ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره النّازعات ۱ الی ۱۴
سوره النّازعات
«در مکّه نازل شده» چهل و شش آیه است از نظر اهل کوفه.
و پنج آیه است از دید دیگران.
اختلاف آن:
در دو آیه است (وَ لِأَنْعامِکُمْ) حجازى و کوفى «طغى» عراقى، و شامى است.
فضیلت آن:
ابى بن کعب از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت نموده که فرمود هر که سوره (و النّازعات) را قرائت کند نباشد توقّفش و حسابش در روز قیامت مگر باندازه وقت نماز واجب تا اینکه داخل بهشت گردد و امام جعفر صادق ابو عبد اللَّه علیه السّلام فرمود. هر که این سوره را قرائت کند از دنیا نرود مگر سیراب و روز قیامت هم انگیخته نشود مگر سیراب و داخل بهشت هم- نگردد مگر سیراب.
توضیح. و وجه ارتباط با سوره ما قبل:
چون خداوند سبحان سوره (عمّ) را بذکر احوال قیامت و مناظر هولناک آن پایان داد این سوره را بمثل آن شروع نمود. و فرمود:
[سوره النازعات (۷۹): آیات ۱ تا ۱۴]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً (۱)
وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً (۲)
وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً (۳)
فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً (۴)
فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً (۵)
یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَهُ (۶)
تَتْبَعُهَا الرَّادِفَهُ (۷)
قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَهٌ (۸)
أَبْصارُها خاشِعَهٌ (۹)
یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَهِ (۱۰)
أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَهً (۱۱)
قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّهٌ خاسِرَهٌ (۱۲)
فَإِنَّما هِیَ زَجْرَهٌ واحِدَهٌ (۱۳)
فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ (۱۴)
ترجمه:
بنام خداوند بخشاینده مهربان:
۱- سوگند بفرشتگان که جان (کافران) را با سختى ستانند.
۲- سوگند به فرشتگان که ارواح (مؤمنان را) بمدارا بیرون آورند.
۳- سوگند بفرشتگان که (از آسمان بزمین و از زمین بآسمان چون شناگرانى که در دریا شنا کنند.
۴- سوگند بفرشتگان که (در فرمان بردارى بر یکدیگر) پیشى گیرنده سبقت گرفتنى.
۵- سوگند بفرشتگان که (بفرمان خدا) تدبیر کارها میکنند.
۶- روزى که جنبانده (مراد دمیدن اوّل اسرافیل است که کوهها و زمین را بلرزاند).
۷- و آن لرزش را صیحه اى (دمیدن دوّم اسرافیل در صور که خلق زنده میشوند) از پى در آید.
۸- آن روز دلهائیست که لرزانست.
۹- دیدگانشان (از بیم) سرافکنده است.
۱۰- میگویند آیا ما (از پس مرگ) بحال نخست باز گردانیده خواهیم شد.
۱۱- آیا ما آن گه که استخوانهاى پوسیده شدیم (ما را مبعوث خواهند کرد).
۱۲- (منکران از روى استهزاء) گویند اگر راست باشد این بازگشتن در آن هنگام بازگشتنى زیان آور خواهد بود.
۱۳- بى گفتگو قیامت و بعثت یک فریاد است.
۱۴- پس آن گاه ایشان در روى زمین هموارى باشند (بعد از آنکه در درون زمین بودند.)
