و در انظار ظاهر است و دیده مىشود ولى بقایى ندارد.
امّا کوتهفکران و قاصرین در ادراک جز کف روى آب و تعیّنات چیزى درک نمى کنند تا آنجا که گفته اند: موجود امر اعتبارى خالص است و ماهیّتها در تحقّق اصیل هستند، ولى آن کف باطل و از بین رفتنى است که هر چیزى جز وجه او هلاک و نابود است.
و از آسمان[۴۱] مشیّت آب وجودات اشیا را فروفرستاد، پس ظرفهاى ماهیتها روان و جارى گشت … تا آخر.
از آسمان عقول آب وجود نفوس و پائینتر از آن را نازل نمود، پس ظرفهاى نفوس و عالم مثال و عالم طبع بمقدار آن آب روان و جارى شد … تا آخر. و از آسمان عالم مثال آب وجود عالم طبع را فروفرستاد … تا آخر.
این تطبیق در عالم کبیر است و اما در انسان صغیر پس مىگوئیم: از آسمان ارواح آب حیات را نازل کرد، پس ظرفهاى ادراکات حیوانى و مراتب نباتى سیلان پیدا کرد تا به مقام طبع رسید که سیل کف اخلاق رذیله و هواهاى پست و افعال مذموم به خود گرفت همانطور که اخلاق نیکو و شوقهاى الهى و افعال مرضىّ خدا به سبب همان آب تحقّق پیدا کرده اند.
و اما بر حسب علم و ذهن که از جهتى عینیّت و خارجیّت دارد مىگوییم: از آسمان ولایت آب نبوّت و ولایت را نازل فرمود که بر حسب آن ظرفهاى دلها و سینهها جارى شد که بعضى بر حسب استعداد اتّصاف به نبوّت و رسالت و بعضى دیگر بر حسب استعداد، پذیراى احکام رسالت شدند که آن سیل کف مقتضاى هواها، از قبیل آراى باطل و بدعتهاى بیهوده را به خود گرفت و با مرور زمان به احکام رسالت و نبوّت مختلط گشت که زیاد و کم و تحریف در کتاب الهى از همین قبیل است.
یا این که مىگوییم: از آسمان نبوّت آب رسالت را فروفرستاد، یا از آسمان رسالت آب احکام الهى را نازل نمود، یا این که از آسمان روح آب علم را فرستاد که در ظرفهاى دلها و سینهها روان و جارى شد و این سیل کف دخالتهاى هواى نفس در علم را به خود گرفت، یا این که از آسمان قلب آب علم را نازل نمود که ظرفهاى سینهها سیلان پیدا کرد.
فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً[۴۲] کف را سیل به کنار مىزند و به یک طرف مىاندازد (یعنى مجاز و غیر حقیقت را که حکم کف روى آب را دارند خدا کنار مىزند تا هر ماهیّت قابلى آن آب حقایق را طبق ظرفیّت خود بگیرد).
وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ[۴۳] آنچه که به سود مردم است در زمین مىماند تا اهل زمین از آن بهرهمند گردند. کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ مثل بودن آیه را تکرار کرد تا تأکید و تنبیه بر این مطلب باشد که ظاهر آیه مقصود و مورد نظر نیست، بلکه مقصود بیان حال حقّ و باطل است با تمثیل و تشبیه به یک امر حسّى.
لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنى متعلّق به یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ است، یعنى خداوند مثل مىزند جهت حال آن گروه و این گروه، یعنى حال آن دو مانند حال آب و کف است، تا به این گروه بشارت دهد و آن گروه را بترساند.
یا مقصود این است که مثل مىزند تا آنان که پروردگارشان را اجابت کردند بهرهمند شوند.
وَ الَّذِینَ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُ این عبارت بنا بر دو معناى اول از نزول باران (از آسمان عالم کبیر از آسمان عالم صغیر) عطف بر لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا است، و بنا بر معناى سوم (آسمان نبوّت) این جمله و ما بعدش جملهى مستأنفه است.
ممکن است قول خداى تعالى:لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا خبر مقدّم براى لفظ الْحُسْنى باشد و در عین حال جملهى مستأنفه و جواب سؤال مقدّر باشد، و معناى آیه چنین مىشود: سر انجام نیک براى کسانى است که پروردگارشان را اجابت کردند.
ولى آنها که قابلیّت اجابت نداشتند (تکوینى) یا نخواستند اجابت کنند).
لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسابِ هیچ حسنهاى از آنها قبول نخواهد شد، و هیچ گناهى از آنها بخشیده نخواهد شد.
چنانچه این معنا به امام صادق علیه السّلام نسبت داده شده است.
