ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره مبارکه محمّد (ص)
سوره مبارکه محمّد (ص) ۴۷
سوره محمّد این سوره مدنى است، و ابن عباس و قتاده گفتهاند تنها یک آیه از این سوره مکى است و این آیه هنگامى نازل شده است که پیامبر (ص) قصد حرکت به سوى مدینه را داشته است و با حالت گریان به خانه کعبه نگاه کرده اندوهناک بوده است که آیه نازل مىشود: (وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّهً مِنْ قَرْیَتِکَ …).
تعداد آیات آن:
بنظر بصریون چهل آیه، بنظر کوفیون سى و هشت آیه و بنظر بقیه سى و نه آیه است.
اختلاف آیات:
دو آیه مورد اختلاف است، اوزارها آیه است بنظر همه غیر از کوفیان، للشاربین آیه است بنظر بصریین.
فضیلت سوره:
ابى بن کعب گوید که: (پیامبر خدا (ص) فرمودند: هر کس سوره محمّد را بخواند بر خداوند لازم است که از جویبارهاى بهشت به او بنوشاند».
ابو بصیر از حضرت صادق (ع) روایت کرده است که فرمودند: (هر کس سوره محمد را بخواند هیچگاه در دینش شک وارد نخواهد شد، و همیشه از شرک و کفر محفوظ خواهد بود تا آن گاه که بمیرد، و پس از مرگش خداوند هزار فرشته را مأمور مىکند که در قبرش نماز بخوانند و ثواب نمازشان براى او خواهد بود، و همراه او هستند تا اینکه او را در پیشگاه خداوند بجایگاه امنى مىبرند، و در امان خدا و پیامبرش محمد (ص) مىباشد.
و نیز حضرت صادق (ع) فرمودهاند: هر کس مىخواهد حال ما و حال دشمنان ما را بداند باید سوره محمد (ص) را بخواند، که در این سوره یک آیه در مورد ما و یک آیه در مورد دشمنان ما خواهد یافت.
ارتباط با سوره قبلى:
خداوند سوره قبلى را با عذابهاى کافران ختم کرد و این سوره را نیز با کفّار شروع کرده است که مىفرماید:
آیات ۱- ۶ سوره محمّد (ص)
[سوره محمد (۴۷): آیات ۱ تا ۶]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (۱) وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ (۲) ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ (۳) فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ (۴)
سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ (۵) وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّهَ عَرَّفَها لَهُمْ (۶)
ترجمه آیات:
بنام خداى رحمان و رحیم ۱- آنان که کافر شده سد راه خدا مىشوند اعمالشان بهدر مىرود:
۲- آنان که ایمان آورده عمل نیک انجام مىدهند، و به آنچه بر محمّد نازل شده است که حق بوده از جانب پروردگارشان مىباشد ایمان دارند، خداوند گناهانشان را پاک نموده، کارشان را بصلاح آورد.
۳- بعلّت اینکه کافران از باطل پیروى نمایند، و مؤمنان پیرو حقّى باشند که از سوى پروردگارشان است، خداوند براى مردم این چنین مثالهایشان را مى- زند.
۴- و هر گاه کافران را دیدید زدن گردنها است، تا آن گاه که کشتارى سنگین از آنان نمودید، بندهاى اسارت را محکم سازید، از آن پس یا منّت گذارید، و یا به فدیه مبادله نمائید، تا هنگامى که جنگ فروکش کند، این چنین باید کرد، امّا اگر خدا مىخواست خودش بر آنان پیروز مىشد، ولى تا شما را بهمدیگر بیازماید، و آنان که در راه خدا کشته شده‌اند اعمالشان از بین نمىرود.
۵- خداوند بزودى هدایتشان فرماید و کارشان را بصلاح آورد.
۶- و آنان را وارد بهشت موعود سازد که قبلا به آنان شناسانده است.
قرائت آیات:
و الّذین قتلوا- أهل بصره و حفص و الّذین قتلوا بصورت ماضى مجهول خواندهاند امّا بقیه قراء قاتلوا با الف از باب مفاعله خواندهاند.
دلیل قرائت:
قتلوا- ابو على گوید: قاتلوا از قتلوا عمومیّت بیشترى دارد، زیرا کسانى که جنگیدهاند و کشته نشدهاند آنان هم اعمالشان از بین نمىرود، همانگونه که آن کس که در راه خدا کشته شده است عملش از بین نخواهد رفت، بنا بر این قاتلوا بخاطر عمومیّت بیشترى که دارد بهتر از قتلوا خواهد بود.
لغات آیات:
بالهم- بمعنى حال و شأن است، و بال به قلب هم گفته مىشود، میگویند (خطر ببالى کذا) یعنى: فلان مطلب بخاطرم آمد، بال جمع بسته نمىشود زیرا که از دو لغت مشترک دیگرش حال و شأن ابهام بیشترى دارد.
أثخنتموهم- اثخان بمعنى کشتار فراوان و پیروزى دشمن و غلبه آنان است، و در مورد بیمارى که مرض او را از پاى در آورده است مىگویند: (أثخنه المرض) یا زخم خوردهاى که زخم شدیدى داشته باشد گویند: (أثخنه الجراح).
الوثاق- وثاق اسم است براى ایثاق یعنى: بشدّت در بند کشیدن در مورد کسى که سخت به اسارت کشیده شده است که دیگر رهایى نداشته باشد، میگویند:
(أوثقه ایثاقا و وثاقا).
أوزارها- أوزار بمعنى سلاحهاى جنگى است، اصل وزر به چیزى گویند که انسان آن را بدوش کشد، بعدا اسلحه را اوزار نامیدند چون اسلحه نیز حمل مىشود، اعشى شاعر گفته است:
| (و أعددت للحرب أوزارها | رماحا طوالا و خیلا ذکورا | |
| و من نسج داود یحدو بها | على اثر الحىّ عیرا فعیرا). | |
یعنى: (براى جنگ سلاحهاى آن را آماده ساختهام نیزههایى بلند و اسبهایى نر و از زرههاى بافت داود و شترانى پشت سرهم که براى آنان حدى خوانده مىشود).
اعراب آیات:
ذلک- کلمه ذلک در آیه ۴ خبر مبتداى محذوف است که تقدیرش (الأمر ذلک) مىباشد، و نیز ممکن است ذلک را مبتداى محذوف الخبر بگیریم که تقدیرش: (ذلک کائن) باشد.
فَضَرْبَ الرِّقابِ- مصدر است براى فعل محذوف که تقدیرش (فاضربوا الرّقاب ضربا) بوده است که فعل حذف شده و مصدر اضافه به مفعول شده است، و این اضافه در تقدیر انفصال است زیرا تقدیرش (فضربا الرقاب) است که ضرب در اصل تنوین داشته است، شاعر گفته است: (فندلا زریق المال ندل الثّعالب)[۱].
یعنى: (اى زریق مال را همچون روباهها بدزد و بچاب).
معنى آیات:
«الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنى آنان که به یکتایى خدا کافر شده، و با او دیگرى را پرستیدهاند[۲].
«وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» یعنى و مشرکین عرب سد راه مردم شده آنان را از ایمان و اسلام مانع شدند، و آنان را به تکذیب پیامبر (ص) وا میداشتند.
«أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» یعنى: خداوند اعمالشان را- که بخیال آنان موجب تقرّب بخداوند است و بحالشان مفید خواهد بود مانند آزاد کردن بندگان، صدقه، مهمان نوازى- از بین میبرد، یعنى: اینگونه اعمالى که بجا آوردهاند باطل شده مثل آنکه اصلا انجام ندادهاند، زیرا در آخرت براى این اعمال پاداشى نخواهند دید.
بعضى گفتهاند که این آیه در باره آن ده نفرى نازل شده است که هر کدامشان یک روز لشکر اسلام را غذا دادند[۳].
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» یعنى: آنان که به یکتایى خدا ایمان آورده و اعمال نیک هم انجام دادهاند.
«وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ» و به قرآن و عباداتى که بر محمّد نازل شده است ایمان آوردهاند، و علّت اینکه حضرت محمّد را جداگانه یاد کرده است، و ایمان به او مخصوصا اشاره نموده است، تعظیم و تشریف آن حضرت بوده است، و نیز براى آنکه اهل کتاب نگویند: ما بخدا و پیامبران و کتابهاى آسمانى خود ایمان آوردهایم.
«وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ» یعنى: آنچه که بر حضرت محمّد (ص) نازل شده است حق است و از جانب پروردگارشان نازل گشته است، زیرا دین او ناسخ ادیان دیگر بوده، و ناسخ حق است.
و بعضى گفتهاند: هُوَ الْحَقُ یعنى: محمّد حق است که از طرف پروردگارشان مىباشد نه آن کس که آنان خیال مىکنند که در آخر الزمان پیامبرى از عرب خروج خواهد کرد، و این محمّد آن پیامبر نیست، که خداوند این خیالشان را رد مىکند.
«کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ» یعنى: گناهانشان را براى آنان مىپوشاند به اینکه گناهانشان را بیامرزد، یعنى با ایمان آوردن گناهان گذشته آنان بخشیده شد، و حکم شده است به اسقاط عذاب از آنان که استحقاق آن را داشتهاند.
«وَ أَصْلَحَ بالَهُمْ» قتاده گوید: یعنى حال آنان را در زندگى دنیایشان اصلاح نماید.
و بعضى گفتهاند یعنى: امر دین و دنیاى آنان را اصلاح نموده است.
به اینکه آنان را در دنیا بر دشمنانشان پیروز ساخته، و آنان را در آخرت وارد بهشت مىسازد، آن گاه خداوند بیان فرموده است که چرا این عمل را انجام داده است و چرا آنان را به این دو دسته تقسیم نموده است و مىفرماید:
«ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ، وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ» یعنى: این اضلال اعمال و اصلاح با پیروى نمودن کفّار از شرک و عبادت شیطان، و پیروى کردن مؤمنین از توحید و قرآن و آنچه که خداوند فرمان به پیروى از آن را داده است بدان جهت است که کافران از باطل پیروى نموده، مؤمنین از حق.
«کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ» زجاج گوید: یعنى: خداوند براى مردم مثالهاى آنان را مىزند مانند بیانى که در مورد مؤمنین و کافران آورده شد،که خداوند در آن براى مردم مثال حسنات مؤمنین و سیّئات کافران را زد[۴] زیرا معنى گفته کسى که مىگوید: (ضربت لک مثلا): (بیّنت لک ضربا من الأمثال)، است یعنى براى تو قسمتى از مثالها را بیان کردم.
بعضى گفتهاند منظور مثال اخیر است[۵] که ضمن آن کافر را در پیروى از باطل مانند کسى قرار داد که باطل او را به سوى خود دعوت کند و او بپذیرد، و مؤمن را در پیروى از حق مانند کسى قرار داد که حق او را بسوى خود فرا خواند و او بپذیرد.
بعضى گفتهاند یعنى: همانگونه که عاقبت کافران و مؤمنان را بیان نمودم، و پاداش هر کدام را توضیح دادم مثالهایى براى مردم مىزنم تا بدان استدلال نمایند و بر دانش و پند آموزیشان افزوده شود.
و علّت اینکه امثال را به هم اضافه نموده است آنست که این امثال براى آنان قرار داده شده است، آن گاه خداوند سبحان فرمان بقتل کفار داده مىفرماید:
«فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا» یعنى اى مؤمنین هر گاه کافران اهل دار الحرب را که با شما در حال جنگ هستند دیدید[۶].
«فَضَرْبَ الرِّقابِ» گردنشان را بزنید یعنى: آنان را بکشید، زیرا بیشتر موارد قتل با شمشیر گردن زدن است، هر چند که زدن جاهاى دیگر بدنشان هم جایز است، چون هدف کشتن آنان است.
«حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ» یعنى: آنان را با زخم فراوان سنگین ساختند، و بر آنان پیروز شدید و بعضى گفتهاند یعنى: تا هنگامى که از آنان زیاد کشته تا ضعیف شوند.
«فَشُدُّوا الْوَثاقَ» یعنى: در اسیر گرفتن بند آنان را محکم سازید.
خداوند فرمان داده است به کشتن آنان و سنگین ساختن ضربات آنان تا به ذلّت افتند، و پس از آنکه با کشتار به ذلّت افتادند اسیر شوند، زیرا اسارت همیشه پس از کشتار زیاد است، همانگونه که خداوند در مورد اسیر گرفتن فرموده است براى هیچ پیامبرى حق اسیر گرفتن نیست مگر آن گاه که در زمین کشتار بسیار کند.
«فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً» یعنى: پس از اسیر کردن آنان یا بر سرشان منّت مىگذارید و آنان را آزاد مىکنید بدون آنکه چیزى در عوض بگیرید، و یا آنکه در مقابل چیزى آنان را آزاد مىکنید.
در مورد اسارت اختلاف شده است شافعى و ابو یوسف و محمّد بن اسحاق مىگویند: اسیر گرفتن به وسیله آیه سوره انفال[۷] حرام بود، و سپس با این آیه حلال گردید، زیرا این سوره پس از سوره انفال نازل شده است، و هر گاه اسیر گرفتند امام مخیر است بین (من و فداء) که منت گذارد و آزاد سازد، یا اسیران را با اسراى مسلمین عوض کند یا آنان را در مقابل گرفتن وجهى یا امتیازى آزاد سازد، یا آنان را بکشد یا تبعید سازد.
حسن گوید: امام مخیّر است بین من و فداء و استبعاد و حق کشتن اسیر را ندارد.
مثل آنکه در این آیه تقدیم و تأخیرى انجام گرفته است تقدیرش چنین است:
(فضرب الرقاب حتى تضع الحرب أوزارها) سپس باید بیاید (حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً»[۸].
از قتاده و سدى و ابن جریح نقل شده است که حکم آیه اسارت که اجازه کشتن اسیر را نداده است با آیه (فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ)[۹] و آیه (تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ)[۱۰].
ابن عبّاس و ضحاک گفتهاند: آیه فداء منسوخ است.
ابن عمر و حسن و عطاء گفتهاند: حکم آیه فداء ثابت است و نسخ نشده است زیرا پیامبر (ص) بر ابى غره منت گذاشت و عقبه بن ابى معیط را کشت و اسراى بدر را هم در مقابل فدیه و امتیاز آزاد شدند.
نظر أهل بیت (ع):
از ائمّه هدى صلوات اللَّه علیهم رسیده است که اسیران جنگى بر دو قسم هستند، یک قسم از اسیران هستند که پیش از انقضاء جنگ دستگیر مىشوند، در مورد این اسیران امام مخیّر است بین اینکه آنان را بکشد یا دستها و پاهایشان را چپ و راست قطع کند تا آن قدر خون ریزى کند که بمیرد، و در مورد این دسته اسیران هیچگونه آزادى بلا عوض یا با عوض جایز نیست.
قسم دیگر اسیرانى هستند که پس از پیروزى دستگیر مىشوند که دیگر جنگى نیست، امام در مورد آنان مختار است بین آنکه با منّت گذاردن آزادشان کند یا آنکه در مقابل امتیازى مانند مال، تعویض با اسیر مسلمان، یا برده ساختن آنان و زدن گردنشان.
امّا اگر در هر دو حالت اسلام آورند تمام این احکام ساقط شده حکم آنان حکم مسلمانان دیگر است.
«حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها» یعنى تا آن هنگام که جنگجویان دشمن اسلحه خود را زمین گذاشته دیگر نجنگند.
ابن عبّاس گوید: تا آن گاه که دیگر از مشرکین کسى باقى نماند.
مجاهد گوید: تا آن گاه که دینى غیر از اسلام باقى نماند.
و معنى چنین مىشود تا آن گاه که جنگ شما و جهادتان اسلحه مشرکین و اعمال زشت آنان را فروکش کرده، تسلیم شوند و جز اسلام که بهترین ادیان است آئینى باقى نماند، و دیگر بتها را نپرستند، و این معنى همانگونه است که در حدیث آمده است:
(از آن هنگام که خداوند مرا مبعوث به رسالت فرموده است جهاد ادامه دارد تا آن گاه که آخرین قشر از امّتم با دجّال بجنگند).
فراء گوید: (یعنى تا آن گاه که جز مسلمان یا تسلیم شده احدى باقى نماند).
زجاج گوید: (یعنى با کافران بجنگید و آنان را به اسارت بگیرید تا ایمان آورند و ما دام که کفر باقى است جنگ هم ادامه خواهد یافت.
«ذلِکَ» یعنى: این که گفته شد وظیفه شما است.
«وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ» یعنى: اگر خداوند بخواهد مىتواند خودش کفّار را هلاک سازد و در دنیا هم گرفتار عذابشان نماید.
«وَ لکِنْ» خدا به شما دستور جنگ و از جان گذشتگى در راه دین میدهد.
«لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ» تا شما را با همدیگر امتحان کند و مطیع از عاصى مشخّص گردد، یعنى: اگر هدف خداوند تنها از بین بردن کفر بود، خداوند خودش با انواع وسائل هلاکت آنان را از بین مىبرد، ولى خداوند اراده فرمود که مردم استحقاق ثواب پیدا کنند، و این بدست نخواهد آمد مگر با اطاعت خدا و تحمّل مشقّتها.
«وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ» از قتاده نقل شده است یعنى: آنها در راه خدا در جهاد روز أحد مىجنگیدند[۱۱].
کسانى که قاتلوا قرائت کردهاند معنى آن است آنها که جهاد کردند چه آنکه شهید شده باشند یا نه.
«فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ» یعنى: خداوند اعمال اینان را از بین نخواهد برد، بلکه اعمال اینان را پذیرفته و پاداش آنان را ثواب همیشگى بهشت قرار میدهد.
«سَیَهْدِیهِمْ» یعنى: خداوند به زودى آنان را براه بهشت و پاداش الهى هدایت خواهد فرمود.
«وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ» یعنى: شأن و حال آنان را اصلاح کند، و علّت تکرار کلمه (بالهم) آن است که منظور از اوّلى آنست که خداوند احوال آنان را در دین و دنیا اصلاح مىکند، و منظور از دوّمى آن است که خداوند حال آنان را در نعمتهاى آخرت اصلاح مىنماید، پس اوّلى در مورد سبب نعمت و دوّمى در مورد عین نعمت است.
«وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّهَ عَرَّفَها لَهُمْ» بنظر سعید بن جبیر و ابى سعید خدرى و قتاده و مجاهد و ابن زید یعنى: خداوند مؤمنان مجاهد را وارد بهشت فرموده بهشت را به آنان معرّفى مىکند تا بهنگام ورود به منزلهاى آن آن را بشناسند، بطورى که هر کس منزل بهشتى خود را آن چنان مىشناسد همانگونه که مؤمنین در دنیا پس از نماز جمعه هر کس روانه منزل خود مىشوند.
جبائى گوید: یعنى اوصاف بهشت را خداوند براى آنان بیان نمود تا بسوى آن شوق نموده با رغبت بدان بشتابند و براى آن بکوشند.
ابن عبّاس گوید: یعنى خداوند بهشت را به مؤمنان مبارز خوب شناسانید.
و در روایتى عرف بوى خوش است، گفته مىشود: (طعم معرف) یعنى طعمى خوشبو[۱۲].
آیات ۷- ۱۰ از سوره محمّد- ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۷ تا ۱۰]
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ (۷) وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ (۸) ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (۹) أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکافِرِینَ أَمْثالُها (۱۰)
ترجمه آیات:
۷- اى آنها که ایمان آورده اید اگر خدا را یارى کنید، خداوند شما را یارى نموده و قدمهایتان را ثابت خواهد نمود.
۸- و آنان که کافر شده‌اند بدا بحالشان که اعمالشان از بین مىرود.
۹- این ناکامى کافران بدان جهت است که آنان نسبت به آنچه که خداوند نازل فرموده است بىمیلى نشان دادند خدا هم اعمالشان را از بین برد ..
۱۰- چرا در زمین نمىگردند تا بنگرند عاقبت آنان که پیش از آنان بودهاند چگونه است، که خدا آنان را هلاک ساخته، و کافران در انتظار سرنوشتى مشابه آنان مىباشند).
لغات آیات:
فتعسا- تعس بمعنى انحطاط و سقوط است و عثار و اتعاس و ازلال و ادحاض به یک معنى است، و آن عبارت است از سقوطى که صاحبش استقلال ندارد، هر گاه کسى سقوط کرد و خواستند استقامت و نشاط او را بیان کنند باو گفته مىشود (لعاله) ولى اگر نخواهند از سقوط او بخوبى یاد کنند مىگویند:
(تعسا) شاعر عرب اعشى در مذمت کسى که سقوط کرده است مىگوید:
| (فاه لتعس اولى لها من ان اقول لعا) |
یعنى: (گفتن تعس نسبت به او شایستهتر است تا آنکه بگویم: لعا).
معنى آیات:
آن گاه خداوند مؤمنین را مورد خطاب قرار داده مىفرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ» یعنى: اى ایمان آوردگان! اگر دین خدا و پیامبر خدا را با هم با جهاد و جنگ با کفّار یارى کنید.
«یَنْصُرْکُمْ» خداوند هم شما را بر دشمنتان پیروز خواهد ساخت.
«وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ» یعنى: خداوند شما را جرأت داده قوّت قلب بخشیده است تا ثابت قدم مانید.
و بعضى گفتهاند یعنى: خداوند شما را در آخرت یارى مىکند، و قدمهاى شما را در وقت حساب و بر پل صراط ثابت مىگرداند.
و بعضى گفتهاند: خداوند شما را در دنیا و آخرت یارى مىدهد، و قدمتان را در دنیا و آخرت ثابت مىسازد، و این وجه بهتر است[۱۳].
قتاده گفته است: بر خداوند لازم است هر کس را که یاریش کرده است یارى دهد زیرا در قرآن فرموده است: (إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ).
و نیز بر خدا لازم است بر نعمت افراد شکرگزار بیفزاید، زیرا فرموده است:(لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ).
و نیز بر خدا لازم است هر کس که او را یاد کند بیادش باشد، زیرا فرموده است: (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ).
و نیز بر خدا لازم است وفا کند بعهد هر کس که بعهد الهى وفا نموده است، زیرا فرموده است (وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ).
«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ» یعنى: آنها که کافر شده‌اند بدا بحالشان.
مبرد گفته است یعنى: خداوند آنان را هلاک ساخت که تقدیرش چنین بوده است: (أتعسهم اللَّه فتعسوا تعسها)[۱۴].
ابن عبّاس گوید: منظور آن است که خداوند کافران را در دنیا گرفتار سختى نماید، و در آخرت به آتش جهنّم سقوط دهد.
«وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» معنایش گذشت[۱۵].
«ذلِکَ» یعنى این هلاکت و بطلان اعمال بخاطر آن است که «بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ» نسبت به قرآن و أحکام اسلام که بر پیامبر خدا (صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم) نازل شده بود بىعلاقه بودند، و با اینکه دستور داشتند که مطیع دستورات پیامبر باشند ولى مخالفت مىنمودند.