قرائت:
اهل کوفه غیر حفص و قتیبه و نصیر و رویس از یعقوب (ناخره) را با الف قرائت کرده و دیگران (نخره) بدون الف. ابو عمرو دورى و حمدون از کسایى نقل کرده که باکى نیست ناخره را خوانده شود یا نخره. و در قرائت شواذ ابى حیاه حفره بدون الف قرائت کرده و نافع (غیر قالون) و یعقوب (انّا لمردودون) بیک همزه بغیر مدّ. و (اذا کنّا) بدون همزه استفهام خوانده است. ابن عامر و کسایى (ء انّا لمردودون با دو همزه) و (اذا کنّا) را بیک همزه قرائت کرده چنان که گذشت. و ابن کثیر (انّا اذا کنّا) و (ء انّا لمردودون) را بیک همزه استفهام بدون مد خوانده و ابو عمر با استفهام در هر دو با همزه ممدوده قرائت کرده. و عاصم و حمزه و خلف در هر دو با همزه مشخّص خوانده و ذکر آن مشروحا در چند موضع گذشت.
دلیل:
نخره و ناخره دو لغت میباشند فرّاء گوید: نخره پوسیده و ناخره تو خالى را گویند زجاج گوید: ناخره بیشتر و بهتر است براى شباهتش بآخر آیات این سوره بعضى از آن به بعضى دیگر مثل خاشر و حافره. و امّا دلیل در حفره پس او اراده کرده حافره را مثل قرائت عموم پس الف حذف شده بجهت تخفیف چنان که در شعر زیر حذف شده.
| اصبح قلبى صردا | لا یشتهى ان یردا | |
| الّا عرارا عررا |
صبح کرد دلم که خنک بود و بآب میل نداشت مگر به سبزى و نباتات که سخت مایل بود.
لغت:
الفرق: اسمیست که قائم مقام مصدر شده و آن غرق کردنست. گفته میشود اغرق فى النّزع. وقتى که در کندن شدّت میکند.
النشّط: نیز کندن است. از آنست حدیث ام سلمه. پس عمّار که برادر رضاعى ام سلمه بود آمد. و زینب را از دامنش کند و جدا کرد و نشط الوحش من بلد الى بلد یعنى وقتى حیوان وحشى را از شهرى به شهرى به نشاط و غصّه بیرون میکردند تنشط صاحبها یعنى بیرون میبرند او را از حالى بحالى. همیان بن محافه گوید:
| امست همومى تنشط المناشطا | الشام بى طورا و طورا واسطا | |
غم و غصّه روز را شب نمود که از شام بطرزى بیرون میروم و از واسط عراق بطرز دیگر.
شاهد در این بیت کلمه تنشط است که بمعناى بیرون رفتن از حالى، بحالیست و انشطت العقده یعنى گره آن را گشود و نشطتها عقدتها گویا که از بستن باز شد. و الا نشوطه باز شدن گره است وقتى که دو طرفش را کشید.
گفته میشود گره بسته او باز نشد.
و الرّجف: حرکت چیز است از زیر غیر او بتردید و پریشانى.
و الرّجفه: زلزله بزرگ و شدید است. و ارجفوا یعنى مردم سخت لرزیدند بجهت پریشانى کارها. و هر چیزى که پیرو و پى گیر چیزى باشد. البتّه ردیف او خواهد بود و ارداف نجوم پى در پى بودن بعضى از آن بعضى دیگر است و ارداف ملوک در جاهلیت آنهایى بودند که جانشین ملوک میشدند. و ردفان شب و روز است (که در پى هم خواهند بود). الوجیف: پریشانى و اضطراب شدید است. و قلب واجف. دل پریشان را گویند. و وجیف شتاب و سرعت در سیر است. او جف السیر- یعنى شتاب کرد در حرکت. و از عج الرّکاب فیه. یعنى در حرکت بشدّت و سختى رکاب زد.
الحافره: محفوره یعنى در گو (مثل ماء دافق) یعنى مدفوق و بعضى گفته اند: الحافره بمعناى زمین حفر شده است. و رجع الشیخ فى حافرته یعنى از جایى که آمده بود برگشت و این مثل برگشت قهقرى بعقب برگشتن است.
شاعر گوید:
| احافره على صلع و شیب | معاذ اللَّه من سفه و عار | |
آیا از ریختن موى جلوى سر و سفید شدن محاسن بر گشتى است پناه بر خدا میبرم از ننگ و سفاهت یعنى آیا بر گشتى بسوى جوانى و اوّل زندگیست شاهد در این بیت کلمه حافره است که بمعنى بر گشت بقهقرى است.