یا این که در حساب آنها مناقشه خواهد شد و تا آخر با آنها بدون هیچ چشمپوشى به حساب آنان رسیدگى خواهد شد چنانچه در خبر دیگر است.
وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ منزلگاه آنان جهنّم است و چه بد قرارگاهى است.
آیات ۲۵- ۱۹
[سوره الرعد (۱۳): آیات ۱۹ تا ۲۵]
أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمى إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (۱۹) الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمِیثاقَ (۲۰) وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ (۲۱) وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَهً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ (۲۲) جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ (۲۳)
سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (۲۴) وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (۲۵)
ترجمه:
(۱۳/ ۲۵- ۱۹)
آیا مسلمانى که به یقین مىداند که این قرآن به حقّ از جانب خدا بر تو نازل شده است (و از آن کسب علم و حکمت و سعادت مىکنند) مقامش نزد حقّ با کافر نابیناى جاهل یکسان است؟ (هرگز یکسان نیست) و تنها عاقلان متذکّر این حقیقتند،تنها عاقلانند که هم به عهد خدا وفا مىکنند و هم پیمان حقّ را نمى شکنند،و هم آنچه را خدا به پیوند آن امر کرده (مانند صلهى رحم و دوستى پدر و مادر و محبّت و ایمان و حفظ عهد و پیمان با خدا و خلق) نمىشکنند. و از خدا مىترسند و از سختى هنگام عذاب مى اندیشند،و هم در طلب رضاى خدا راه صبر پیش مىگیرند و نماز را بر پا مىدارند و از آنچه نصیبشان کردیم به فقرا، پنهان و آشکار انفاق مىکنند و در عوض بدیهاى مردم نیکى مىکنند اینان هستند که عاقبت منزلگاه نیکو یافتند،که آن منزل بهشتهاى عدن است که در آن بهشت هم خودشان و هم پدران و زنان و فرزندان شایسته آنان داخل مى شوند در حالى که فرشتگان بر (تهنیت) آنها از هر در وارد مى گردند،(و مى گویند):
سلام و تحیّت بر شما باد که (چون در طاعت و عبادت خدا و رنج و آلام عالم) صبر پیشه کردید عاقبت منزلگاه نیکو یافتید،و آنان که پس از پیمان بستن (با خدا و رسول)، عهد خدا را شکستند (چون معاویه صفتان) و هم آنچه خدا به پیوند آن امر کرده (مانند صلهى رحم و دوستى على علیه السّلام و مؤمنان و اولیاى خدا) پاک بریدند و در روى زمین فساد و فتنه برانگیختند اینان را لعن خدا و منزلگاه عذاب دوزخ نصیب است.
تفسیر
أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ لفظ (ما) در (أنما) کافّه[۴۴]،
یا موصوله[۴۵] یا مصدریّه[۴۶] است، یعنى آنچه که به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نازل شده، یا همهى قرآن، یا همهى احکام رسالت، یا خصوص ولایت.
مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمى[۴۷] از پروردگار توست که حقّ است، آیا کسى که این مطلب را مىداند مانند کسى است که نسبت به این علم نابینا و کور است.
إِنَّما یَتَذَکَّرُ تنها کسى این عدم مساوات و عدم تشابه و نابرابرى را مىدادند و یاد مىآورد که أُولُوا الْأَلْبابِ صاحب عقل و خرد باشد، نه صاحب خیال و صاحب انس و عادت.
از امام صادق علیه السّلام است که فرمود: خداى تعالى با این سخن شیعهاش را مورد خطاب قرار داده و فرموده: شما صاحبان خرد و عقل در کتاب خدا هستید.
و سرّ مطلب این است که (لبّ) عبارت از عقل خالص است که مشوب به وهم و خیال نباشد، و عقل مادام که به صاحب عقل متّصل نباشد از وهم و خیال خالص نمىشود، و اتّصال اگر با بیعت عامّ نبوى باشد موجب خالص شدن عقل نمىگردد.
زیرا که رسول صلّى اللّه علیه و آله با بیعتش احکام عقل را با کمک وهم و خیال تأسیس مى کند.
پس شأن رسول خالص گردانیدن عقل نیست بلکه مخلوط کردن آن با پوستهى خیال است، به خلاف اتّصال به بیعت خاصّ ولوى، چه شأن صاحب بیعت خاصّ از جهت اصل ایمان خالص گردانیدن عقل از شوب خیال است، و به این اعتبار بر کسى که متّصل به اوست صدق مىکند که او صاحب عقل و خرد است اگر چه هنوز براى او عقل و خرد حاصل نشده باشد.
