ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الجاثیه ۲۶ الی ۳۷
[سوره الجاثیه (۴۵): آیات ۲۶ تا ۳۰]
قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ لا رَیْبَ فِیهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (۲۶)
وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (۲۷)
وَ تَرى کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعى إِلى کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (۲۸)
هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (۲۹)
فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (۳۰)
ترجمه آیات:
۲۶- بگو: خداوند شما را زنده میسازد و سپس شما را مىمیراند، و آن گاه در روز قیامت گردتان خواهد آورد، روزى که در آن شکّى نیست، ولى بیشتر مردم نمیدانند.
۲۷- ملک آسمانها و زمین از آن خدا است، و در آن روز که ساعت قیامت بر پا شود، طرفداران باطل زیان بینند.
۲۸- و خواهى دید در آن روز هر ملّتى در حالى که نیم خیز نشستهاند بسوى پرونده اعمالشان فراخوانده میشوند، و هر کدام به مکافات عملتان- خواهید رسید.
۲۹- اینست پرونده ما بحقّ براى شما سخن میگوید، ما در دنیا اعمال شما را ثبت و ضبط مىنمودیم.
۳۰- امّا آنان که ایمان آورده عمل نیکو انجام دادهاند خداوند آنان را در رحمت خود داخل کرده، اینست آن رستگارى آشکار.
(پنج آیه است)
قرائت آیات:
یعقوب «کل امه تدعى الى کتابها» بفتح لام قرائت کرده است و بقیّه برفع خواندهاند.
دلیل قرائت:
دلیل نصب آنست که بدل است از کلّ اوّل، و در دوّمى روشنى، و توضیحى است که در اوّلى نیست، زیرا در دوّمى سبب نیم خیز شدن بیان شده است، و لذا جایز است که دوّمى را بدل اوّلى بگیریم و «تدعى» در موضع نصب است بنا بر حالیت، یا بنا بر آنکه مفعول دوّم باشد بنا بر تفصیل معنى ترى.
معنى آیات:
سپس خداوند بزرگ در پاسخ سخن کفّار پیامبرش (ص) را مورد خطاب قرار داده میفرماید:
(قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ) یعنى: بگو اى محمّد خداوند در دنیا شما را زنده میکند، زیرا غیر از او کسى قدرت ندارد کسى را زنده کند، چون تنها خداوند است که ذاتا قادر است.
(ثُمَّ یُمِیتُکُمْ) و سپس بهنگام پایان یافتن اجلهایتان شما را مىمیراند (ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلى یَوْمِ الْقِیامَهِ) و آن گاه شما را برانگیخته دوباره زنده میکند و در روز قیامت جمع میکند.
(لا رَیْبَ فِیهِ) روزى که در آن شک نیست، زیرا دلیل و برهان براى اثبات آن آمده است، و علّت اینکه استدلال شده است به زنده کردن در دنیا آنست که هر کس یک وقت بتواند کسى را زنده کند، در هر وقت دیگر هم میتواند، و هر کس از این عمل وقتى با نبودن موانع عاجز باشد در هر وقت دیگر نیز عاجز خواهد بود.
(وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) ولى همه مردم چون در این باره دقت نمیکنند این معنى را درک نمیکنند.
(وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) خدا مالک آسمانها و زمین است و قدرت دارد که مردگان را برانگیخته دوباره زنده کند.
(وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ) طرفداران باطل که از حق و حقیقت رویگردان هستند، و کارهاى باطل انجام میدهند جانها، و زندگى خود را در دنیا از دست داده، روز قیامت زیانکارند، و جز عذاب دائمى حاصلى از عمر خود نخواهند داشت.
(وَ تَرى کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً) ابن عبّاس گوید: یعنى: روز قیامت هر امّتى را خواهید دید که تکیه بر رانهاى خود زده و نشسته اند.
و از مجاهد و ضحّاک و ابن زید نقل شده است یعنى: بحالت نیم خیز آن گونه که مدّعى در پیشگاه قاضى مىنشیند خواهند نشست.
بعضى گفتهاند که اینگونه نشستن مخصوص کفّار است.
و بعضى دیگر گفتهاند که این حالت خصوصیتى ندارد، و کفّار و مؤمنین همگى با همین حال در انتظار حساب خواهند نشست.
(کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعى إِلى کِتابِهَا) یعنى: هر امّتى فراخوانده خواهد شد بسوى پرونده اعمالش که در دنیا براى او فراهم آمده است، بعضى هم گفتهاند هر امّتى بسوى کتابى که بر پیامبرشان نازل شده است فراخوانده میشوند، تا از آنان جویا شوند که با این کتاب چگونه رفتار نمودهاند؟
(الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) و به آنان گفته میشود که امروز به مکافات اعمالتان خواهید رسید.
(هذا کِتابُنا) یعنى: این پروندهاى که فرشتگان کاتب اعمال شما برایتان تهیّه دیدهاند.
(یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ) یعنى این کتاب و این پرونده بحقّ بر زبان شما گواهى خواهد داد، یعنى: این پرونده چنان توضیح داده است که گویا زبان دارد، و با شما سخن میگوید.
(إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) یعنى: ما در دنیا دستور میدادیم حافظان اعمال شما تمامى کارهاى شما را بنویسند، و استنساخ یعنى: فرمان به نوشتن نسخه مثل استکتاب که بمعنى فرمان به نوشتن کتاب است.
و بقول ابن عبّاس منظور از کتاب لوح محفوظ است که آنچه از خیر و شرّ در آن باشد بر آن گواهى خواهد داد[۱] و بنا بر این معنى نستنسخ- چنین خواهد شد که حافظان اعمال از خازنان لوح محفوظ میخواهند که نسخهاى از آنچه که درباره بندگان پیش خود تدوین شده دارند به آنان بدهند.
(فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ) منظور از رحمت بهشت و پاداش اخروى است.
(ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ) یعنى: اینست آن رستگارى آشکار.
[سوره الجاثیه (۴۵): آیات ۳۱ تا ۳۷]
وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلى عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ (۳۱)
وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَهُ لا رَیْبَ فِیها قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَهُ إِنْ نَظُنُّ إِلاَّ ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ (۳۲)
وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (۳۳)
وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ (۳۴)
ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (۳۵)
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ (۳۶)
وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۳۷)
ترجمه آیات:
۳۱- اما آنان که کافر شدند، آیا نشانه هاى من براى شما خوانده نمیشد؟ امّا شما سرکشى کردید، و مردمى گنهکار بودید.
۳۲- و هر گاه گفته شود وعده خدا حقّ است، و در ساعت قیامت شکى نیست، میگویند چه میدانیم ساعت قیامت چیست؟ ما جز گمان چیزى نمیدانیم و یقین نداریم.
۳۳- و زشتى اعمالشان براى ایشان ظاهر گردید و آنچه که مسخره- اش میکردند بر آنان قرار گرفت.
۳۴- و گفته میشود که امروز شما را فراموش خواهیم نمود، همانگونه که شما رسیدن بچنین روزى را فراموش کرده بودید، و منزلتان جهنّم است و هیچ یاورى نخواهید داشت.
۳۵- بدان جهت که آیات الهى را بباد مسخره گرفتهاید، و زندگى دنیا شما را فریب داده، امروز از جهنّم بیرون نخواهند شد، و از آنان هم عذر خواهى نمیشود.
۳۶- سپاس خداى را که پروردگار آسمانها و پروردگار زمین، و پروردگار جهانیان است.
۳۷- و در آسمانها و زمین عظمت ویژه او است، و او است پیروز و فرزانه
(هفت آیه است)
قرائت آیات:
حمزه بتنهایى «و السّاعه» بنصب خوانده است، دیگران به رفع خوانده اند.
دلیل قرائت:
ابو على گوید: رفع دو وجه دارد:
۱- اینکه «و السّاعه» از ما قبلش بریده شده است، و جملهاى بر جمله قبلى عطف شده است.
۲- اینکه حمل شود بر محلّ انّ و عاملى که در آن عمل نموده است و محلّ هر دو رفع است.
و امّا نصب «و السّاعه» حمل میشود و بر لفظ انّ و محلّ لا ریب فیها رفع است بنا بر آنکه در موضع خبر انّ است، و گویى همان اسم انّ تکرار شده است مثل آنکه گفته شده است «و السّاعه حقّ» زیرا «لا ریب فیها» بمعنى حق است.
ابو الحسن گوید: رفع از نظر معنى بهتر است، و هر گاه بعد از خبر انّ اسمى معطوف پیدا شود رفع آن در کلام عرب بیشتر است، و مؤیّد این ترکیب است این آیه: «إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ» که «و العاقبه» برفع خوانده شده است، بنا بر استیناف.