حضرت باقر (ع) مىفرماید: اینان از آنچه که در باره على نازل شده بود بدشان مىآمد در نتیجه:
«فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» اعمالشان باطل شد، زیرا که این اعمال طبق دستور انجام نگرفته بود[۱۶].
آن گاه خداوند براى آنان بر صحّت دعوت خود بتوحید و اخلاص در عبادت استدلال کرده مىفرماید:
«أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» چرا نمىروند که ببینند عاقبت پیشینیان آنان چیست؟ که خداوند براى آنان پیامبرانى فرستاد و آنان را به سوى یکتاپرستى و توحید و اخلاص در پرستش دعوت کردند، ولى از آنان نپذیرفتند و نافرمانى کردند، یعنى: اى کاش مىرفتند و از عواقب اینان آگاه مىشدند.
«وَ لِلْکافِرِینَ[۱۷] أَمْثالُها» یعنى: اى محمّد براى آنان که نسبت به تو نافرمانى مىکنند اگر ایمان نیاورند و دعوتت را نپذیرند همانند آن عاقبت در پیش است، یعنى: به آخرت انداخته است یک نوع تفضّل است.
آیات ۱۱- ۱۵ از سوره محمّد- ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۱۱ تا ۱۵]
ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلى لَهُمْ (۱۱) إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ (۱۲) وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّهً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ (۱۳) أَ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (۱۴) مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ (۱۵)
ترجمه آیات:
۱۱- این به خاطر آن است که خداوند دوستدار کسانى است که ایمان آوردهاند، و کافران دوستى ندارند.
۱۲- خداوند کسانى را که ایمان آورده، کارهاى شایسته نمودهاند وارد بهشتهایى خواهد نمود که زیر درختان آن جویبارها روان است، و آنان که کافرند در دنیا بهره گیرند و روزى خورند آن گونه که چهارپایان مىخورند، امّا آتش دوزخ جایگاه آنان است.
۱۳- چه بسیار قریهها از قریهاى که تو را از آن بیرون راندند قوىتر بودند، ولى ما آنان را هلاک ساختیم و یاورى نداشتند.
۱۴- آیا آن کسى که با دلیل روشنى از خدا است مانند کسانى است که عمل زشت آنان برایشان زینت داده شده است، و از هواى نفس خویشتن پیروى مىنمایند.
۱۵- آن بهشت که پرهیزکاران را وعده دادهاند وصفش چنین است، در آن جویبارها از آب تغییر ناپذیر است، و جویبارها از شیر که طعم آن تغییر ناپذیر و جوىهایى از مى که لذّت بخش نوشندگان است، و جوىها از عسل مصفّى، و همه گونه میوهها دارند، توأم با آمرزش پروردگارشان (آیا این کس) مانند کسى است که در جهنّم جاویدان است و آب جوشان به آنان مىنوشانند که رودههایشان را پاره پاره مىکند.
قرائت آیات:
آسن- ابن کثیر (أسن) بدون مد مقصورا قرائت کرده، بقیه قرّاء (آسن) با مد قرائت کردهاند.
مثل الجنّه- على (ع) و ابن عبّاس «أمثال الجنّه» با صیغه جمع قرائت کردهاند.
دلیل قرائت:
أسن- ابو ذر گوید: گفته مىشود: (أسن الماء یأسن أسونا) هنگامى که آب تغییر پیدا کند و نیز گفته مىشود: (أسن الرّجل یأسن أسنا) هنگامى که شخص بعلّت باد و یا گاز مسمومى بیهوش گردد، و چه بسا که بدین وسیله هم بمیرد شاعر گفته است:
| (التّارک القرن مصفرا أنامله | تمیل فى الرّمح میل المائح الأسن)[۱۸] | |
أبو عبیده گوید: (أسن) عبارت است از متغیّر، بنا بر این دلیل ابن کثیر آن است که اسم فاعل از فعل یفعل فعل خواهد شد، و ابو الحسن گوید: (أسن) براى حالتى است که انسان بر آن قرار دارد، و هر کس (آسن) بر وزن فاعل بخواهند منظورش آن است که این حالت در آینده بسوى آن نخواهد رفت.
مثل الجنّه- أمثال الجنّه بنا بر قرائت عامه که مثل خواندهاند دلیل است بر اینکه در مثل معناى کثرت است چون معناى مصدریّت دارد.
لغات آیات:
مثوى- بمعنى اقامتگاه است، عرب مىگوید: (ثوى بالمکان، ثواه) هنگامى که در مکان اقامت نماید، و به زن گفته مىشود: (امّ المثوى) یعنى مادر اقامتگاه مثل- مثل و مثل هر دو به یک معنى هستند مانند شبه و شبه و بدل و بدل. امعاء- جمع معى بمعنى روده است، و در حدیث است: (المؤمن یأکل فى معى واحد، و الکافر یأکل فى سبعه امعاء) و در این حدیث چند وجه تأویل وجود دارد:
۱- آنکه حضرت على (ع) این حدیث را در مورد شخص معیّنى فرموده است.
۲- آنکه مؤمن به هنگام غذا خوردن بسم اللَّه مىگوید و لذا در غذایش برکت مىافتد.
۳- آنکه مؤمن در دنیا راه در آمدش محدود است، ولى کافر از هر سو بهره مىبرد.
۴- این حدیث مثل است براى زهد مؤمن در دنیا و حرص کافر بر آن و این وجه بهترین وجه است.
اعراب آیات:
زجاج گوید: (مَثَلُ الْجَنَّهِ) مبتدا و خبرش محذوف است، تقدیر چنین است (مثل الجنّه الّتى وعد المتّقون ممّا قد عرفتموه من الدّنیا جنّه فیها النّهار …).
کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ، تقدیرش این است: (أ فمن کان على بیّنه من ربّه و أعطى هذه الأشیاء کمن زیّن له سوء عمله و هو خالد فى النّار).
معنى آیات:
«ذلِکَ» یعنى اینکه در مورد مؤمنان و کافران انجام دادهایم.
«بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِینَ آمَنُوا» بدان جهت است که خداوند دوستدار مؤمنان است و آنان را یارى کرده از آنان دفاع مىفرماید[۱۹].
«وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلى لَهُمْ» و کافران دوستدارى ندارند که بتواند آنان را یارى کند، و کسى نیست که در دنیا و آخرت از آنان یارى نماید، آن گاه خداوند حال هر دو فرقه را یادآورى فرموده و سپس مىفرماید:
«إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» یعنى: خداوند مؤمنین و نیکوکاران را وارد بهشتهایى مىکند که از زیر درختان آن و بناهایش نهرهاى آب روان است.
«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ» یعنى: روش کافران بسان چهارپایان است که لذّات دنیا و شهوترانىهاى آن را ترجیح مىدهند، و از عبرتها روىگردان شده‌اند، براى سیر شدن مىخورند و براى عیّاشى شهوترانى مىکنند.
«وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ» یعنى: آتش جایگاه آنان است که در آن اقامت خواهند داشت، آن گاه خداوند آنان را ترسانیده و تهدید نموده مىفرماید:
«وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّهً مِنْ قَرْیَتِکَ» یعنى: اى محمّد بسیار قریه بوده است که از قریه تو یعنى مکه قوىتر و شدیدتر بوده است.
«الَّتِی أَخْرَجَتْکَ» یعنى: که اهل آن قریه تو را بیرون کردند، یعنى:
بسیار مردانى بودهاند که از مردم مکه نیرومندتر بودهاند و لذا مىگوید:
«أَهْلَکْناهُمْ» که اینجا ضمیر را به مردم برگردانده است به نقل ابن عبّاس.
«فَلا ناصِرَ لَهُمْ» یاورى ندارند که از آنان حمایت کند و نگذارد ما ایشان را هلاک کنیم، یعنى: اگر ما بخواهیم اینان را هلاک کنیم چه کسى هست که آنان را در امان قرار دهد؟ سپس خداوند بمنظور توبیخ و توهین کافران و منافقین مىفرماید:
«أَ فَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ» یعنى: آیا کسى که در دین خود یقین دارد، و در اعتقادش به یکتاپرستى و أحکام دین داراى برهانى روشن است.
«کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ» یعنى: شیطان گناهانش را برایش زینت داده، و او را گمراه ساخته است.
«وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» و از خواسته هاى نفسانى خود پیروى نمودند، و این صفت مربوط به کسانى است که مشرکین هستند و از ابن زید نقل شده است که اینان منافقین مىباشند که داراى این وصف هستند.
و از حضرت باقر (ع) هم روایت شده است که منظور از اینان منافقین هستند[۲۰].
آن گاه به توصیف بهشتهایى که به مؤمنین وعده آن را دادهاند پرداخته مىفرماید:
«مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ» تفسیر آن در سوره رعد گذشت.
«فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ» یعنى: آبهاى بهشت بخاطر زیاد ماندن مانند آبهاى دنیا تغییر پیدا نمىکند.
«وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ» که نه ترش است و نه زبانگز، و هم- چنین دیگر عوارضى که در دنیا به شیرها مىرسد.
«وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ» یعنى: نهرها از خمرى که لذیذ است و انسان از آشامیدن آن لذّت مىبرد و آزارى ندارد، و دنبالهاش مستى و شرارت نیست، بر خلاف مشروبات دنیا که لذّت ندارد و مستى و سردرد هم دارد.
«وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى» یعنى و نهرهایى از عسل خالص که موم و کثافت و عیبهاى عسلهاى دنیا را ندارد.
«وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ» و از هر نوع میوهاى چه آن را بشناسند و چه نشناسند خالى از عیبهایى که میوههاى دنیا دارد به آنان مىدهند.
«وَ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ» یعنى: علاوه بر این نعمتها مؤمنین را خداوندى بخشد و گناهانشان را مىپوشاند و اعمال زشتشان را فراموش مىکنند تا این نعمتها بر آنان ناگوار نشود.
«کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ» یعنى: آیا کسى که از این نعمتهاى خداوندى بهرهمند است مانند کسى است که جاودان در جهنم خواهد ماند؟! «وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً» و آب جوشیده و پر حرارت به او مىنوشانند؟
«فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ» وقتى وارد بدنشان شود رودههایشان را پاره پاره کند.
بعضى گفتهاند: (کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ) عطف شده است بر (کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ) که تقدیرش اینطور بوده است: (کمن زیّن له سوء عمله و من هو خالد فى النّار) که بعدا واو عطف حذف شده است، همانگونه که مىگویند: (قصدنى فلان شتمنى ظلمنى).
آیات ۱۶- ۲۰ از سوره محمّد- ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۱۶ تا ۲۰]
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (۱۶) وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ (۱۷) فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَهَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ (۱۸) فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ (۱۹) وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَهٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى لَهُمْ (۲۰)
ترجمه آیات:
۱۶- بعضى از آنان به تو گوش فرا دادند و چون از نزد تو بیرون روند به کسانى که عالم هستند گویند هم اکنون چه چیز مىگفت، اینان کسانى هستند که خداوند مهر بر دلهایشان زده از هواى نفس خود پیروى مىکنند.
۱۷- آنان که هدایت یافتهاند هدایتشان را افزون سازد، و آنان را در تقوایشان توفیق دهد.
۱۸- مگر بجز رستاخیز انتظار دیگر دارند، که ناگهان آنان را فرا گیرد، که نشانه هاى آن آمده است، و هنگامى که رستاخیز آمد دیگر یادآورى چه سودشان دهد؟
۱۹- بدانکه جز خداى یکتا خدایى نیست، براى گناه خود و مردان و زنان با ایمان آمرزش بخواه، خداوند از اعمال شما و قرارگاهتان آگاه است.