و نیز صاحب ولایت به اعتبار ولایتش عقل و مغز است، و صاحب رسالت به اعتبار رسالتش مانند پوست است، و متّصل به ولایت مظهر صاحب ولایت است و در نتیجه او به همین اعتبار نیز صاحب عقل و خرد است علاوه بر مطلب بالا تحقیق مطلب این است که انسان بدون تلقیح ولایت مانند گردویى است که از مغز خالى باشد، و مغز آن بسته نمىشود مگر به سبب ولایت.
زیرا در بیعت ولوى کیفیّت و حالتى از ولىّ امر در قلب بیعتکننده داخل مىشود، که همان موجب تحقّق پدرى و فرزندى بین آن دو مىشود، و آن حالت همان، ایمان است که در قلب داخل مىشود چنانچه تحقیق این مطلب در ضمن مطالب سابق گذشت.
الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ این جمله صفت (أولو الألباب) جهت بیان حال آنان است، یا کلام مستأنف است و خبر جملهى (اولئک لهم عقبى الدّار) مىباشد، و مقصود از عهد عهد عامّ نبوى است، و وفاء به عهد رسیدن به آخرین رکن اسلامى است، و آن بیعت ولوى است که از آن در اخبار به ولایت تعبیر شده است.
وَ لا یَنْقُضُونَ الْمِیثاقَ میثاق عبارت از ولایت است که بر اثر وفاى به عهد در نبوّت براى آنان حاصل مىشود، و آن را میثاق نامیدهاند چون عقد روى عقد و پیمان روى پیمان است، چه این پیمان بعد از عقد بیعت نبوى است.
و در خبر به آنچه که ما ذکر کردیم اشاره شده است.
وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ[۴۸] و کسانى که مىپیوندند به آنچه خدا امر به پیوستن آن داد، نخستین چیزى که از صلهى ارحام خداوند به آن امر کرده اتّصال خویش است با نبى وقت، از طریق بیعت عامّ، سپس اتّصال به ولىّ وقت به سبب بیعت خاصّ، سپس با مسلمین با قرابت رحم معنوى، سپس با مؤمنین به سبب قرابت رحم ولوى، سپس صله رحم با خویشانش به سبب قرابت رحم جسمانى، و صلهى رحم با نبى و ولى بعد از حصول پایه و اساس که همان بیعت عامّ و خاصّ است.
و صلهى رحم با هر خویش و نزدیک عبارت از چیزى است که اظهار محبت و دلسوزى بهوسیله آن حاصل شود که حد اقلّ آن بشاشت و خوشرویى در هنگام ملاقات، و خوشحالى از دیدن و هدیه دادن و برآوردن حاجت او است.
وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ[۴۹] خشیت حالتى است که از ادراک لذّت وصال محبوب و رنج فراق او یا قدرت و اختیار عذاب او حاصل مىشود، به عبارت دیگر: خشیت حالتى است که از ادراک صاحب جمال و قدرت حاصل مىشود.
به عبارت دیگر حالتى است مخلوط از خوف و رجا، نه خوف خالص است و نه امید محض، و روى همین جهت خشیت را به ربّ و خوف را به سوء حساب تخصیص داد.
وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وجه ربّ عبارت از ملکوت ولىّ امر است و ابتغاء وجه عبارت از طلب باز شدن در قلب است تا ولىّ امر ظاهر گردد و براى او با ملکوتش متمثّل[۵۰] شود، و صبر کردن براى این طلب این است که از ذکر قلبى خفى یا ذکر لسانى جلى روى برنگرداند، و صبر کردن بر آن مستلزم این است که بىتابى نکند و به سوى پرتگاههاى سقوط خارج نشود.
وَ أَقامُوا الصَّلاهَ نماز قالبى را اقامه نمایند و حدود و مواقیت آن را حفظ کنند، و ذکر را که همان نماز سینه است ادامه دهند و آن را متّصل به فکر نمایند که آن نماز قلب است، و آن تمثّل ملکوت شیخ است.
وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ و از آنچه که ما بر آنان روزى دادهایم انفاق کنند که مقصود اموال و اعراض دنیوى، و نیروها و اعراض و جاه و حشمت است، و همچنین افعال و صفات و انانیّتها را که به خودشان نسبت مىدهند.
سِرًّا وَ عَلانِیَهً سرّ و علانیه در هر مقام بر حسب آن مقام است انسان از همان ابتداى استقرار نطفهاش از جهت تکوین در حال انفاق و خلع و لبس و چیزى دادن و عوض گرفتن از خدا است، و پس از بلوغ بلکه وقت تمرین مکلّف به انفاق از اموال بلکه از فعلیّات سفلى مىشود، اگر چه عوضها و انفاقشدههاى قوا و فعلیّات را نمىبیند، و فقط اموال دنیوى را مىبیند.
و اصل انفاق سرّى این است که از فعلیّات و انانیّتش انفاق کند بدون این که احساس کند و آگاهى به انفاق و انفاق شده داشته باشد تا چه برسد به این که غیر از خودش کسى از این نفاق اطلاع حاصل کند.
وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ[۵۱] حسنه عبارت از ولایت است، و هر فعل یا حالت یا اخلاق که متّصل به ولایت باشد حسن و نیکو است، و سیئه در حقیقت دشمنى با على علیه السّلام است، و هر فعل و اخلاق و حالت که به آن جهت و آن راه متّصل باشد سیّئه است، پس حسنه و سیئه در هر فعلى که هم شکل و شبیه به آن دو باشد نیز جریان و تحقّق دارد مانند افعال کسى که از ولایت ولىّ امر غافل است.
أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ آنان راست سراى نیک در آخرت، که نیکى سر انجام در معنا غلبه پیدا کرده است و به کسى که عاقبت خوب و سر انجام نیک داشته باشد اطلاق مىشود گویا کسى که سر انجام بد دارد اصلا عاقبتى ندارد.
جَنَّاتُ عَدْنٍ اینان از نظر اقامت در بهشت عدن هستند[۵۲]،یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ خودشان داخل بهشت مىشوند، و هر کس از پدران و همسران و ذریّههایشان که صالح باشند به تبعیّت آنان وارد بهشت مىشوند.
پس مقصود از صالح بودن در اینجا فاسد نبودن و استعداد براى صالح حقیقى شدن است، وگرنه اگر بالفعل خودشان صالح باشند داخل بهشت مىشوند، و به این امر احتیاج پیدا نمى کنند که به تبعیّت غیر خودشان وارد بهشت گردند.
وَ الْمَلائِکَهُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ ملائکه از درهاى قصرهایشان در بهشت بر آنان وارد مىشوند در حالى که مىگویند:
سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ سلام (صلح و آرامش) بر شما که شکیبایى ورزیدید پس چه خوب سر انجامى دارید.
دربارهى غرفههاى مؤمنین و قصرهاى آنان و چگونگى زیارت ملائکه از آنان در اخبار به تفصیل ذکر شده است.
وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ کسانى که بعد از پیمان نبوّت و مؤکّد کردن آن به پیمان ولایت، عهد نبوّت را مىشکنند، مرتدّ فطرى هستند و از آنها توبهاى چه ظاهرى و چه باطنى پذیرفته نمىشود، ولى کسى که فقط عهد نبوّت و بیعت عامّ را مىشکند توبهى ظاهرى و باطنى او قبول است، و او مرتد ملّى است نه فطرى، و تحقیق وافى و کافى در مورد هر دو ارتداد در سورهى آل عمران در طى آیهى وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً گذشت.
وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ اصل قطع به سبب شکستن عهد حاصل مىشود، چنانچه گذشت.
وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ مقصود زمین عالم کبیر و عالم صغیر است، و در سورهى بقره تحقیق تامّ و کاملى دربارهى قطع آنچه که خدا به آن امر کرده و افساد در زمین در طى آیهى وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ گذشت؛ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ اینان را لعن خدا و منزلگاه عذاب و دوزخ نصیب است.
[۱] این جمله دو معنا دارد یکى آن که آیاتى که مشاهده مىکنید و مىخوانید آیات کتاب قرآن و دیگر تِلْکَ اشاره به اخبار و قصّههایى که بیان شد آیات کتاب تورات و انجیل است.
( تفسیر جامع)
[۲] جامى گفته است:
| هیچ سودى نکند تربیت ناقابل | گرچه برتر نهى از خلق جهان مقدارش | |
| سبز و خرّم نشود از نم باران هرگز | خار خشکى که نشانى به سر دیوارش | |
[۳] جلد اوّل همین تفسیر.
[۴] در این آیه بیان مىکند همان آیاتى که در آسمان و زمین است و کفّار و مشرکین به دیدهى انصاف در آنها نمىنگرند و چشم بصیرت را باز نمىکنند تا آثار یگانگى پروردگار و قدرت و توانایى او را مشاهده نمایند و این آیه دلیل بزرگى است بر معرفت و تصدیق پروردگار یکتا( تفسیر جامع)
[۵] عمد، جمع عماد و عمود و به معناى استوانه و پایهى خانه.( مترجمین)
[۶] در مورد این که ستون دارد و ما نمىبینیم یا ندارد که ببینیم، اقوال متفاوت است. طبرى از ابن عبّاس نقل مىکند که گفته است، چه دانى شاید ستونهایى دارند و شما آنها را نمىبینى. این سخن تأیید فرمایش حضرت رضا علیه السّلام است، امام فخر رازى هم مىگوید: ستونهایى در کار است و ما نمىبینیم، علم جدید هم که جاذبه عمومى بین کرات و اجسام را طرح کرده است تأییدى است بر سخنان فوق، بنابراین قول آنهایى که مىگویند ستون ندارد اگر داشت دیده مىشد صحیح به نظر نمىرسد.