یعنى آیا بر گشتى بسوى جوانى و اوّل زندگیست و گفته میشود النّقد عند الحافره یعنى قرار نمیگیرد سم اسب تا اینکه نقد و دریافت کند ثمن و جایزه مسابقه را براى این که جهت خویش نسیه فروخته نمیشود سپس بسیار شد این مثل تا در غیر حافر هم گفته شد.
السّاهره: یعنى روى زمین. و عرب روى زمین از بیابانهاى خشک را ساهره گوید یعنى صاحب بیدار شبى. براى اینکه هر کس در آن باشد از ترس آن نمیخوابد. امیّه بن ابى الصّلت گوید:
| و فیها لحم ساهره و بحر | و ما فاهوا به لهم مقیم[۱] | |
و در آنست شکار حیوانات صحرایى و حیوانات دریایى و آنچه بخواهند بر ایشان در آنجا آماده است.
شاهد در این بیت کلمه ساهره است که بمعنى صحراى خوفناک آمده و دیگرى گوید:
| فانّما قصرک ترب السّاهره | ثم تعود بعدها فى الحافره | |
پس البتّه قصر تو در کنار بیابان خوفناکیست سپس بعد از آن بر میگردى در قبر و گورت.
شاهد در این بیت نیز کلمه السّاهره که بمعناى صحراى خوفناک است.
اعراب:
جواب قسم محذوف است بنا بر تقدیر (لیبعثنّ) و بعضى گفته اند:
جواب اینست. فى انّ ذلک لعبره. یعنى در این مطالب عبرت و تنبّه است روزى که میلرزاند بشدّت لرزاندنى و دلها هم میطپد و یومئذ بدل میباشد از یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَهُ.
تفسیر:
(وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً) مفسّرین در باره تفسیر آن اختلاف کرده اند بر چند وجه :
(۱) اینکه مقصود از آن فرشتگانند که ارواح کفّار را از بدنهاى آنها به لذّت و سختى میکشند چنان که فرو میبرد زه را در کمان و بشدّت آن را میکشد. و این معنى از على علیه السّلام و مقاتل و سعید بن جبیر روایت شده. مسروق گوید: آن فرشتگانى هستند که جان اولاد آدم را از بدنشان بیرون میآورند. مجاهد گوید: آن مرگ است که جانها را ز بدنها بیرون میکشد. و این معنى، از حضرت صادق علیه السّلام هم روایت شده.
(۲) مقصود از آن ستارگانى هستند که از افقى بافق دیگر کشیده میشوند یعنى طلوع و غروب میکنند و این معنى از حسن و قتاده و ابو عبیده و اخفش و جبائى نقل شده ابو عبیده گوید از محلّ طلوعشان فرو میآیند و در محلّ غروبشان غروب میکنند.
(۳) عطا و عکرمه گویند النّازعات کمانهایى هستند که تیرها را رها میکنند و ناشطات یعنى اوهاق جمع وهق یعنى کمندها و بنا بر این پس قسم و سوگند بفاعل، آن است و ایشان مجاهدین در راه خدایند.
(وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً) در معناى آن قولهایى است :
(۱) آنچه ما ذکر نمودیم (یعنى کمندها).