۲۰- و آنان که ایمان آوردهاند گویند: اى کاش سورهاى نازل مىشد، و هر گاه سوره محکمى نازل مىشد و در آن از جهاد یادى مىشد، آنان را که در دلهایشان بیمارى است مىدیدى که به تو مىنگریستند آن چنان نظارهاى که گویى از ترس مرگ خود را باخته است، آرى اینان سزاوار مرگاند.
قرائت آیات:
آنفا- در بعضى روایات از ابن کثیر نقل شده است که (انفا) با قصر قرائت کرده است، ولى قرائت مشهور همان (آنفا) با مدّ است.
دلیل قرائت:
ابو على گوید ابو زید شاعر گفته است:
| (وجدنا آل مره حین خفنا | جریرتنا هم الانف الکراما | |
| و یسرح جارهم من حیث یمسى | کأنّ علیه مؤتنفا حراما)[۲۱] | |
. ابو على گوید: بنا بر این شعر أنف که وزن فعل است بر وزن (فعل) جمع بسته شده است، زیرا که مفرد انف انف است به دلیل شعر شاعر که گفته است:
| (و حمّال المئین اذا المّت | بنا الحدثان و الأنف النصور)[۲۲] | |
. و انف و انف در هر دو شعر با لغتى که در آیه آمده است فرق دارد، زیرا آنچه که در شعر است به معنى عدم تحمّل است، و آنچه که در آیه آمده است به معنى ابتداء است، ولى انف در معنى ابتداء شنیده نشده است، ممکن است ابن کثیر آنف و أنف مانند حاذر و حذر و فاکه و فکه گمان کرده است و (آنف) با مدّ مناسبتر است که به معنى آینده است از ائتناف بمعنى ابتداء، پس آنفا بمعنى اوّلین فرصت نزدیک است.
لغات آیات:
أهوائهم- أهواء جمع هواء بوده و عبارت است از خواست نفس، گفته میشود:
(هوى یهوى هوى فهو هو) و استهواه هذا الأمر، یعنى: او را به سوى خواسته- اى فرا خواند.
أشراطها- أشراط بمعنى علامات و نشانهها است، و (أشرط فلان نفسه للأمر) یعنى: فلانى براى فلان کار خود را نشان کرد، اوس بن حجر گوید:
| (فاشرط فیها نفسه و هو معصم | و ألقى بأسباب له و توکّلا)[۱] | |
. و مفرد أشراط شرط است، و شرط متحرک الوسط به معنى علامت است، و أشراط السّاعه که در قرآن آمده است به معنى نشانههاى قیامت است، و نیز شرط به معنى کثافت مال هم آمده است همانگونه که جریر در شعر خود گفته است
| (ترى شرط المعزى مهور نسائهم | فى شرط المعزى لهنّ مهور)[۲] | |
. و اینکه به پلیس (شرطه) گفته مىشود به علّت آن است که لباسهایى مى- پوشند که علامت است براى آنان، و شرط در بیع علامتى است بین خریدار و فروشنده.
معنى آیات:
آن گاه خداوند حال منافقین را بیان کرده مىفرماید:
«وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ» یعنى: بعضى از کافران که قبلا از آنان یاد شد کسانى هستند که گوش به قرائت و دعوت و سخنان تو مىدهند، زیرا منافق کافر است[۳].
«حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» منظور کسانى است از مؤمنین که خداوند به آنان دانش و فهم عطا فرموده است.
ابن عبّاس گوید: من از کسانى هستم که علم قرآن بمن داده شده است[۴].
و از اصبغ بن نباته از على (ع) آمده است که فرمود: ما نزد رسول خدا (ص) بودیم که حضرت از آمدن وحى به ما خبر مىداد من و کسانى که درک آن را داشتیم آن را فرا مىگرفتیم و هر گاه از محضر حضرت بیرون مىآمدیم مىگفتند:
«ما ذا قالَ آنِفاً» یعنى: الآن چه مىگفت؟ و این را بمنظور مسخره نمودن گفتهاند، یا به این معنى که ما در فهم سخنان او نکوشیدهایم.
و بعضى هم گفتهاند این را بدان جهت گفتهاند که معناى سخنان حضرتش را نمىفهمیدهاند، و آنچه را که شنیدهاند درک نمىکردهاند.
بعضى هم گفتهاند: منظورشان از این سخن تحقیر حضرت بوده است، که سخنى مفید فایده نگفته است.
و نیز ممکن است این پرسش را بخاطر نفاق و ریاکارى پرسیدهاند یعنى: من از سخنان حضرت بجز همین قسمت اخیر چیزى را فراموش نکردهام، در قسمت أخیر چه مىگفت؟ دوباره بازگو کن تا آن را هم حفظ کنیم.
و اینکه گفته است یستمع الیک به لفظ مفرد و سپس گفته است خرجوا من عندک به لفظ جمع چون در یستمع ضمیر به لفظ من بر مىگردد و در خرجوا بمعناى من، چون من لفظش مفرد و معنایش جمع است، آن گاه مىفرماید:
«أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ» یعنى: دلهایشان را به مهر کافران نشان کرده است، یا آنکه آنان را بخودشان واگذار نموده است.
«وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» یعنى: و از خواهشهاى نفسانى خود و تمایلات طبیعى خود پیروى نمودند، و به دنبال دلیل و برهان نرفتند، آن گاه خداوند خداوند مؤمنین را توصیف فرموده مىفرماید:«وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا» آنان که با شنیدن بیانات پیامبر خدا (ص) هدایت شدند.
«زادَهُمْ هُدىً» خداوند یا خواندن قرآن یا پیامبر (ص) بر هدایت آنان افزود. و بعضى گفتهاند یعنى: استهزاء منافقین بر ایمان و علم و بصیرت آنان افزوده پیامبر خدا (ص) را بیشتر تصدیق مىکردند.
«وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ» یعنى: آنان را براى تقوى موفّق مىسازد.
از سعید بن جبیر و أبى على جبائى روایت شده است که یعنى: و ثواب پرهیز- کارى.
و بعضى گفتهاند یعنى: براى آنان بیان نمود که چگونه تقوى داشته باشند، که چگونه کارهاى مباح را رها کرده واجبات را انجام دهند.
«فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَهَ» یعنى: انتظارى جز آمدن قیامت ندارند.
«أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً» که قیامت یکباره بیاید، که (أَنْ تَأْتِیَهُمْ) بدل (السّاعه) است که تقدیرش این است: (الّا السّاعه اتیانها بغته) که یعنى: آیا مگر این نیست که تنها منتظرند قیامت یکباره براى آنان فرا رسد؟
«فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها» یعنى: علامتهاى قیامت آمده است، ابن عبّاس گوید یعنى: نشانههاى قیامت آمده است، و پیامبر (ص) هم جزء نشانههاى قیامت است، و پیامبر (ص) فرمود: من و ساعت قیامت مانند این دو انگشت با هم مبعوث شدهایم.
و مقاتل گوید: از علامتهاى قیامت شقّ القمر، و دود معین و بعثت پیامبر خدا (ص) و نزول آخرین کتاب آسمانى است.
«فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ» یعنى: پس از آنکه قیامت رسید دیگر یادآورى و اندرز و توبه چه سودى به حال آنان خواهد داشت؟
و محلّ ذکراهم رفع است، مانند (یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرى)؟
یعنى: یادآورى براى آنان فایده ندارد، و یادآورى آن است که خداوند دستور فرموده است که یادآورى شوند، و معنا چنین خواهد شد که اینان چگونه میتوانند نجات یابند با اینکه ساعت قیامت فرارسیده، زیرا در این هنگام دیگر ایمان آوردن و انجام عبادات به حالشان فایده نخواهد داشت، چون تکلیف از آنان ساقط شده است.
سپس خداوند به پیامبرش خطاب کرده و منظور از آن تمام مکلّفین است که مىفرماید:
«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ»[۵] زجاج گوید: جایز است معنى اینطور باشد که بر این دانش ثابت بمان، و آنچه را که در آینده خواهى دانست هم اکنون بدان.
و روایتى که در این مورد از پیامبر خدا (ص) وارد شده است که (هر کس بمیرد در حالتى که مىداند خدایى جز خداوند یکتا نیست) وارد بهشت خواهد شد دلالت بر این مطلب دارد، و این روایت هم از صحیح مسلم نقل شده است[۶].
بعضى گفتهاند که جمله (فَاعْلَمْ أَنَّهُ …) متعلّق بما قبل است به این معنى که (اذا جاءتهم السّاعه فاعلم انّه لا اله الّا اللَّه) یعنى: هنگام آمدن ساعت قیامت سلطنت و مالکیّت افراد باطل خواهد شد، و هیچ ملک و هیچ حکومتى جز براى خدا نمىباشد.
و بعضى گفتهاند که این نوعى اخبار حضرت (ص) از مرگ خود بوده است، بنا بر این مراد آن است که آن زندهاى که نخواهد مرد خداى یکتا است.
بعضى هم گفتهاند حضرت در اثر آزار قومش دلش گرفته بود، که به او گفته شد: هیچکس بجز خدا نمىتواند اندوهت را بر طرف سازد.
«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ» اینجا مورد خطاب پیامبر است، ولى منظور از آن امّت او است، و بدان جهت حضرتش مورد خطاب قرار گرفته است که امّت براه و روش او اقتداء نمایند، و بعضى هم گفتهاند منظور از آن انقطاع بسوى خداوند بزرگ است، زیرا استغفار عبادتى است که انسان به وسیله آن استحقاق ثواب مییابد.
و حدیث صحیح در این باره از حذیفه بن یمان آمده است که مىگوید: (من شخصى بد زبان بودم نسبت به خانوادهام، گفتم: یا رسول اللَّه من مىترسم که زبانم مرا به جهنّم کشاند؟ حضرت رسول (ص) فرمودند: تو چرا استغفار نمیکنى؟
من هر روز یکصد بار استغفار مىکنم)[۷].
«وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ» خداوند مؤمنین و مؤمنات را بدین وسیله مورد احترام و تکریم قرار داده است، زیرا خداوند به پیامبرشان دستور فرموده است که براى گناهان آنان استغفار نماید، و بدون پیامبر هم شفیعى است که دعایش در حق آنان به استجابت خواهد رسید. آن گاه خداوند از دانش خود نسبت به آنان و حالات مردم و سرانجامشان خبر داده مىفرماید:
«وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ» از ابن عبّاس نقل شده است که یعنى:
خداوند از تصرّفات شما و اعمالتان در دنیا و مصیرتان در آخرت که بسوى بهشت خواهد بود یا جهنّم اطّلاع دارد.
و از عکرمه نقل شده است که یعنى خداوند از نقل و انتقال شما در أصلاب پدران به ارحام مادران و اقامتتان در زمین آگاه است.
و از ابن کیسان نقل شده است که یعنى: خداوند از گردش شما از پشت به رو و اقامتگاهتان در قبرها خبر دارد.
و بعضى هم گفتهاند یعنى: خداوند از گردش شما در روز و اقامتگاه و خوابگاهشان در شب خبر دارد، یعنى خداوند از جمیع حالات شما آگاه است و چیزى بر او پوشیده نیست، و سپس به نقل از مؤمنین مىفرماید:
«وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَهٌ» یعنى مؤمنین مىگویند: چه مىشد که سورهاى نازل مىشد؟ زیرا با نزول قرآن انس گرفته بودند، و هر گاه دیر قرآن نازل مىشد به وحشت مىافتادند، تا أوامر الهى را نسبت به خود دانسته و آنها را بکار بندند.
«فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ» یعنى: هر گاه سورهاى محکم که در آن آیه متشابهى و تأویلى وجود ندارد نازل مىشد.
بعضى گفته اند یعنى سورهاى که تخفیف قبلى را در مورد جهاد نسخ کند.