[۷] البرهان ج ۲: ص ۲۷۸
[۸] عرش: تخت حکومت. عرش موجود خارجى، از عالم غیب و مرکز دستورات عالم است.
و رشته تدبیر امور جهان به آن منتهى مىشود، و استیلا بر آن یعنى علم به تفصیل جزئیات امور جهان و تدبیر کلیهى جهان هستى است.
[۹] اعراف آیهى ۵۴ و یونس آیهى ۳.
[۱۰] و این آیه دلالت مىکند بر بطلان تقلید کورکورانه و وجوب نظر و تفکّر نمودن در آیات و علامات که سبب یقین نمودن به معرفت پروردگار است چه اگر نظر و فکر کردن واجب نباشد تفصیل و شرح آیات درست نباشد و نشاید.( تفسیر جامع)
[۱۱] و نتیجهى آن( لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ) است.( مترجین)
[۱۲] لقاء- دیدار، برخورد، ملاقات. نزد اهل معرفت عبارت از ظهور معشوق است، چنانچه عاشق را یقین حاصل شود که اوست که به صورت آدم ظهور کرده است. طمع دیدار دوست، صفت مردان است باش تا فردا بنده بر مائدهى خلد نشیند، شراب وصل نوش کند، طوبى، و زلفى و حسنى بیند، به سماع و شراب و دیدار رسد وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ قیامه/ ۲۲
[۱۳] این آیه اشاره مىکند به آثار و علایمى که در زمین آفریده شده است.( مترجمین)
[۱۴] تبیان: یعنى دو جور و دو رنگ، و کلمهى اثنین یا براى تأکید است یا براى توضیح این که مقصود دو جور و دو رنگ است؛ کشف الاسرار: یعنى ترش و شیرین، تلخ و گوارا، سرد و گرم( مترجمین)
[۱۵] شب: گاه کنایه از عالم غیب، و گاه عالم جبروت است. شب دو حرف است شین و با، شین او شفقت و انّک لعلى خلق عظیم و باى او برکتبسم اللّه الرّحمن الرّحیم، شب باغ یقین است چمن از آن المتّقین است؛ شب پناه انبیاست، خلوتگاه اولیاست.( کنز السالکین خواجه عبد اللّه انصارى)
| ما شب روان که در شب خلوت سفر کنیم | در تاج خسروان به حقارت نظر کنیم | |
روز: تتابع انوار را روز گویند؛ هم چنین، پرتو وجود را روز گویند؛ روز پنج روز است: یکى روز مفقود، روز دنیاست که بر تو گذشت. دیگر روز مشهود، که تو در آنى، اگر خود را دریابى و عمل کنى، وقت آن یافتهاى، به غنیمت دار. سوم روز مورود، روز فرداست و وقت خود به امید فردا ضایع نکن. چهارم روز موعود، روز فرد است. نگر روزگار و هنگامى که عمر به آخر رسیده و جان به چنبر گردن ماند، و در غرقاب حیرت افتاده و آب حسرت در دیده درآمد، و آن روى ارغوانى، زعفرانى گشته؛ پنجم روز ممدود، روز رستاخیز است.
[۱۶] تفکّر: در نزد عارفان عبارت از اندیشه و فکر کردن در خداست به واسطهى توجّه در آثار و صنع الهى؛ در منازل السائرین آمده است که تفکّر بر سه نوع است: فکرتى در عین توحید، و فکرتى در لطائف صنع او و فکرتى در معانى اعمال و احوال.
و تفکّر نتیجهى تذکّر و راهنماى سالک است.( لاهیجى: شرح گلشن راز) شبسترى گوید:
| تفکّر رفتن از باطل به حقّ است | به جزو اندر بدیدن کلّ مطلق | |
عطّار گوید:
| ذکر باید گفت تا فکر آورد | صد هزاران معناى بکر آورد | |
| فکرت عقلى بود گفتار را | فکرت قلبى است مرد کار را | |
[۱۷] عقل در نزد عارفان چیزى است که بدان وسیله خدا را عبادت کنند، در کلمات بابا طاهر است که: العقل سراج العبودیّه، عقل بر دو گونه است: عقل معاش که محلّ آن در سر است، و عقل معاد که محلّ آن در دل است.( اسرار التّوحید ص ۲۱۵)
[۱۸] یعنى قسمتهاى مختلف زمین، با این که پهلوى یکدیگر هستند، بعضى کوه، بعضى شورهزار و بعضى قابل کشت و زرع هستند.( مترجمین)
[۱۹] طبرسى و ابن شهرآشوب از جابر انصارى روایت کردهاند که گفت: شنیدم پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: یا على مردم از درختان و شجرهى متعدّدند ولى من و شما از یک شجره هستیم سپس آیهى فوق را تلاوت نمودند.( تفسیر جامع ج ۳ ص ۳۸۴)
[۲۰] عالم کبیر از نظر اهل عرفان عبارت است از ظلّ دوّم که ایمان خارجیّه باشد و صور علمیّه که اعیان ثابتهاند و مخلوق خداوند؛ گویند هیجده هزار عالم( تا پنجاه هزار هم گفتهاند موجود است.
