ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره المزمّل ۱۱ الی ۱۹
[سوره المزمل (۷۳): آیات ۱۱ تا ۱۹]
وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَهِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً (۱۱)
إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالاً وَ جَحِیماً (۱۲)
وَ طَعاماً ذا غُصَّهٍ وَ عَذاباً أَلِیماً (۱۳)
یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلاً (۱۴)
إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولاً شاهِداً عَلَیْکُمْ کَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولاً (۱۵)
فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلاً (۱۶)
فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً (۱۷)
السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً (۱۸)
إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلاً (۱۹)
ترجمه:
۱۱- و مرا تکذیب کنندگان که صاحبان نعمتند واگذار و اندکى مهلتشان ده آنان را (که بزودى روزگارشان سپرى گردد).[۱ ] البتّه نزد ما بندهاى گران و آتش سوزان است.
۱۲- و نیز طعامى گلوگیر نه (فرو رود و نه بیرون آید) و شکنجه اى دردناک است.
۱۳- این شکنجه ها و فشارها واقع خواهد شد روزى که زمین و کوهها بلرزد و کوهها پشته ریگ پراکنده گردد.
۱۴- براستى ما پیامبرى بسوى شما (اى اهل مکّه) فرستادیم چنان که پیامبرى بسوى فرعون فرستادیم.
۱۵- و فرعون آن پیغمبر را نافرمانى کرد در نتیجه او را گرفتیم گرفتنى سخت.
۱۶- (اى مشرکان) اگر بر کفر خود باقى باشید پس از (عذاب) روزى که کودکان را پیر بگرداند چگونه خود را نگاه میدارید.
۱۷- و آسمان بواسطه سختى آن روز شکافته شود وعده خداوند (بوقوع این حوادث و پیش آمدها) شد نیست.
۱۸- البتّه این (آیه ها) پندیست پس هر که خواهد (به وسیله پذیرفتن این موعظه ها) بسوى پروردگار خویش راهى گیرد.
لغت:
یذر و یدع بمعنى ترک میکند و وامیگذارد است و گفته نمیشود وذر و نه ودع چون ماضى آن دو استعمال نشده. و در جاى لزوم از ماضى فعل ترک استفاده میشود. زیرا که ابتداء بواو نزد آنان مکروه است و براى همین بدل کردند و او در اقتت که وقتت بوده به همزه و او در تخمه و تراث را که و خمه و وراث بوده بتاء.
(و النعمه) بفتح و زبر نون ملى و میم و ضدّ آن خشونت و نعمت ثروت و منّت نیز آمده و نعمت بضمّ و پیش نون مسرّت و خوشحالى است گفته میشود نعم عین و نعمه عین و نعمى عین (و انکال) کنده ها و زنجیرهاست و مفرد آن نکل و (الغصه) ماندن و گیر کردن لقمه در گلوست که نمیتواند، خورنده آن آن را فرو برد و یا بیرون آرد میگویند (غص بریقه) فرو برد به آب دهانش (یغصّ غصصا) غصّه میخورد غصّه خوردنى و در دل او از این موضوع غصّه است مثل عقرب و مار گزیده اى که خوردن و نوشیدن بر او گوارا نیست.
عدى بن زید گوید:
| لو بغیر الماء حلقى شرق | کنت کالغصان بالماء اعتصارى | |
اگر بجز آب گلوى من اشراق و تر شود. مثل غصّه خورى خواهم بود که ملتجى بآب شود (و کثیب) تل ریک را گویند و هلت الرّمل اهیله هیلا فهو مهیل وقتى که آن را زیر و رو کنند و از همین باب است حدیث
(کیلو و لا تهیلوا)
بکشید و زیر و رو نکنید و هر چیز سنگین و بیل است و از آنست کلّا مستوبل یعنى سنگین است و براى سنگینى آن فرو نمیرود و از همین معنى است و بل و وابل و آن مکانیست که بارانش بزرگ و زیاد باشد و از این باب است (و بال) و آن چیزیست که بر نفس گران و سنگین باشد و وبیل نیز بمعنى عصاى سخت است.
طرفه گوید:
| فمرّت کهاه ذات خیف جلاله | عقیله شیخ کالوبیل یلندد | |
پس نحر نمود شترانى که کوهان بزرگ و داراى جلالت و مال گرانقدر که متعلّق به بزرگى بود که عصاى محکم و دشمنى شدیدى بود.
شاعر تعریف میکند پدر خود را و میهماندارى او را.