(۲) على علیه السّلام گوید: آنها فرشتگانى هستند که جان کفّار را از میان پوست و ناخنهایشان میکشند تا بسختى و غصّه از درونشان بیرون میآورند. و نشط یعنى جذب نمودن گفته میشود (نشطت الدّلو نشطا) یعنى آن را کشید
(۳) ابن عبّاس گوید: آنها فرشتگانى هستند که جان مؤمنین را میکشند پس آن را میگیرند چنانچه عقال شتر را از دست آن میکشند وقتى آن را باز میکنند. و فرّاء حکایت کرده این قول را سپس گوید: و آنچه شنیدم از عرب اینکه میگویند. گویا از عقال کشیده است و نشطت الحبل ربطته ریسمان بسته را کشید و انشطته حللته یعنى آن را باز نمود
(۴) و نیز ابن عبّاس گوید: مقصود از آن جانهاى مؤمنین است که در موقع مردن براى بیرون آمدن کشیده میشود. و این براى این است که هیچ مؤمنى نیست که وقتى مرگش میرسد بهشت را باو نشان داده میشود پیش از آنکه بمیرد. پس میبیند جاى خود را در آن و مى بیند همسران بهشتى خود حورالعین را پس جانش آماده میشود و خوشحال میشود که بیرون آید.
(۵) قتاده و اخفش و جبائى گویند: آنها ستارگانى هستند که از افقى به افق دیگر میروند. گفته میشود حمّار ناشط یعنى الاغ تند رو.
(وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً) در آن نیز قولهایى است :
(اوّل) على علیه- السّلام و کلبى گوید: آنها فرشتگانى هستند که ارواح مؤمنین را قبض میکنند و آنها را بملاطفت بیرون میآورند آن گاه آنها را میخوانند تا استراحت کنند مثل آنکه با وسیله اى که بسوى او انداخته شده در آب شنا میکند.
(دوّم) مجاهد و ابى صالح گویند: آنها فرشتگانى هستند که بسرعت از آسمان نازل میشوند، و این چنانست که گفته میشود باسب (الجواد السابح) یعنى اسب شناوریست وقتى که در دویدن سرعت میکند و تند میرود
(سوّم) قتاده و جبائى گویند آنها ستارگانى هستند که در فلک و مدار خود شنا میکنند. ابو مسلم گوید: آنها سواران مجاهدند که در دویدن شدّت میکنند مثل قول خدا (وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً) عطاء گوید: آنها کشتىهایى هستند که در آب شنا میکنند.
(فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً) در آن نیز قولهائیست :
(اوّل) مجاهد گوید: آنها فرشتگانى هستند که براى اینکه از فرزند آدم سبقت و پیشى گرفتند به خیر و ایمان و عمل صالح و ایمان و بعضى گفته اند: فرشتگانى که در رسانیدن وحى به پیامبران، از از شیاطین سبقت گرفتند. على علیه السّلام و مقاتل گویند آنها فرشتگانى هستند که در بردن ارواح مؤمنین به بهشت سبقت میگیرند.
(دوّم) ابن مسعود گوید: آنها جانهاى مؤمنین است که از ملائکه اى که آنها را قبض و بسوى رحمت خدا و دین ثواب و کرامت او سبقت میگیرند .
(سوّم) قتاده، و جبائى گویند آنها ستارگانى هستند که بعضى از آنها بر بعض دیگر در سیر و حرکت سبقت میگیرند .
(چهارم) عطاء و ابو مسلم گویند: آنها سواران مجاهدند که در جنگ بعضى بر بعضى دیگر سبقت میگیرند.
(فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً) در آن نیز چند قول است :
(اوّل) على علیه- السّلام فرمود: آنها فرشتگانى هستند که از این سال تا سال آینده تدبیر امور بندهگان خدا میکنند . (دوّم) عبد الرّحمن بن سابط گوید:[۲] مقصود از این جبرئیل و میکائیل و ملک الموت و اسرافیل علیهم السّلام است که تدبیر امور دنیا میکنند. فامّا جبرئیل علیه السّلام پس او موکّل ببادها و لشکریان خداست و امّا میکائیل پس موکل بباران و بوئیدنیهاست و امّا ملک الموت پس موکّل قبض ارواح است و امّا اسرافیل پس او بر آنها فرمان خدا را نازل میکند.