( فرهنگ اصطلاحات عرفانى) مولوى گوید:
| گر به ظاهر عالم اصغر تویى | دان به معنا عالم اکبر تویى | |
[۲۱] مرگ در اصطلاح عرفا به معناى خلع جامهى مادّى و طرد قیود و علایق دنیوى، توجّه به عالم معنوى و فناى در صفات و اسما و ذات است.( اصطلاحات عرفانى دکتر سجّادى)
[۲۲] تفسیر الصافى ۳: ص ۵۸- نهج البلاغه: ص ۲۹۶ خطبه ۱۹۲
[۲۳] ظلم: ستمگرى، خروج از حدّ اعتدال، به نزد عارفان ظلم در حدّ کفر است، زیرا موجب ستر عبد از حقّ مىشود.( خواجه نصیر الدّین طوسى: اخلاق ناصرى)
[۲۴] هدایت: سوق اشیا به سوى کمال دوم آنهاست.
( ملا صدرا: الاسفار چاپ سنگى ج ۳ ص ۸۲) و بالاخره هدایت: راهنمایى و ارایهى طریق خیر و صواب است: ابتدا خداى بندگان را آفرید، سپس آنها را به راه راست هدایت کرد که فرمود:\i رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى.\E طه/ ۵۰ در خصوص شأن نزول این آیهى شریفه روایات و احادیث فراوانى نقل شده است که دربارهى حضرت على علیه السّلام بوده و در اینجا تیمّنا بر دو مورد زیر اکتفا نموده و امیدواریم مورد عنایت خوانندگان عزیز قرار بگیرد انشاءالله:( ۱) سلیم بن قیس هلالى راجع به حدیث قیس بن سعد با معاویه چنین گوید: قیس گفت: خداوند این آیه را دربارهى على علیه السّلام نازل نمود.( البرهان فى تفسیر القرآن)( ۲) مسعده بن صدقه از امام صادق علیه السّلام و ایشان از پدرش و آن بزرگوار نیز از جدّش امیر المؤمنین علیه السّلام چنین روایت کند که فرمود: این آیه دربارهى ما نازل یافته است زیرا پیامبر فرمود: من منذر و ترساننده هستم و تو یا على هادى مىباشى.( تفسیر عیّاشى)
[۲۵] شهادت: مقابل غیب است، عالم شهادت نزد عارفان، جهان سرایى یعنى نمود است نه بود، و وهم و خیال است نه حقیقت.( خواجه عبد اللّه انصارى: کشف الاسرار)
[۲۶] غیب: در برابر شهادت، و عالم غیب در برابر عالم شهادت است؛ عالم غیب، جهان ارواح، عقول مجرد است و عالم شهادت، پرتو و فیضى از عالم غیب؛ غیب حاکم بر شهادت است و چون انبیا و اولیا بر عالم غیب دسترسى دارند، از حوادث عالم شهادت خبر مىدهند.
شاه نعمه اللّه فرماید:
| آیت غیب و شهادت را بخوان | وحدت و کثرت از آن هر دو بدان | |
| غیب باطن دان شهادت ظاهرش | آن یکى اول بگیر آن آخرش | |
| عارفانه آمدم از غیب در غیب الغیوب | جمع و تفصیل وجود خویشتن را یافتم | |
[۲۷] تفسیر الصافى ج ۳: ص ۶۰، تفسیر العیاشى ۲: ص ۲۰۵ حدیث ۱۵.
[۲۸] بعضى گفتهاند من امر یعنى عن امر و مقصود این است که از شرّ مخلوقات خدا نگاهش مىدارند.( مجمع البیان)
[۲۹] تفسیر الصافى ۳: ص ۶۰، تفسیر القمى ۱: ص ۳۶۰
[۳۰] این که مفسران جدید و انقلابیون معنا کردهاند که اگر مردم بهپاخیزند و تغییرى در خویش ایجاد کنند، خدا هم نعمتش راى تغییر داده به آنها افزونى خواهد داد، از نظر منطقى غلط است.