تفسیر:
آن گاه خداوند سبحان تهدید نمود کفّار را و مذمّت فرمود: (وَ ذَرْنِی) اى محمّد (وَ الْمُکَذِّبِینَ) آن کسانى که تکذیب میکند تو را در تبلیغاتت و آنچه را که ایشان را از توحید و اخلاص عبادت و در روز بعث و جزاء میخوانى و این گفتار مانند گفتار گوینده اى است که میگوید واگذار مرا با او وقتى بخواهد او را تهدید کند و آن منصوبست بنا بر اینکه مفعول معه بوده باشد.
(أُولِی النَّعْمَهِ) یعنى صاحبان ثروت و توانگران در دنیا، یعنى مجازات و کیفر همه آنان با منست و تو دلت را مشغول بکیفر آنان مکن.
(وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلًا) اندکى آنان را مهلت و فرصت بده و این نیز تهدید و وعید دیگریست آنها را و نیست مگر مدّت کوتاهى تا هنگامى که جنگ بدر واقع شد (و آنان بدست امیر المؤمنین علیه السّلام کشته شدند) و تأخیر بیانداز آنان را در مدّت کمى.
مقاتل گوید: این آیه در باره آن ده نفرى که در غزوه بدر اطعام میکردند و ما در سوره انفال آنها را یاد کردیم نازل شده، و در باره بزرگان قریش و (مستهزءین) مسخره کنندگان پیامبر نازل گردید.[۲]
(إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالًا) مجاهد و قتاده گویند: یعنى (نزد ما بنده اى گران و بزرگى است در آخرت که هرگز جدا نمیشود از گردن و دست و پاى گنهکاران و مشرکین) و بعضى گفته. یعنى غلها و زنجیرها.
(وَ جَحِیماً) و آن نامیست از نامهاى جهنّم و برخى گفته اند. یعنى آتش عظیمى که بآتش کم جهیم گفته نمیشود.
(وَ طَعاماً ذا غُصَّهٍ) ابن عبّاس گوید: یعنى خار دارى که گلو را بگیرد که نه پائین میرود و نه بیرون میآید. و بعضى گفته اند: غذایى که براى سختى و درشتى گلو را میگیرد و ناراحت میکند. و بعضى هم گفته اند: مراد زقّوم، و ضریع دوزخ است. حمران بن اعین از عبد اللَّه بن عمر روایت کرده، که پیامبر (ص) شنید که قرآن خوانى این آیه را قرائت میکرد پس آن حضرت فریاد زد و افتاد.
(وَ عَذاباً أَلِیماً) یعنى عقاب دردناک. آن گاه خداوند سبحان توضیح داد که چه وقت خواهد بود فرمود: (یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ) یعنى روزى که زمین بشدّت میلرزد (وَ الْجِبالُ) یعنى کوهها هم نیز با آن میلرزد و کسانى را که بر روى آن هستند مضطرب و پریشان میکند.
(وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا) ابن عبّاس گوید: یعنى کوهها در آن روز ریک روان و پراکنده میشوند.
و ضحّاک میگوید: مهیل آن ریک نرمیست که وقتى پا بر آن گذارده شود از زیر پا میرود و وقتى زیر آن گرفته شد بالایش میریزد و معناى آن این است که کوهها از ریشه کنده شده و مانند ریک نرم روان میگردد بعد از آنکه بسیار سخت بود. آن گاه خداوند سبحان حجّت خود را بر مردم مکّه تأکید نموده و فرمود (إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَیْکُمْ رَسُولًا) یعنى ما بسوى شما فرستادیم پیامبر خود محمّد (ص) که گواه بر شما باشد و در آخرت گواهى و شهادت براى شما دهد بآنچه را که از اعمال از شما صادر شده نه در دنیا.
(کَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ) چنان که فرستادیم بسوى فرعون بمصر.
(رَسُولًا) پیامبرى یعنى موسى بن عمران (فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) پس نافرمانى کرد فرعون با پیامبر ما و از او نه پذیرفت دعوت او را (فَأَخَذْناهُ) پس ما او را گرفتیم بعذاب.
(أَخْذاً وَبِیلًا) گرفتن سختى با زیاد لشکر و وسعت کشورش یعنى او را غرق و هلاک نمودیم خداوند سبحان آنها را ترسانید که برسد بآنها آنچه را که بفرعون و قومش رسید.
(فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ) پس چگونه خود را از عذاب آخرت حفظ و نگه میدارید اگر کفر بورزید و ایمان نیاورید به پیغمبر.
(یَوْماً) یعنى عقاب و عذاب روزى که.
(یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً) کودکان در آن روز پیر میشوند و آن جمع اشیب و این تعریف سختى آن روز است چنان که گفته میشود:
(هذا امر یشیب منه الولید تشیب منه النّواصى) این کاریست که نوزاد کودک را پیر و موى سر را سفید میکند وقتى بسیار سخت باشد و معنایش اینست به آن چیز شما از عذاب این روز پناه میبرید اگر کفر ورزید و چگونه از خود دفاع میکنید عذاب ما را.
نابغه شاعر گوید:
| سقط النصیف و لم ترد اسقاطه | فتناولته و اتتنا بالید[۳] | |
یعنى پوشید و روپوشش افتاد و صورتش پیدا شد پس آن را از ما با دستش پوشانید، سپس خداى سبحان در تعریف سختى آن روز زیاد نموده و فرمود:
(السَّماءُ مُنْفَطِرٌ) آسمان پاره میشود براى شدّت و سختى آن روز و هاء (بِهِ) به الیوم و آن روز بر میگردد و این چنانست که میگویند فلانى در کوفه است و معنایش اینست که آسمان شکافته و پاره میشود در این روز از هول و سختى آن و بعضى گفته اند: بسبب این روز و هول و شدّت آن و بعضى هم گفته اند به امر و قدرت خداوند فرمود (منفطره) براى اینکه لفظ سماء مذکّر و جایز است که هم مذکّر و هم مؤنّث آید و کسى که مذکّر آورده مقصودش از سماء سقف است.
و بعضى گفته اند: معنایش صاحب انفطار چنان که میگویند امرأه مطفل یعنى زن اولاد دار و امرأه مرضع یعنى زن صاحب رضاع و شیر ده پس میشود بطریق نسبت.
(کانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا) یعنى وعده او خواهد شد و خلافى و تبدیلى در آن نیست.
(إِنَّ هذِهِ) البتّه این مطلبى که ما تعریف کردیم و بیان نمودیم.
(تَذْکِرَهٌ) یعنى موعظه و اندرز است براى کسى که از خود انصاف دهد و تذکره موعظه و نصیحت و اندرزیست که بخاطر میآورد آنچه را که نموده است.
(فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلًا) یعنى پس هر کس که خواهد، از اهل تکلیف راهى براى ثواب خداى خود بگیرد زیرا که قدرت دارد بر طاعت و فرمان بردارى از خدا که اگر نمود بثواب میرسد و خداوند تعالى او را ترغیب و تشویق و دعوت نمود بفعلى که او را بثواب میرساند و بر انگیخت پیامبرى که بخواند او را بسوى خدا پس کسى که نافرمانى کرد و نرسید بسبب بدى اختیار او ثواب از او منصرف شده است.
__________________________________________________________
[۱] سعدى گوید:
| ایکه در نعمت و نازى بجهان غرّه مشو | که محالست در این معرکه امکان خلود | |
| ویکه در شدّت فقرى و پریشان حال | صبر کن کاین دو سه روزه بسر آید معدود | |
[۲] و آنان پنج نفر بشرح زیر بوده اند: که پیامبر( ص) در باره آنها نفرین کرد و آیه( إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ) در باره آنها نازل و تمامى آنان در یک روز هلاک شدند.
۱- ولید بن مغیره مخزومى که خارى بپایش رفت و رگ اکحل او قطع و خون جارى شد تا هلاک شد و میگفت خداى محمّد( ص) مرا کشت.
۲- عاص بن وائل سهمى که براى کارى بیرون رفت و سنگى از زیر پاى(- او در رفت و افتاد و پاره پاره شد و مرد و داد میزد که خداى محمّد صلّى اللَّه علیه و آله مرا کشت.
۳- اسود بن عبد یغوث براى استقبال پسرش از شهر خارج شد و در سایه درختى نشست جبرئیل سر او را بدرخت کوبید تا مرد و میگفت خداى- محمّد( ص) مرا کشت.
۴- حارث بن طلاطله در موقع باد سموم از منزلش بیرون رفت و صورتش مانند سیاههاى حبشه شد چون بخانه اش آمد و گفت من حارث هستم بر او خشم نموده و او را کشتند و او داد میزد خداى محمّد مرا کشت.
۵- اسود بن حارث ماهى شور خورد و تشنگى بر او غالب و آن قدر آب نوشید که شکمش ترکید مرد و میگفت خداى محمّد مرا کشت.( مترجم)
[۳] نصیف پوشیه و مقنعه را گویند: زنى را تعریف میکند که پوشیه و حجاب او افتاد و صورتش باز شد پس با دستش آن را حفظ نمود از نامحرمان.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۶