قتاده گوید: هر سورهاى که در آن از جهاد ذکرى بمیان آمده باشد سوره محکمه است، و آن سوره براى منافقین بدترین سوره است.
بعضى گفتهاند سوره محکمه سورهاى را گویند که مقرون به وعید و تهدید به عذاب باشد و در آن تأکید شده باشد، مانند (إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).
بعضى گفتهاند: محکمه یعنى الفاظ آن سوره روشن است، بنا بر این قرآن همهاش محکم است.
بعضى هم گفتهاند: سوره محکمه سورهاى است با صراحتى که در تأویل آن اختلاف نشود، و به دنبال آنهم نصّ دیگرى نیامده باشد.
و در قرائت ابن مسعود آمده است (سوره محدثه) یعنى: سورهاى تازه.
«وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ» یعنى: و در آن جنگ واجب شده بود، و مأمور به جهاد شده بودند.
«رَأَیْتَ» مىدیدى اى محمّد.
«الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» آنان را که در دلهاشان بیمارى شک و نفاق است.
«یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ» زجاج گوید: منظور آن است که آنان چشمان خود را به سوى تو خیره مىکردند، و با تندى مىنگریستند، همانگونه که افراد در حال جان کندن بعلّت سنگینى مرگ بجایى خیره مىشوند.
«فَأَوْلى لَهُمْ» این جمله نوعى تهدید و وعده عذاب است.
اصمعى گوید: اینکه در مقام تهدید مىگویند: (أولى لک) یعنى: چیزى که موجب ناراحتى تو باشد در کنارت قرار گیرد (ولیک و قارنک ما تکره).
قتاده گوید: یعنى: عذاب و کیفر الهى براى آنان باد، بنا بر این (أولى) اسم است براى تهدید و وعید، و (فَأَوْلى لَهُمْ) مبتدا و خبر است، و أولى قابل صرف نیست زیرا بر وزن فعلى است و اسم شده است براى وعید، و اینکه أصمعى بمعنى (ولیّک ما تکره) گرفته است منظورش آن نیست که اولى فعل است، بلکه آن را تفسیر به معنى نموده است.
و نیز گفته شده است که (فَأَوْلى لَهُمْ) یعنى: (اولى لهم طاعه اللَّه و رسوله و قول معروف بالاجابه) یعنى: اگر اطاعت مىکردند و اجابت مىنمودند اطاعت و اجابت شایسته آنان بود، و این است معناى قول ابن عبّاس در روایت عطاء و اختیار کسایى، بنا بر این (طاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ) در آیات آینده متّصل بما قبل مىباشد، و بنا بر قول زجاج همچنین است اگر (طاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ) صفت (سوره) باشد، و تقدیرش این است: (فاذا أنزلت سوره ذات طاعه و قول معروف) و بنا بر قول اوّل طاعه مبتداى محذوف الخبر است و تقدیرش (طاعه و قول معروف أمثل أو أحسن) یا اینکه خبر مبتداى محذوف است که تقدیرش (أمرنا طاعه) است، و وقف در اولى لهم نیکو است.
آیات ۲۱- ۲۵ از سوره محمّد ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۲۱ تا ۲۵]
طاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ (۲۱) فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (۲۲) أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ (۲۳) أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها (۲۴) إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلى لَهُمْ (۲۵)
ترجمه آیات:
۲۱- اطاعتى و گفتارى نیک براى آنان بهتر است، و هر گاه کار جهاد مقرّر شود، اگر با خدا راست گویند براى آنان بهتر است.
۲۲- آیا مىتوانید هر گاه بحکومت رسیدید در روى زمین فساد کنید، و رابطه خویشاوندیتان را قطع کنید؟
۲۳- آنان کسانى هستند که خداوندشان لعنت کرده و کر و کورشان ساخته است.
۲۴- آیا در قرآن تدبّر نمىکنند؟ یا آنکه بر دریچه دلهایشان قفلهایى است؟
۲۵- کسانى که پس از تبیین هدایت برایشان بعقب بازگشتند، شیطان اعمال بدشان را نیکو جلوه داد، و آرزوهایشان را دراز کرد.
قرائت آیات:
تقطّعوا- یعقوب و سهیل (تقطعوا) بفتح تاء و طاء و سکون قاف قرائت کرده، دیگران «تقطّعوا» با تشدید طاء و ضمّ تاء قرائت کردهاند.
املى لهم- اهل بصره (املى لهم) بضم همزه و فتح یاء خواندهاند، و در روایت رویس از یعقوب آمده است که (املى لهم) را بسکون یاء قرائت نموده است و بقیّه (و املى لهم) بفتح همزه و لام.
ان تولیتم- از پیامبر خدا (ص) روایت شده است که (
فهل عسیتم ان ولّیتم
) قرائت فرموده است، امّا على (ع) (ان تولّیتم) قرائت کرده است، و ابو حاتم گفته است بنا بر قرائت على (ع) معنى چنین است امیدوار بودید که مردم شما را دوست بدارند؟
دلیل قرائت آیات:
تقطعوا- دلیل کسى که (و تقطعوا) با تخفیف خوانده است آیه (وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ) است، و کسانى که با تشدید خواندهاند منظورشان مبالغه بوده است.
تولّیتم- ولیتم از ولایت است، و نقل قول دلالت دارد بر اینکه قرائت مشهور تولیتم بمعنى (تولیتم الأمر) است.
و املى لهم- ابو على گفته است: (انتظرته ملیّا من الدّهر) یعنى: زمانى وسیع از روزگاران در انتظارش بودم، که ملیّا صفت است و بسبک اسماء استعمال شده است.
و اینکه گفتهاند (تملیت حبیبا) یعنى با او زمانى از روزگار را گذرانیدم.
و ملوان که میگویند منظورشان رفت و آمد شب و روز و طول مدّت آنها است، شاعر عرب گفته است:
| (نهار و لیل دائم ملواهما | على کلّ حال المرء یختلفان) | |
یعنى: (روز و شبى که تکرار آن دائمى است، که بر هر حالت انسان رفت و آمد میکنند) و اگر منظور از (ملوا) عین شب و روز بود بضمیر نهار و لیل اضافه نمیشد، چون اضافه شىء بنفسه غلط است، ولى ظاهرا شاعر منظورش تکرار روزگاران و وسعت زمان با آن بوده است.
املى لهم- و ضمیر در (املى لهم) به اسم اللَّه برمیگردد همانگونه که در جاى دیگر قرآن آمده است: (وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ) و هر کس که (و املى لهم) بصورت مجهول قرائت کرده است خوب کارى کرده است، زیرا معلوم است که احدى نمیتواند عمر احدى را بتأخیر بیندازد مگر خداوند بزرگ.
معنى آیات:
«طاعَهٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ» گفتم در معنى آن دو نظر است: اوّل آنکه کلامى باشد متّصل بما قبلش که شرح آن گذشت. دوّم آنکه کلامى باشد مستقل، و در تقدیر آن بر دو وجه اختلاف شده است:
۱- آنکه مبتداى محذوف الخبر باشد، و سپس گفته شده است یعنى: (طاعه و قول معروف امثل و الیق من احوال هؤلاء المنافقین)[۸] و از حسن نقل شده است یعنى: (طاعه و قول معروف خیر لهم من جزعهم عند نزول فرض الجهاد)[۹].
۲- وجه دوّم آنکه طاعه و قول خبر مبتداى محذوف است و تقدیر آن عبارت است از (ارنا طاعه و قول معروف) یعنى (فرمان ما فرمان و سخنى است نیک که شنونده منکر آن نخواهد شد، و مجاهد گوید و این فرمانى است که خداوند به منافقین داده است.
بعضى گفتهاند که این دستور نقل قول است از آنان که این را میگفتهاند، و قسمت بعدى آیه (فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ) با آن مناسبت دارد.
«فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ» یعنى: هنگامى که مطلب جدّى شد، و واجب کردن جهاد لازم گشت و این فرمان به تصمیم و عزم نهاده شد.
عزم عبارت است از تصمیمگیرى در کارى با اراده که آن را انجام دهد، هر گاه تصمیم گیرنده مصممّ شد که عمل را انجام دهد، گفته میشود: (عزم الأمر) و این یک نکته ادبى است در بلاغت و جواب اذا محذوف است که:
«فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ» بر آن محذوف دلالت میکند، و تقدیر چنین است (فاذا عزم الأمر نکلوا و کذبوا فیما وعدوا اللَّه من أنفسهم، فلو صدقوا اللَّه فیما امرهم به من الجهاد و امتثلوا أمره لکان خیرا لهم فى دینهم و دنیاهم من نفاقهم)[۱۰].
«فَهَلْ عَسَیْتُمْ» اى گروه منافقین آیا میتوانید.
«إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ» اگر بشما حکومت دادند با رشوه گرفتن و ریختن خونهاى حرام و کشتار یکدیگر و قطع رحم با خویشاوندان- همانگونه که قریش و بنى هاشم یکدیگر را میکشتند- فساد کنید؟
و بعضى گفتهاند (إِنْ تَوَلَّیْتُمْ) یعنى: اگر از کتاب خدا و عمل به آنچه در آن است روى میگردانید تا بازگردید بسوى آنچه که در جاهلیّت بر آن بودید و با کشتن یکدیگر فساد نمائید.
قتاده گوید: چگونه دیدید قوم را آن گاه که از قرآن روى گرداندند؟ آیا خونهاى ناحقّى را نریختند؟ و با خویشاوندانى قطع نکردند، و نافرمانى خداوند ننمودند، سپس خداوند کسانى را که چنین قصدى دارند مورد ملامت قرار داده مىفرماید:
«أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ» یعنى: خداوند آنان را از رحمت خود دور ساخته است.
«فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ» ابى مسلم گوید: یعنى: آنان خبرهاى آسمانى را درک نمىکنند، و چیزهایى را که موجب عبرت گرفتن آنان خواهد شد نمیبینند گویا که کر و کور هستند.
و از ابى على جبائى است که بدون خلاف جایز نیست (صم و عمى) در آیه را بر کرى و کورى جسمانى حمل کنیم، زیرا اگر آنان از نظر جسمى ناشنوا و نابینا بودند بخاطر آن مورد ملامت قرار نمیگرفتند، و اینکه ناشنوایى مطلق آمده است (فأصمّهم)، بخاطر آنکه جز در گوش ناشنوایى راه ندارد، و اینکه نابینایى مقیّد به چشمان آمده است (و أعمى أبصارهم) زیرا بینایى گاهى مربوط به چشم و گاهى مربوط به قلب مىباشد.
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» یعنى: چرا در قرآن تدبّر نمىکنند تا با آن عبرت بگیرند؟ و از حضرت امام صادق و امام موسى بن جعفر (ع) نقل شده است یعنى: پس چرا در قرآن فکر نمىکنند تا هر حقّى که بر آنان است درک کنند؟
«أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها» و اینکه در آیه (قلوب) بحالت نکره آمده است بدین معنى است که قلوب اینان و دیگر کسانى که مانند آنان هستند قفل شده است، و این آیه دلالت دارد بر اینکه کسانى که مىگویند جایز نیست هیچ قسمتى از ظاهر قرآن را جز با خبر و منقول تفسیر کرد گفتارشان باطل است[۱۱] و نیز در این آیه دلالت دارد بر اینکه آنها که مىگویند باید حدیث را نقل کرد هر چند هم که مخالف اصول دیانت باشد، زیرا خداوند در این آیه مردم را به تدبّر و تفکّر فرا- خوانده و این معنى با نداشتن بینایى و خود را به نادانى زدن منافات دارد، سپس خداوند میفرماید:
«إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ» یعنى: آنان که مرتد شده از حق و ایمان بازگشتهاند.
«مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى» یعنى این منافقان پس از آنکه راه حق برایشان روشن شد از این راه بازگشتند.
از ابن عبّاس و ضحّاک و سدى روایت شده است که منافقان نزد پیامبر (ص) اظهار ایمان میکردند، ولى هنگامى که نزد خود جمع میشوند کفر خویش را اظهار میدارند، و این همانى است که در آیه از آن با (ارتدوا) یاد شده است.
از قتاده نقل شده است اینان کافران اهل کتاب هستند که بحضرت محمّد (صلّى اللَّه علیه و آله) کافر شده‌اند با اینکه او را شناخته و صفات و خصوصیّات او را در کتابهاى خود دیده بودند.
و در این آیه دلالتى بر این نیست که مؤمن هم گاهى کافر مىشود، زیرا مانعى نیست که منظور از بازگشت، بازگشت در باطن از ایمان باشد، پس از آنکه دلیل و برهان بر صحّت ایمانش اقامه شده و آن را اظهار نموده است.
«الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ» حسن گوید: یعنى گناهان را براى آنان نیک جلوه مىدهد.
ابى مسلم گوید: یعنى شیطان آرزوهایشان بر مىآورد، زیرا آنان را بسوى چیزهایى فرا مىخواند که موافق با میل و خواستههاى نفسانى آنان است.
«وَ أَمْلى لَهُمْ» یعنى: شیطان آرزوهاى آنان را طولانى ساخته فریب او را مىخوردند.
و بعضى گفتهاند، شیطان به آنان تلقین میکرده است که عمرى طولانى بدور از هر ناملایمى خواهند داشت. و آرزوهاى آنان را دور و طولانى میساخته است.
آیات ۲۶- ۳۰ از سوره محمّد ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۲۶ تا ۳۰]
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ (۲۶) فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَهُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (۲۷) ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (۲۸) أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (۲۹) وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ (۳۰)
ترجمه آیات:
۲۶- زیرا آنان به کسانى که نسبت به آیات نازل شده از طرف خدا بیعلاقه بودند مىگفتند ما در پارهاى از امور از شما اطاعت خواهیم کرد، و خداوند از اسرارشان آگاه است.
۲۷- چه رسد به هنگامى که فرشتگان الهى جانشان را بگیرند و بر چهرهها و دستهایشان بزنند.
۲۸- این رفتار بدان جهت است که اینان بکارهایى روى مىآورند که خشم الهى را برانگیزد، و رضایت خدا را نمیخواهند، در نتیجه خداوند اعمال نیکشان را محو ساخت.
۲۹- آنان که در دلهایشان مرض است آیا میپندارید که هرگز خداوند کینه- هاى آنان را آشکار نخواهد ساخت.
۳۰- و اگر میخواستیم آنان را به تو نشان میدادیم، و با چهرههایشان میشناختى کیانند، و آنان را در گفتار با آهنگ سخنان میشناسى، خداوند از کارهاى شما آگاه است.
قرائت آیات:
قاریان کوفه بغیر از ابى بکر همگى (اسرارهم) بکسر همزه و بقیّه قرّاء (اسرارهم) بفتح همزه قرائت نمودهاند.
دلیل قرائت:
اسرارهم- ابو على گوید دلیل کسى که (اسرارهم) بکسر همزه خوانده است آنست که آن را چون مصدر است مفرد آورده و جمع ننموده است، و مفرد بودن این لغت را آیه دیگر تأیید مىکند که مىفرماید: (أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ؟)[۱۲] همانگونه که در این آیه (سر) مفرد آمده و جمع بسته نشده است، همین طور هم در آیه مزبور فرموده است: (اسرارهم).
و آنان که همزه را فتح داده (اسرارهم) خواندهاند آن را جمع (سرّ) گرفتهاند چون اقسام سر مختلف است، و چند جنس متخالف را جمع بستن خوب است، و آن گونه که عمده مصادر گواه است در آیه (یَعْلَمُ سِرَّهُمْ) سر بصورت مفرد آمده است، زیرا سر مصدر است و شامل تمام اقسام آن خواهد شد، و یک بار مفرد آورده شده است و بار دیگر جمع.
لغات آیات:
اضغان- جمع ضغن عبارت است از حقد و کینه.
لحن- در اصل بمعنى منحرف ساختن کلمه از جهتش مىباشد، که سپس در دو جهت صواب و خطاء استعمال شده است:
۱- امّا استعمال لحن در صواب بمعنى کنایه از چیزى است که انسان نخواهد آن را بطور صریح بیان کند، شاعر گفته است:
| (و لقد وحیت لکم لکیلا تفطنوا | و لحنت لحنا لیس بالمرتاب) | |
یعنى: (بشما اشاره نمودم تا آنان متوجّه نشوند و کنایهاى زدم که زشت نبود) و بعضى گفتهاند لحن بمعنى زیرکى و سرعت فهم است، و فاعل (لحن یلحن) (لحن) است هر گاه زیرک باشد، و از این باب است حدیث که میگوید:
(لعلّ احدکم یکون الحن بحجته من بعض) یعنى: (چه بسا یکى از شما براى رساندن برهانش قویتر از دیگرى باشد) یعنى زیرکتر و چابکتر از دیگرى است، و از این نمونه است شعر شاعر دیگر که میگوید:
| (منطق صائب و تلحن احیانا | و خیر الحدیث ما کان لحنا) | |
یعنى: (داراى منطقى با نفوذ است که گاهى هم کنایهآمیز است، و بهترین گفتار آن است که در آن کنایه و اشاره باشد).
و علّت اینکه به (تعریض) (لحن) گفته میشود آنست که لحن عبارتست از کشاندن سخن به جهت خلاف مسیر آن، و از همین باب است که عمر گفته است کنایه و لحنگویى را بیاموزید همانگونه که قرآن را مىآموزید.
۲- امّا استعمال لحن در غلط و خطاء، این نوع لحن عبارتست از منحرف ساختن اعراب (حرکات حروف) از جهت صحیح آن، و فعل آن (لحن یلحن) است که اسم فاعل آن (لاحن) میباشد.
معنى آیات:
آن گاه خداوند علّت تسلّط شیطان را بر آنان بیان داشته مىفرماید:
«ذلِکَ» یعنى: این وسوسهها و فرمانهاى شیطانى «بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ» بدان جهت بود که آنان به کسانى که از آنچه خداوند نازل فرموده است بدشان مىآید گفتند …
حضرت امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (ع) میفرمایند: (منظور از اینان بنى امیّه است که از آنچه خداوند در مورد ولایت على ابن ابى طالب (ع) نازل کرده بود بدشان آمد.
«سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ» یعنى بعضى از خواستههاى شما را بجا مىآوریم[۱۳].
«وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ» یعنى: خداوند از گفتههایى که بعضى از آنان به دیگران بطور سرّى مىگویند و عقائدى که در دلهایشان پنهان میسازند آگاه است.
«فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَهُ» یعنى: هنگامى که فرشتگان الهى جانهاى آنان را ستانند آن وقت حالشان چگونه است، و اینکه چیزهایى از جمله حذف شده است بخاطر تعظیم آن مصیبتى است که در آن وقت بر آنان وارد مىشود.
«یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ» یعنى بخاطر مجازات بصورتها و پشتهاى آنان میزنند آن گاه خداوند بزرگ بعلت این ضربت پرداخته میفرماید:
«ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ» چون آنان دنبال گناهانى میرفتند که خداوند از آنها بدش آمده و بخاطر آن مجازات خواهد کرد.
«وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ» و از ایمان بخدا و اطاعت رسول (ص) که موجب رضایت الهى است بدشان مىآمد.
«فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ» در نتیجه خداوند کارهاى نیکى را که انجام میدادند مانند نماز صدقه و دیگر اعمال از بین برد، زیرا این کارها بدون ایمان انجام میگرفت[۱۴] سپس میفرماید:
«أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ» یعنى اینان فکر میکردند که خداوند کینه توزیهایشان را نسبت به مؤمنین ظاهر نساخته، و عیبهاى آنان را براى پیامبر (ص) ظاهر نمیسازد.
«وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَیْناکَهُمْ» و اگر بخواهیم اینان را بشما نشان میدهیم تا بشناسیدشان، که میفرماید:
«فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِیماهُمْ» یعنى: نشانههایى براى شناسایى آنان خواهیم گذاشت تا آنان را بشناسى.
«وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» یعنى: هم اکنون آنان را در فحوى و معنى و مقصود کلامشان خواهى شناخت، زیرا سخن ایشان پرده از باطن او برمیدارد.
از ابى سعید خدرى روایت شده است که (لحن القول) در آیه عبارتست از بغض و کینه آنان نسبت به علىّ بن ابى طالب (ع)[۱۵] و گفت ما در زمان رسول خدا (ص) منافقین را با کینهاى که نسبت به علىّ بن ابى طالب (ع) داشتند مىشناختیم.
و نظیر این حدیث از جابر بن عبد اللَّه انصارى نقل شده است.
و از عباده بن صامت روایت شده است که ما فرزندانمان را با دوستى على (ع) آزمایش میکردیم، هر گاه میدیدیم یکى از فرزندانمان على (ع) را دوست نمیدارد میدانستیم که این فرزند ناپاک و زنا زاده است.
انس گوید: پس از این آیه دیگر هیچ منافقى در زمان رسول خدا (ص) پنهان نماند.
«وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ» یعنى خداوند از ظاهر و باطن اعمال شما خبر دارد.
آیات ۳۱- ۳۵ سوره محمّد ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۳۱ تا ۳۵]
وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (۳۱) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (۳۲) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ (۳۳) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (۳۴) فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ (۳۵)
ترجمه آیات:
۳۱- حتما شما را خواهیم آزمود تا مجاهدین و صبر پیشگان شما را بشناسیم و از اخبار شما آگاه شویم.
۳۲- آنان که کافر شده مانع راه خدا گردیده پس از آنکه راه راست برایشان روشن شده است با پیامبر خدا (ص) بدشمنى و ستیزه برخاستهاند زیانى بخدا نرسانده، بزودى اعمالشان از بین خواهد رفت.
۳۳- اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا و رسول اطاعت کنید، و اعمال خود را باطل نکنید.
۳۴- آنان که کافر شدند و مانع راه خدا گردیدند و سپس در حالى که کافر بودند مردند، خداوند آنان را نخواهد آمرزید.
۳۵- در جنگ سستى نکنید و کافران را بصلح فرا نخوانید با اینکه شما برترى دارید، خدا با شما است و تلاشتان را بىنتیجه نخواهد ساخت.
قرائت آیات:
لیبلونّکم- ابو بکر لیبلونّکم و ما بعد آن (حتّى یعلم) و … را با یاء قرائت نموده است، و از حضرت امام محمّد باقر (ع) نیز همین قرائت روایت شده است.
امّا بقیّه قرّاء با نون قرائت کردهاند.
یعقوب (نبلو) بسکون واو قرائت کرده است.
دلیل قرائت:
ابو على گوید: دلیل قرائت با یاء آنست که پیش از آن (و اللَّه یعلم اعمالکم) قرار دارد، و اسم غیبت نزدیکتر است از لفظ جمع به آن و لذا اینطور قرائت شده است.
و دلیل قرائت با نون قوله (و لو نشاء لأریناکهم) است.
لغات آیات:
یترکم- گفته میشود و تره تیره و ترا هنگامى که آن را کم سازد، و حدیث (فکأنه و تر اهله و ماله) نیز از این باب است، و اصل آن بمعنى بریده شده و قطع است و از این باب است (التره) که بریدن بوسیله قتل را گویند، و نیز از این باب است (وتر) که در اثر جدایى از دیگر اشیاء منقطع و بریده است.