چه خدا دنبالهرو بشریت که سنت خود راى تغییر دهد و این انسان است که کفور است و نعمت تغییر مىکند.( مترجمین) یعنى تا تو به عصیان حال نبگردانى حق تعالى نعمت به نقمت بدل نکند و عافیت به بلیت، و این آیت دلیل است بر فساد قول مجبره که گفتند: خداى تعالى نامستحق راى عقوبت کند و عقاب نامعلل باشد.( تفسیر ابو الفتوح رازى)
[۳۱] برق: در اصطلاح عارفان اول نورى که بر بنده ظاهر مىشود و او را به دخول به حضرت قرب خداوندى براى سیر فى اللّه مىخواند، برق مىگویند؛ فرق میان برق و وجدان آن است که وجد بعد از دخول در طریق است.( عبد الرّزّاق کاشانى: اصطلاحان صوفیه)
| هلا آهسته تر اى برق سوزان | که شد چشمم ز تو ابر بهارى | |
| نمى ماند نظر کاندر رکابت | رسد در گرد مرکب از نزارى | |
[۳۲] مفسّرین گفتهاند: این جمله براى آن کسى است که با سختى منکر پیغمبر بود و یا قصد سوء به آن حضرت داشت، آتشى آسمانى فرود آمد و او را سوخت و این آیه نازل شد.( تفسیر جامع)
[۳۳] حقّ: نزد اهل معرفت عبارت از ذات اللّه است، و آنچه خدا بر خود واجب کرده است حقّ گویند. مترجمین
[۳۴] طبرى در تفسیرش مىگوید: یعنى مانند مرد تشنهاى که دستش را به آب چاهى دراز مىکند تا آب را بالا بیاورد و بنوشد ولى دستش به آن نمىرسد. شیخ طوسى از قول حسن بصرى مىگوید: مراد کسى است که دستش را به سوى آب دراز کند ولى پیش از آن که به آب برسد مىمیرد. میبدى مىگوید. مراد کسى است که ریسمانى و دلوى ندارد او بیهوده مىکوشد که دست به آب دور دست زند. زمخشرى مىنویسد: مراد کسى است که با انگشتان گشوده از هم مىخواهد از جایى آب بردارد، مثل فارسى است که مىگوید: مىخواهد با غربال آب بردارد. این معنا که زمخشرى مىگوید و مثل فارسى با آنچه نظر مفسّر محترم است تطبیق دارد. آب: معرفت است.
شاه نعمه اللّه ولى مى فرماید:
| گرنه آب و حیات معرفت است | عین کوثر بگو که کوثر چیست | |
و به معناى فیض هم آمده است.
و به معناى فکر، اندیشه و مدرکات ظاهرى و باطنى هم آمده است.
[۳۵] سجود: فناى عبد در حقّ در زمان شهود است، به نحوى که از اعضاء و جوارح خود بىخبر شود و رؤیت و شهود حقّ او را متوجّه به غیر نکند.( فرهنگ اصطلاحات عرفانى دکتر سجّادى)
[۳۶] در معناى این جملهها اختلاف است: ۱- یعنى لازم است سجده بر شخص عاقل و ممیّز ولى مؤمن به میل خود و کافر به زور شمشیر. ۲- همگى براى خدا فروتنند، مؤمن از میل و پسند خود، و کافر از ناچارى بیمارى و درد، و بعضى گفتهاند مقصود از ظِلالُهُمْ خود اشخاص هستند چون سایه هر کس با اوست و از او جدا نیست.( مجمع البیان)
[۳۷] بصیر: عبارت از نیرویى که دل را به نور قدسى منوّر کند تا به وسیلهى آن حقایق اشیا و بواطن آنها را مشاهده کند و آن در حکم چشم است که به وسیلهى آن نفس صور اشیا و ظواهر آنها را مىبیند.
( فرهنگ اصطلاحات عرفانى: دکتر سجّادى)
[۳۸] نور: بنیاد عرفان و حکمت مشرق زمین است، در قرآن مجید نیز بارها به نور اشاره شده و حقّ تعالى را نور حقیقى و مطلق دانسته است، به همین سبب عارفان به نور اهمیّت بسیار دادهاند. اى عزیز تمام موجودات مرتبهاى از انوار حقّ است.