معنى آیات:
آن گاه خداوند بدنبال وعدههاى بهشت به وعده عذاب پرداخته میفرماید:
(وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَ فَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلى عَلَیْکُمْ) یعنى: بآنان گفته میشود آیا برهانها و دلیلهاى ما را از کتاب ما بر شما نخوانده اند.
(فَاسْتَکْبَرْتُمْ) یعنى: از پذیرفتن آن تکبّر نمودید.
(وَ کُنْتُمْ قَوْماً مُجْرِمِینَ) مجرمین بمعنى کافرین است همانگونه که در جاى دیگر از قرآن آمده است: «أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ»[۲] وفاء در «أَ فَلَمْ تَکُنْ» دلالت بر جواب محذوف امّا.
(وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ) یعنى: آنچه را که خداوند وعده فرموده است بناچار خواهد شد.
(وَ السَّاعَهُ لا رَیْبَ فِیها) یعنى: و شکى در رسیدن ساعت قیامت نیست
(قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَهُ؟) یعنى: شما کفّار منکر قیامت شده گفتید:
نمیدانیم قیامت چیست؟
(إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا) یعنى: ما تنها گمانى میبریم و در آن شک داریم.
(وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ) و یقین بآن نداریم.
(وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا) یعنى: پاداش گناهانى که انجام دادند براى آنان ظاهر شد.
(وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ) یعنى بسزاى مسخره کردنهاى خود رسیدند[۳].
(وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنْساکُمْ) یعنى شما را در عذاب رها میسازیم.
(کَما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا) از ابن عبّاس نقل شده یعنى همانگونه که شما خود را براى امروز آماده نساختید.
و بعضى گفتهاند: یعنى: همانگونه که شما روز قیامت را بدست فرا- موشى سپردید، ما نیز شما را بدست فراموشى سپرده در عذاب، باقى میگذاریم.
(وَ مَأْواکُمُ النَّارُ) یعنى: قرارگاه شما جهنّم است.
(وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ) یعنى: یاورانى ندارید که عذاب الهى را از شما دور سازند.
(ذلِکُمْ) یعنى اینکه ما بر سرتان آوردیم.
(بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً) یعنى: شما آیات الهى را بمسخره گرفتید.
(وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا) یعنى: دنیا شما را با زینتهاى خود فریب داده شما نیز فریب خوردید.
(فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها) یعنى: امروز از جهنّم بیرون نخواهند شد اهل کوفه غیر از عاصم «یخرجون» بفتح خواندهاند، همانگونه که در «یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ» که بعضى یخرجوا را بفتح خواندهاند.
(وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ) یعنى از آنان پوزش و معذرت طلب نخواهد شد. زیرا دیگر وقت تکلیف سپرى شده است و توبه و عذر خواهى مربوط به عالم تکلیف است.
و بعضى هم گفتهاند یعنى: از آنان پوزش پذیرفته نخواهد شد.
سپس خداوند بزرگ عظمت خود را یادآور شده میفرماید:
(فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ) یعنى سپاس تمام و کمال و ثنائى که هیچ ثناى دیگر با آن برابرى نخواهد داشت ویژه پروردگار بزرگى است که آسمانها و زمین را آفریده تدبیر آنان را فرموده، و جهانیان را نیز آفریده است.
(وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ) یعنى: براى خداوند سلطنت پیروزمندانه و عظمت آشکار و بزرگى و رفعتى است شایان.
(فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) واحدى غیر از او شایسته سلطنت در آسمانها و زمین نیست و در حدیث قدسى آمده است خداوند بزرگ میفرماید:
«کبریاء رداء و عظمت لباس من است، هر کس در این دو خصلت با من نزاع کند او را در آتش جهنّم خواهم افکند».
(وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) در جلالت خود عزیز و پیروز است، و در افعال خود حکیم و فرزانه است، و برخى گفتهاند: یعنى خداوند در انتقامگیرى، از کافران پیروز است، و در آنچه که نسبت به مؤمنین و نیکان انجام میدهد حکیم و دانا است.
______________________________
[۱] تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۱( هذا کِتابُنا) یعنى دیوان الحفظه که منظور از آنان پرونده اعمالى است که انسان در دنیا انجام داده است.
[۲] سوره القلم ۶۸ آیه ۳۵.
[۳] ممکن است به این معنى باشد بآن جهنّم و عذابى که آن را مسخره میکردند رسیدند( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۲