معنى آیات:
آن گاه خداوند سوگند یاد کرده میفرماید:
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ» یعنى: با تعیین وظائف سنگین شما را آزمایش مىنمائیم «حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ» یعنى: تا بشناسیم چه کسانى از میان شما در راه خدا جهاد میکنند و چه کسانى در جهاد صبر دارند.
بعضى گفتهاند یعنى: تا دوستان ما مجاهدین شما را بشناسند، و اینکه خداوند شناسایى را بخودش نسبت داده است بمنظور تعظیم و تشریف دوستانش بوده است، همانگونه که میفرماید: (إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ) باین معنى کسانى که دوستان خدا و رسول را مىآزارند.
دیگران گفتهاند یعنى: (تا جهاد شما را موجود به ببینیم) زیرا منظور آنست که شما جهاد کنید تا خداوند بشما پاداش دهد.
«وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ» یعنى: با اعمالى که در آینده انجام میدهید به اسرار نهانى باطن شما پى ببریم.
«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» یعنى: کسانى که از پیروى دین خدا سرباز زدند، و گاهى باجبار مانع شدند که دیگران از دین خدا پیروى کنند، و گاهى با گمراه ساختن آنان مانع راه خدا میشدند.
«وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ» یعنى: با رسول خدا عناد و دشمنى نمودند.
«مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدى» یعنى: پس از آنکه براى آنان روشن شد که محمّد (ص) بر حق بوده و دانستند که رسول خدا است.
«لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً» ولى اینان با این اعمال خود بخدا ضررى نزده بخودشان ضرر میزنند.
«وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ» یعنى: خداوند اعمال آنان را محو نموده و در آخرت پاداشى براى اعمال خود نمىبینند.
این آیه دلالت دارد بر اینکه راه راست براى این کافران روشن شده ولى آن را نپذیرفته با عناد و نفاق از راه راست منحرف شده‌اند.
بعضى گفتهاند آنان اهل کتاب هستند که حقّانیّت پیامبر اسلام (ص) بر آنان ثابت شده است ولى نپذیرفتهاند.
دیگران گفتهاند آنان سردمداران ضلالتند که بخاطر جاهطلبى و ریاست مانع راه حق شده‌اند، بدلیل اینکه در قرآن معمولا لغت (عناد) به سردمداران قوم نسبت داده میشود.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ» اى مؤمنان با اعتقاد به توحید خداوند را اطاعت کنید.
«وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ» و با اقرار به رسالت پیامبر (ص) از او اطاعت نمائید.
بعضى گفتهاند یعنى: با احترام گذاشتن به پیامبر (ص) خدا را اطاعت کنید، و با بزرگداشت فرمان خدا از پیامبرش اطاعت نمائید.
«وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ» از عطاء نقل شده است یعنى: با شکّ و نفاق اعمال خود را باطل نسازید.
از کلبى نقل شده است یعنى: با ریاء و فریبکارى اعمال خود را باطل نسازید.
از حسن نقل شده که با گناهان کوچک و بزرگ اعمال خویشتن را باطل نکنید.
«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» معناى آن گذشت.
«ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ» یعنى بر کفرشان پافشارى نمودند تا آنکه در حالت کفر مردند.
«فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ» یعنى: خداوند براى همیشه آنان را دیگر نخواهد بخشید، زیرا حرف (لن) براى نفى ابد است.
«فَلا تَهِنُوا» یعنى: سست نشوید و در جنگ با کفّار از خود ضعف نشان ندهید.
«وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ» و کافران را به صلح فرا نخوانید.
«وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ» مجاهد گوید: یعنى: در حالى که شما پیروز و برتر هستید صلح نکنید (و آتش بس نپذیرید).
بعضى گفتهاند: واو براى بیان حال است یعنى: در حالى که در جنگ پیروزى براى شما است آنان را به صلح دعوت نکنید.
دیگرى گفته است که این یک خبر ابتدایى است از طرف خداوند و بوسیله آن حالت مؤمنین را بیان میکند که هر چند در پارهاى از موارد شکست بخورند ولى سرانجام پیروز خواهند شد.
«وَ اللَّهُ مَعَکُمْ» یعنى: خداوند در پیروزى بر دشمن با شما است.
«وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ» مجاهد گوید یعنى: خداوند چیزى از ثواب اعمالتان نمىکاهد، بلکه پاداش اعمال شما را داده از فضل خود بر آن خواهد افزود.
و از ابن عبّاس و قتاده و ابن زید نقل شده است یعنى: خداوند هیچگاه بشما ستم نخواهد کرد.
آیات ۳۶- ۳۸ از سوره محمّد ۴۷
[سوره محمد (۴۷): آیات ۳۶ تا ۳۸]
إِنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ (۳۶) إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ (۳۷) ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ (۳۸)
ترجمه آیات:
۳۷- زندگى دنیا بازیچه و زودگذر است. اگر ایمان آورده تقوى پیشه سازید، خداوند پاداشهایتان را خواهد داد، و از اموالتان نخواهد گرفت.
۳۸- اگر تمامى اموالتان را بخواهد بخل میورزید و کینهها بیرون آورید.
۳۹- آگاه باشید این شما هستید که ازتان میخواهند در راه خدا انفاق کنید، امّا بعضى از شما بخل میورزد، هر کس که بخل کند بزیان خود بخل کرده است، خداوند بىنیاز بوده و شمائید که فقیر هستید، و اگر پشت کنید ملّت دیگرى جایگزین شما خواهد شد، و آنان دیگر مانند شما نخواهند بود.
قرائت آیات:
یخرج- در بعضى از روایات از ابى عمرو نقل شده است که (و یخرج) برفع قرائت کرده است.
امّا در روایت مشهور از او و دیگران (و یخرج) بجزم قرائت شده است.
دلیل قرائت:
بنا بر قرائت رفع کلام استئناف شده یعنى در هر حال او کینههاى شما را بیرون مىآورد[۱۶].
لغات آیات:
یحفکم- احفاء عبارتست از تأکید و اصرار در خواستن تا آنجا که منتهى شود به پا برهنه رفتن و گفته میشود: (احفاه بالمسأله) یعنى: با اصرار زیاد از او خواست، مضارع (یحفیه) مصدر (احفاء).
ابى مسلم گفته: احفاء در خواستن بمعنى توجّه دادن است.
یبخل- بخل عبارتست از دریغ نمودن در پرداخت حقّ واجب.
از علىّ بن عیسى نقل شده است بخل عبارتست از دریغ نمودن سودى که از نظر عقل رساندنش بهتر است.
اعراب آیات:
إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ- در جمله (یسألکموها) بدان جهت مخاطب بر غائب مقدم شده است که مخاطب نزدیکتر است و نیز مفعول اوّل هم میباشد، و همین جمله را اگر بدین شکل بیاوریم: (ان یسألها جماعتکم) ضمیر غائب مقدم خواهد شد زیرا در این جمله بندى هر دو مفعول غائب بوده با این تفاوت که مفعول دوّم ضمیر متّصل است و بدین جهت بر مفعول اوّل مقدم شده بفعل اتّصال دارد.
ها أنتم هؤلاء- در دو مورد تنبیه بوسیله هاء تکرار شده است تا تأکید بیشترى شده باشد و أنتم مبتداء است و هؤلاء بدل از آنست و تدعون خبر مبتداء است.
معنى آیات:
سپس خداوند بزرگ بندگان خود را به گرایش مذهبى و فکر آخرت واداشته میفرماید:
«إِنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ» یعنى: دنیا زودگذر و فانى شدنى است، و هر کس که فانى را بر باقى گزیند نادان و ناقص است.
حسن مفسّر گوید: آن کس که دنیا را آفریده است از آن آگاهتر است.
«وَ إِنْ تُؤْمِنُوا» یعنى: اگر بخدا و رسول ایمان آورید.
«وَ تَتَّقُوا» یعنى: و از نافرمانى او بترسید.
«یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ» یعنى: در سراى آخرت پاداش اعمالتان را خواهد داد.
«وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ» از سفیان بن عیینه و جبائى نقل شده است که:
خداوند تمام اموال شما را بعنوان مالیات از شما نمیخواهد، گرچه در قسمتى از اموالتان زکات قرار میدهد.
بعضى گفتهاند یعنى: خداوند اموالتان را از شما نمیخواهد، زیرا تمام اموال از آن خدا است و او است که این اموال را مىبخشد.
بعضى هم گفتهاند یعنى: رسول خدا (ص) در مقابل اداء رسالت از شما نمیخواهد که اموالتان را به او بدهید.
«إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ» اگر خداوند بخواهد با جدّیت زیاد تمام اموالتان را از شما مطالبه نماید.
«تَبْخَلُوا» از دادن تمام اموالتان دریغ خواهید نمود، از ابى مسلم نقل شده است که یعنى: اگر بهنگام گرفتن زکات با شما نرمش بخرج دهند و بشما پاداشهاى بزرگ وعده نمایند از دادن اموالتان کوتاهى خواهید کرد.
«وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ» یعنى: اگر تمام اموالتان را از شما بخواهند کینهتوزى و دشمنى شما نسبت بخدا و رسول ظاهر خواهد شد، و لذا خداوند در صدى از ثروت شما را بعنوان عشریه و غیره واجب کرده است.
قتاده گوید: خداوند میدانسته است که پول خواستن از مردم موجب ناراحتى آنان خواهد شد و کینههاى درونى آنان را به ظهور میرساند.
«ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ» یعنى: شما دعوت میشوید که آنچه در اموالتان واجب شده است بیرون کرده در راه خدا آن را خرج کنید.
«فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ» یعنى: کسانى از شما هستند که از پرداخت زکات واجب خود دریغ میورزد.
«وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ» یعنى: هر کس از دادن مال خود بخل ورزد نسبت به خویشتن بخل کرده است، زیرا با این عمل خود را از یک پاداش بزرگ الهى محروم ساخته مستوجب مجازاتى عظیم خواهد گشت، و این اشاره به آنست که پرداخت کننده حقوق واجبه بیشتر از گیرنده آن به پرداخت آن احتیاج دارد. بنا بر این اگر در پرداخت آن دریغ نماید نسبت بخویشتن دریغ کرده است، و این نوع بخل شدیدترین نوع آنست.
مقاتل گوید: یعنى: چنین کسى موجب محرومیّت خویشتن از خیرات آخرت میشود.
بعضى هم گفتهاند یعنى: این کس که بخل میورزد در درون خود انگیزهاى دارد که او را وادار به این عمل میکند، زیرا خداوند بخل را نهى فرموده از آن بدگویى کرده است، بنا بر این انگیزه بخل از سوى خداوند نمیباشد.
«وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ» و این را هم بدانید که خداوند از ثروتى که دارید بىنیاز است.
«وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ» و این شما هستید به آنچه که نزد خدا است از خیر و رحمت نیاز دارید، یعنى: خداوند بخاطر احتیاج خودش بشما دستور انفاق نمیدهد، بلکه بدان جهت دستور میدهد که شما در آخرت سود برید.
«وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا» یعنى: اگر از فرمان خدا و دستور رسولش سرپیچى کنید.
«یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ» خداوند مردمى شنواتر و فرمانبردارتر از شما را جایگزین شما خواهد ساخت.
«ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ» یعنى: و آنان مانند شما نخواهند بود، بلکه از شما بهتر بوده بیشتر مطیع فرمان الهى هستند.
ابو هریره روایت کرده است که تعدادى از یاران رسول خدا (ص) در حالى که سلمان در کنار حضرت بود گفتند: یا رسول اللَّه این افراد که خداوند در قرآن از آنان یاد کرده است چه کسانى هستند؟ حضرت دست خود را روى ران سلمان زده فرمود: منظور از آن این شخص و قوم او است، سوگند به خداوندى که جانم در قبضه قدرت او است اگر ایمان بسته به ستاره ثریّا باشد مردانى از فارس آن را بچنگ خواهند آورد.