[۳۹] قهر: از اصطلاحات اهل اللّه است، یعنى تایید حقّ به فنا کردن خواستها و مرادها، و باز داشتن نفس از آرزوها.( فرهنگ اصطلاحات عرفانى: دکتر سجّادى)
[۴۰] این آیت مدار علم حقیقت و معرفت است، جلال احدیّت به نعمت رحمت و رأفت فرو فرستاد از آسمان بر پیغامبر راست و وحى پاک هم به سمع شنیدند و هم به دل دریافتند و همچنین اولیا را الهام و نور حکمت در دل ایشان افکند هر کس به قدر خویش بر درجات و طبقات یکى برتر، یکى میانه، یکى فروتر، تفاضل و تفاوت بر همه پیدا، هر کسى را ان داد که سزا بود و در هر دلى آن نهاد که جا بود آن دلها اگر چه روشن است و افروخته خالى نباشد از وساوس و هواجس شیطان پیوسته مترصّد نشسته تا کجا در دل ایشان راهى یابد تا شکّى و سهوى افکند، تا دروغى بسازد، حظّى برباید.( تفسیر جامع)
[۴۱] آسمان: جهت علوّ و بالا را آسمان گویند؛ در سخنان اهل ذوق هم به صورت مفرد و هم مرکّب به کار رفته است.( فرهنگ اصطلاحات عرفانى: دکتر سجّادى) در برخى از سخنان شیخ اشراق آسمان رمزى است از سرّ انسان.( مترجمین)
[۴۲] یعنى دودلیها و بیهودهگوییها دربارهى قرآن نابود مىشود و کسى از آن سود نمىبرد.( مترجمین)
[۴۳] یعنى کلمات قرآن در دل مؤمنین راستاندیش درست پندار بر جاى مىماند و حکمت و معرفت ببار مىآورد.( تفسیر جامع)
[۴۴] اگر« ما» کافه باشد در آن صورت ان عمل نمىکند و معناى آن این است که، البتّه فقط بر تو نازل شده است.
[۴۵] اگر« ما» موصوله باشد، ما اسم ان، انزل الیک، خبر است. یعنى، آنچه بر تو نازل شده است.
[۴۶] اگر« ما» مصدریه باشد یعنى انزال قرآن و احکام رسالت.
[۴۷] یعنى عمّار و حمزه که مىدانند قرآن حقّ است مانند ابو جهل کور دل نیستند و این جمله شامل همهى مردم بینا و پیرو حقّ و منکرین نیز مىباشد.( روح البیان)
[۴۸] این جمله چهار معنا شده است: ۱- ایمان به همهى پیغمبران، ۲- ایمان و کمک و جنگ به موافقت با پیغمبران، ۳- صلهى رحم خویشاوندان و ۴- کلیّهى روابط با مسلمانان از کمک و جلوگیرى آزار و دوستى.( مجمع البیان)
[۴۹] یعنى چون مىترسند از دقّت و وارسى در حساب که هیچگونه گناهشان آمرزیده شود در انجام وظایف مىکوشند.( مترجمین)
[۵۰] در تفسیر سوره حمد در جلد اول شرح مفصل آن ذکر شد.
[۵۱] چند معنا شده است: ۱ به کار نیک بدیها را تلافى کنند. ۲- بدیهاى مردم را به عفو و احسان برابر کنند. ۳ به توبه جرم گناه را جبران کنند.( مجمع البیان)
[۵۲] در تفسیر کشف الاسرار جنّات عدن به معناى( بهشتهاى پایندگى) آمده است( جلد ۴ ص ۱۷۰) در کیمیاى سعادت آمده است: رسول صلّى اللّه علیه و آله مىگوید: هر که به آرزوى برادر مسلمان قیام کند هزار حسنه وى را بنویسند و هزار هزار سیئه از دیوان وى بسترند و هزار هزار درجهاى را برتر دارند و از سه بهشت وى را نصیب کنند.- فردوس، عدن و خلد( ج ۱ ص ۲۹۴). ابو الفتوح مىنویسد: رسول صلّى اللّه علیه و آله گفت که، عدن بهشتى است خاصّ از بهشتهاى خدا در آنجا نباشند جز سه گروه، پیغمبران علیهم السّلام صدیقان و شهیدان، خنک آن را که در اینجا شود.- از نظر عرفا بهشت عدن، قلب مملوّ از عشق است، چنانچه حافظ گوید.
| بهشت عدن اگر خواهى بیا یا ما به میخانه | که از پاى خمت یکسر به حوض کوثر اندازیم | |
و چون میخانه قلب سالک است که در آن جایگاه عشق است چنانکه مى فرماید:
| بر در میخانه عشق اى ملک تسبیح گوى | کاندر آنجا طینت آدم مخمّر مىکنند | |
لذا مى توان گفت بهشت عدن در درون، تجلیّات عشق معشوق است بر دل عاشق. لذا حافظ گفت:
| من که هر روزم بهشت عدن یکسر مى دهند | وعده فرداى زاهد را چرا باور کنم | |
که منظور نفى بهشت عدن فردا نیست، بلکه از هم امروز آغاز مىشود و تا ابد ادامه دارد و آیه بعدى که مىفرماید ملائک( جلوههاى جمال و عشق و ارادات عینى و ملکوت باطنى) وارد مىشوند جنبه عرفانى کلام حافظ را تأیید مىکند.