(سوّم) على بن ابراهیم قمّى[۳] روایت نموده: که آنها افلاک هستند که امر خداى تعالى در آن واقع میشود. پس حکم الهى در دنیا جارى میگردد. خداوند تعالى سوگند یاد کرده باین چیزهایى که تعداد نمود و بعضى گفته اند: تقدیرش اینست. و ربّ النازعات و پروردگار فرشتگان که جان کفّار را میگیرند و آنچه بعد از آن ذکر نموده و این ترک ظاهر است بدون دلیل و امام باقر و امام صادق علیهما السّلام فرمودند: که براى خداى تعالى است که بآنچه میخواهد از خلقش سوگند بخورد و نیست براى خلق او که سوگند یاد کنند مگر باو و دلیل در این اینست که خداوند سبحان سوگند میخورد بخلقش براى تنبیه بر موردى که در آن اعتبار و عبرت است و براى اینکه قسم دلالت میکند بر بزرگى شأن آنچه قسم باو خورده شده و جواب قسم محذوف است. پس مثل اینکه خداوند سبحان قسم خورده پس فرموده سوگند باین چیزها که هر آینه بر انگیخته خواهید شد و محاسبه خواهید گردید .
(یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَهُ) روزى که صیحه میزند صیحه زننده اى بشدّت یعنى دمیدن و نفخه اوّلى که میمیرند در آن جمیع خلایق.
و الرّاجفه: صیحه بزرگى است که در آن تردد و اضطراب است مانند رعد وقتى که میخواهد به بارد (تَتْبَعُهَا الرَّادِفَهُ) یعنى نفخه و دمیدن دوّم که در پى نفخه اوّل میآید و آن همان نفخه اى است که مردم با آن بر انگیخته و مبعوث میشوند و آن مثل قول اوست که فرمود: و دمیده شد در صور پس هر که در آسمان و هر که در زمین بود فریاد کشید مگر آنکه را خدا خواهد سپس دمیده شود در آن بار دیگر پس در این هنگام است که ایشان بر خاسته و مینگرند. و یوم منصوب است بر معنى (قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَهٌ) در آن روز دلها در اضطرابست روزى که صیحه میزند (میکائیل) و معناى راجفه اضطراب سخت است و نیز این معنى گفته حسن و قتاده و غیر آنها است و بعضى گفته اند:
یعنى روزى که زمین میلرزد لرزیدن سختى و حرکت میکند حرکت بزرگى و آن قیامت است که از پى آن اضطراب سخت دیگرى بعد از اوّلى خواهد بود و پیوسته میلرزد تا همه را نابود میکند.
ابن عبّاس گوید: معناى واجفه خائفه است یعنى ترسناک و مقصود از این صاحبان قلوب است یعنى دلها در قلق و اضطراب و پریشانى است و هیچ آسایش ندارد براى اینکه مشاهده میکند منازل هولناک قیامت را (أَبْصارُها خاشِعَهٌ) یعنى از هول و بیم این روز خوار و زبونست. عطاء گوید: مقصود دیدگان افرادیست که بغیر دین اسلام مرده اند.
(یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَهِ) یعنى این منکرین بعث از مشرکین قریش و غیر ایشان در دنیا وقتى بایشان گفته میشود که شما بعد از مرگ زنده میشوید. میگویند: آیا ما بر میگردیم باوّل حال و ابتداء امرمان پس ما زنده خواهیم شد چنان که بودیم. و حافره نزد عرب اسم اوّل چیز و ابتداء هر امر است ابن عبّاس و سدى گویند حافره زندگى دوّم یا زنده شدن دوّم است. و بعضى گفتهاند حافره زمین گود شده است و معناى آن اینست آیا بعد از مرگ مان ما زنده بگورمان بر میگردیم.
(أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَهً) یعنى پوشیده و خاک شده و در معنى ایشان انکار بعث و قیامت را نموده و گفتند آیا ما وقتى مردیم زنده بر میگردیم و حال آنکه استخوانها ما پوسیده و خاک شده گفته میشود. نخر العظم ینخر فهو-ناخر و نخر استخوان پوسیده و میپوسد پس او پوسیده است.
(قالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّهٌ خاسِرَهٌ) یعنى کفّار میگویند این برگشت حتمى بعد از مرگ برگشت زیانست. و معنایش اینست که اهل آن زیانکارند براى ایشان از نعمتهاى دنیا منتقل شدند بعذاب آتش. و خاسر آنست که- سرمایه اش از بین رفته باشد. و بدرستى که گفتند (کَرَّهٌ خاسِرَهٌ) بر معناى اینکه چیزى از آن بدست نیاید مثل خسران و زیانى که فائده اى از آن حاصل نشود. پس مثل اینکه ایشان گفته اند: آن مانند زیان رفتن سرمایه است که تجارتى با آن نشود پس همچنین باین بر گشت زندگى نخواهد آمد.
و بعضى گفته اند: یعنى اگر این مطلب همانطور است که محمّد (ص) میگوید که من مبعوث میکنم و عذاب مینمایم. پس این برگشت براى ما زیان آور است. سپس خداوند سبحان اعلام فرمود که بعث بر من سهل و آسان است پس گفت (فَإِنَّما هِیَ) یعنى نفخه دوّم (زَجْرَهٌ واحِدَهٌ) یعنى یک صیحه از اسرافیل است که میشنوند مردگانى که در دل خاک و زمین هستند پس زنده میشوند. و آن گفته خداوند است.
(فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ) حسن و قتاده و مجاهد و غیر ایشان گویند: و آن روى و پشت زمین است. و بعضى گفته اند: زمین را ساهره گفته اند براى اینست که همواره در شب و روز مشغول در رویانیدنست. و براى همین گفته شده بهترین مال چشمه آبست در زمین سست و نرم (حاصل خیز) که وقتى خوابیدى بیدار شوى در سحر آن و وقتى از آن غیبت و مسافرت نمودى گواهى دهد (که تو بآن رسیدى) سپس اسم شد براى هر زمینى.
و بعضى گفته اند: مقصود از این زمین عرصه و زمین قیامت است براى آنکه آن اوّل موقف و پاسگاه پاداش است و ایشان در یک بیدارى به سر میبرند که براى آن خوابى نیست.
________________________________________________________________
[۱] امیّه بن ابى الصّلت. از حنفاء بود که بانصارى معاشرت کرد ولى ایمان بایشان نیاورد و باسلام هم نگروید. تعریف میکند بهشت را که در آن از تمام اقسام گوشتها موجود است و اینکه هر چه اراده کند نزدشان حاضر خواهد بود او کسى بود که میگفت هر دینى در روز قیامت نزد خدا باطل است جز دین حنیفه
[۲] عبد الرّحمن بن سابط از تابعین است و گفته میشود که او عبد- الرّحمن بن عبد اللَّه بن سابط جحمى مکى است که در سال ۱۱۸ وفات نمود و معاصر با حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام بوده است. و فرق بین قول او و قول اوّل که قول امام علیه السّلام باشد فرق بین عام و خاص است.
[۳] مثل اینکه على بن ابراهیم آن را در غیر تفسیرش روایت کرده براى اینکه در تفسیر این سوره موجود نیست. و منافاتى بین قول او و دو قول دیگر( که گفته شد نیست. چون بعالم روحانى هم آسمان گفته میشود براى علوّ و بلندى معنوى آن و یا باعتبار اینکه اجسام آن در تحت تدبیر ملائکه است پس اگر گفته شود این آیات مذهب حکماء را که قائل بعقول عشره هستند و آنچه اشراقیون گفته اند در ارباب انواع تأیید میکند. مىگوییم اگر آنچه گفتهاند ملائکه را قصد کردهاند نزاعى با ایشان در اصطلاح نیست.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۶، ص: ۲۷۳