و ابو بصیر از حضرت امام جعفر صادق (ع) روایت میکند که فرمودند: اى مردم عرب اگر روىگردان شوید مردمى غیر از شما را جایگزین شما خواهد فرمود یعنى: غلامان (موالى) را جایگزین شما خواهد ساخت.
و نیز از حضرت صادق (ع) روایت شده است فرمودند: خداوند موالى و غلامان را که بهتر از آنان بودند جایگزین آنان فرمود[۱].
[۱] – شاهد بر سر ندلا است که مطابق اصل تنوین دارد.
[۲] – تفسیر ابن عبّاس ص ۳۱۵( الَّذِینَ کَفَرُوا) یعنى: بمحمّد علیه السلام و القرآن.
[۳] – شواهد التنزیل حسکانى ج ۲ ص ۱۷۲:( از حسین بن على( ع) در مکه شنیدم که یادآور شد آیه:( الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ …) سپس فرمود:
این آیه در مورد ما و بنى امیه نازل شده است) که(\i الَّذِینَ کَفَرُوا\E) بنى امیه و(\i الَّذِینَ آمَنُوا\E) اهل بیت( ع) است.
تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۵ در باره(\i وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ\E گفته است:
یعنى: مردم را از دین خدا و اطاعت او منصرف کردهاند و آنان کسانى هستند که در جنگ بدر غذا دادند: عتبه و شیبه دو پسر ربیعه و منبه و بنیه دو پسر حجاج و ابا البحرى فرزند هشام و ابو جهل فرزند هشام و یارانشان).
لباب النقول فى اسباب النزول سیوطى صفحه ۱۹۷ میگوید:( ابن ابى حاتم از ابن عباس در باره قول خدا\i الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ\E نقل کرده است که در باره اهل مکه نازل شده است، و\i« الَّذِینَ آمَنُوا …»\E را گفته انصار، مىباشد)
[۴] – در آیه ۱ و ۲( الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا، وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ)
[۵] – در آیه ۳( بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا …)
[۶] – تفسیر ابن عبّاس صفحه: ۳۱۵ در باره برخورد با کافران گوید: منظور روز بدر است.
[۷] – سوره انفال آیه ۶۷:( ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْرى حَتَّى یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ)
[۸] – چون اوّل کشتار است بعد تسلیم شدن دشمن و فرو نهادن سلاح، و سپس اسیر گرفتن.
[۹] – سوره نساء، آیه ۸۹.
[۱۰] – سوره أنفال، آیه ۵۷.
[۱۱] – در تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۵ آمده است:( یعنى: آنان که در راه اطاعت فرمان خدا در روز جنگ بدر کشته شدند که یاران محمّد بودند)
[۱۲] – شواهد التّنزیل حسکانى ج ۲ صفحه ۱۷۳:( از عبد اللَّه بن عبّاس روایت شده که در مورد آیه( وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ …) گفته است اینان که در راه خدا کشته شده‌اند بخدا سوگند حمزه بن عبد المطّلب سید الشّهداء و جعفر طیار( و على( ع) هستند( که اعمالشان باطل نخواهد شد) یعنى حسناتشان در جهاد باطل نمىشود و ثوابشان در بهشت محفوظ است( آنان را بزودى هدایت خواهد نمود) یعنى: آنان را توفیق اعمال شایسته خواهد داد( و کارشان اصلاح کند) یعنى حالشان و نیاتشان و عملشان را بصلاح آورد( و آنان را وارد بهشت میکند که قبلا آن را به ایشان معرّفى کرده است) یعنى: قبلا به منازل خود در بهشت راهنمایى شده‌اند)
[۱۳] در تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶ آمده است:( یعنى: قدمهاى آنان را در جنگ ثابت مىفرماید، تا فرار نکنند)
[۱۴] – تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶ یعنى:( یعنى آنان که به محمّد و قرآن کافر شدند که همان غذا دهندگان روز بدر باشند)
[۱۵] – تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶ یعنى:( خداوند اعمال آنان را و مخارجى که روز بدر کردهاند باطل فرماید)
[۱۶] – تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶: باز مىگوید یعنى:( حسنات و مخارج آنان را در روز بدر باطل ساخت)
[۱۷] – تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶: در مورد کافرین مىگوید: منظور( کفّار مکّه است)
[۱۸] – مائح کسى است که وارد چاه شده از ته چاه آب بیرون مىآورد، أسن کسى است که در ته چاه بخاطر گاز چاه مسموم شده غش مىکند دچار سرگیجه مىشود، مائح در مقابل ماتح است در باره متح و میح از أصمعى پرسیدند گفت( الفوق للفوق و التّحت للتّحت) متح کشیدن آب از سر چاه و میح از داخل چاه.
[۱۹] – شواهد التنزیل ج ۲ ص ۱۷۴( از سعید بن جبیر منظور این آیه على و حمزه و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است.
[۲۰] تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۶ مىگوید: منظور از کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ أبو جهل است.
[۲۱] – یعنى:( با گناهانى که داشتیم هنگامى که ترسیدیم خاندان مره را مردمى یافتیم که حاضر به ستم نبوده آقا و بزرگوارند، همسایگانشان از منازل خود به راه مىافتند، تو گویى که آل مره حرمت ماه حرامى را گرفته باشند)
[۲۲] – یعنى:( بهنگام پیش آمدهاى روزگار داراى صدها افراد جنگى و یاورى)
[۱] – یعنى:( خود را در آن کوه نشان کرد در حالى که چنگ زده بود و طنابهایى انداخته و به آنها چسبیده بود)
[۲] – یعنى:( مىبینى که اموال فقیرانهاى مهر زنان ایشان است، و در این اموال پست آنان مهرهایى دارند)
[۳] – تفسیر ابن عبّاس ص ۳۱۶( یعنى: کسانى که روز جمعه گوش بخطبهات مىدهند)
[۴] – تفسیر ابن عبّاس ص ۳۱۶( منظور از أُوتُوا الْعِلْمَ عبد اللَّه بن مسعود است)
[۵] – تفسیر ابن عبّاس صفحه ۳۱۷ نقل مىکند که گفته شده است یعنى:
( بدان که چیزى فضلش مانند فضل لا اله الّا اللَّه نیست)
[۶] – نور الثّقلین ج ۵ ص ۴۰ حدیث ۵۴:( از حضرت صادق( ع) روایت شده است: هر کس با اخلاص بگوید: لا اله الّا اللَّه وارد بهشت خواهد شد، و اخلاص در گفتن لا اله الّا اللَّه به آن است که این جمله او را از کلیه کارهاى حرام باز دارد.
این روایت، روایت صحیح مسلم را بیان مىکند و معلوم مىشود منظور از اینکه-(- علم به یکتایى خدا موجب نجات و بهشت است در صورتى است که انسان داراى اخلاص و عمل هم باشد.
[۷] – نور الثّقلین ج ۵ ص ۳۸ حدیث ۴۷:( رسول خدا( ص) فرمودند:
بهترین عبادت استغفار است، و این به دلیل گفته خداوند است در کتابش:
(\i فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ\E)
[۸] – یعنى: اطاعت و سخن نیک بهتر و شایستهتر است از حالات این منافقین
[۹] – یعنى: اطاعت و سخن نیک بهتر است از این جزع و زارى که بهنگام نازل شدن دستور جهاد میکنند.
[۱۰] – یعنى:( هر گاه تصمیم به جهاد گرفته شد کوتاه آمدند، و در وعدهاى که بخدا نسبت به جانهاى خویش داده بودند دروغ گفتند، اگر در فرمان جهاد با خدا راست میگفتند و فرمانش را مىپذیرفتند براى دنیا و دینشان از این نفاق و دو رویى بهتر بود).
شواهد التنزیل ج ۲ ص ۱۷۶:( ابن عبّاس در باره این آیه(\i فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ\E) میگوید: در باره بنى امیّه نازل شده است که در ایمان به خدا و جهاد صداقت داشته باشند، یعنى: اگر فرمان خدا را اطاعت کنند براى آنان بهتر از نافرمانى خداوند است\i( فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ)\E که اگر شما بحکومت رسیدید نافرمانى خدا کرده و(\i تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ\E) ابن عبّاس گفته است خداوند آنان را بحکومت رسانید( خودشان را بر مردم تحمیل کردند!) و خیرهسرى و عصیان را شروع کرده و ارحام پیامبرشان محمّد و اهل بیت او را قطع نمودند)
[۱۱] – چون در این آیه انسان به تدبّر و تفکّر در قرآن وادار شده است.
[۱۲] – سوره توبه ۹ آیه ۷۸.
[۱۳] – تفسیر نور الثقلین ج ۵ صفحه ۴۲ حدیث ۶۷:( از اصول کافى از(- حضرت صادق( ع) روایت شده است در باره گفتار خداوند بزرگ( إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلى أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى) فلان و فلان و فلان است که اینان در ترک ولایت امیر المؤمنین( ع) از ایمان خود مرتد شدند.
گفتم: از گفتار دیگر الهى(\i ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ\E) منظور چیست؟
گفت: بخدا سوگند این آیه در باره آن دو نفر و پیروانشان نازل شده است.
این آیه قول خداوند بزرگ است و جبرئیل بر محمّد( ص) نازل فرموده است.
( که آنان بکسانى که از آنچه در باره على( ع) نازل شده است ناراحت بوده مىگویند ما در پارهاى از امور شما را اطاعت خواهیم کرد) سپس گفت: اینان بنى امیّه را به پیمان با خود فرا خواندند که نگذارند امر ولایت و حکومت پس از پیامبر خدا( ص) در میان ما خاندان نبوّت قرار گیرد، و چیزى از بیت المال را به ما ندهند، و گفتند: اگر ما خمس را به آنان بدهیم دیگر بچیزى محتاج نخواهند بود، و دیگر اهمیّت نمىدهند که حکومت در میان آنان باشد، و لذا گفتند: ما در بعضى از کارها که ما را براى آن فراخواندید اطاعت میکنیم و آن عبارتست از خمس که چیزى از خمس را به آنان نمیدهیم، و قوله:(\i کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ\E) آنچه که خداوند نازل کرده چیزى است که آن را بر بندگانش فریضه ساخته است که ولایت امیر المؤمنین( ع) است، ابو عبیده نیز همراه آنان و کاتبشان بود که بدنبال این قرارداد خداوند نازل فرمود:(\i أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ، أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ …\E)
[۱۴] – نور الثقلین ج ۵ صفحه ۴۳ حدیث ۷۰:( از روضه الواعظین مفید رحمه اللَّه از حضرت باقر( ع) روایت شده است که فرمودند:( ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ، اینان از على( ع) ناراحت بودند و قبلا خداوند روز بدر و روز حنین و در بطن نخله و روز ترویه و روز عرفه فرمان ولایت على( ع) را صادر فرموده بود، و پانزده آیه در سفر حجّى که رسول خدا( ص) از مسجد الحرام ممنوع شد در جحفه و نجم نازل گردید)
[۱۵] – شواهد التّنزیل حسکانى جلد ۲ صفحه ۱۸۸ حدیث ۸۸۳ و ۸۸۴ و ۸۸۵
[۱۶] – امّا در قرائت جزم( یخرج) عطف شده است بر( یحفکم) جزاى شرط که معنى میشود( در صورت خواستن اموال کینههاى شما را بیرون مىآورد)
[۱] – منظور از( موالى) در روایات ایرانیان است.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۳، ص: ۹۷