تفسیر و تفاسیر شیعه قرن دوازدهم
قرن دوازدهم :
تفسیر آیه النور
اثر محمد شریف ( زنده در ۱۱۰۰ ق ) فرزند ابورضا دیلمانى از علماى عصر خویش .این تفسیر در یک جلد به زبان عربى و شیوه کلامى است .مفسر با مشرب حکمى و فلسفى خود در پاسخ سؤال بعضى از معاصرین خویش آیه نور را مبسوطا تـفـسیر کرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه خود مى نویسد که در نور چشم نقائص هفت گانه است که هیچ یک از آنها در نور عقل نیست .
لانـه لا یـبـصـر نـفسه , و لا یبصر ما بعد عنه او قرب بکثیر, و لا یبصر من وراء الحجاب و لا یبصر الـبـواطـن و لا یـبصر بعض الموجودات و لا یرى الا المتناهیات و قد یغلط فى ابصاره بخلاف نور العقل فى جمیع ذلک .
مـفـسـر داراى تـفـسـیر دیگرى نیز مى باشد تفسیر آیه : فاذا سویته و نفخت فیه که شیخ آقابزرگ تهرانى هر دو تفسیر را در نجف اشرف نزد شیخ على قمى مشاهده نموده است .
منابع :
الذریعه , ۴/۳۲۳; الکواکب المنتثره , ۳۳۸.
تفسیر حویزى
اثر شیخ فرج اللّه ( م ۱۱۰۰ یا ۱۱۰۳ ق ) فرزند محمد حویزى حائرى از علما و متکلمین شیعى که حر عاملى او را فاضل و محقق ماهر و ادیب شاعر مى خواند و از تفسیر او نام برده است .
این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و به شیوه کلامى بر تمامى قرآن از سوره الحمد لغایت سوره ناس مى باشد.
مفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) به تفسیر و تاویل آیات قرآن مى پردازد.شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد تفسیرى است بزرگ مانند کتاب تاریخ او کبیر.
منابع :
اعیان الشیعه , ۸/۳۹۵; الاجازه الکبیره , ۴۵; امل المل , ۲/۲۱۵; الروضه النضره , ۴۳۷; ریاض العلماء, ۴/۳۳۷; الذریعه , ۴/۳۰۰; روضات الجنات , ۵/۳۵۵; الکواکب المنتثره , ۵۸۲; مصفى المقال , ۳۵۳; معجم المؤلفین , ۸/۵۹; نجوم السماء, ۱۴۷, هدیه العارفین , ۱/۱۱۶.
کنزالدقائق و بحرالغرائب
اثـر مـیرزا محمد ( زنده در ۱۱۰۲ ق ) فرزند محمدرضا قمى مشهدى , از علماى حدیث و مفسران امامیه .ایـن تـفسیر در چهار مجلد بزرگ به عربى و فارسى و به شیوه روائى تالیف گردیده و از روایات و احادیث مروى از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به بیان و تفسیر آیات مى پردازد و اسانید روایات را یاد کرده و نیز آیات قرآن را به یکدیگر ربط داده است .و بـه اعـراب کلمات قرآن مى پردازد ولى چنین استفاده مى گردد که مفسر از تفسیر نور الثقلین الهام گرفته است .
از ایـن تـفسیر به نام کنزالحقایق و بحرالدقایق فى تفسیر القرآن نام برده اند ولى مفسر خود به نام کنزالدقایق و بحرالغرائب ذکر کرده است .نـسـخـه هـاى متعدد این تفسیر در دست است از جمله یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانى که به کتابخانه جعفریه مدرسه هندى کربلا منتقل گردیده است و یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برغانى در کربلا مى باشد.
و سه مجلد در کتابخانه آستان قدس ( شماره هاى ۱۳۵۲, ۱۵۴۱, ۱۳۰۸۶ ) و دو مجلد در کتابخانه مـدرسـه سـپهسالار ( شماره هاى ۲۰۵۴ و ۲۰۵۵ ) و چند نسخه در کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم موجود است و این تفسیر اخیرا به تحقیق آقاى حسین درگاهى در تهران به طبع رسیده است .
دو تـفـسـیر دیگر از میرزا محمد سنابادى قمى یاد کرده اند:
۱) حاشیه و شرح تفسیر الکشاف , که حواشى و تعلیقاتى بر تفسیر جاراللّه زمخشرى است .
۲) حاشیه بر حاشیه شیخ بهائى بر تفسیر بیضاوى , که در یک جلد به زبان عربى و به شیوه روائى و کلامى و حاشیه اى است بر حاشیه شیخ بهائى بر انوار التنزیل , قاضى بیضاوى .
میرزا محمد از این تفسیر در اثر دیگر خود ( کنزالدقایق ) نقل کرده است ولى هیچیک از دو کتاب فوق در دسترس نیست .
مـنـابع :
امل المل , ۲/۲۷۲; الذریعه , ۶/۴۶, ۱۸/۱۵۱; روضات الجنات , ۷/۱۱۰; ریاض العلماء, ۵/۱۰۴; فـهـرسـت الـفـبـائى کـتـب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۴۷۲, ۱/۵۴۰; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۵۶; الکواکب المنتثره , ۶۷۳.
الاتحاف لطلبه الکشاف
از شـیـخ صـالح ( ۱۰۴۷ – ۱۱۰۸ ق ) فرزند مهدى مقبلى صنعانى مکى از مجتهدین زیدیه و فقهاء عصر خویش .تفسیر مورد بحث شرح و رد بر تفسیر الکشاف جاراللّه زمخشرى مى باشد که شامل مباحث علمى و تـحـقیقى و انتقاد و رد کثیرى است از اقوال زمخشرى با بهره از روایات و احادیث از پیغمبر اکرم (ص ) بر مذاق زیدى خود.
و نـیـز شـیـخ الاسـلام مـحـمد شوکانى ( م ۱۲۵۰ ق ) در البدر الطالع مى نویسد ( انتقد فیه على الـزمخشرى کثیرا من المباحث و ذکر ما هو الراجح لدیه ) نسخه اى از این کتاب ( شماره ۱۳۰ ) در کـتـابـخـانـه جـامـع الکبیر صنعاء و نسخه دیگر ( شماره ۱۳۷۹ ) در کتابخانه دانشگاه الریاض در عربستان سعودى موجود است .
مـنابع :
الاعلام , ۳/۱۹۷; البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , ۱/۲۸۸; الدرالفرید, ۳۷; نبلاء الیمن , ۱/۷۸۱; مؤلفات الزیدیه , ۱/۴۰.
البرهان فى تفسیر القرآن
اثـر سـیـد هاشم ( م ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ ق ) فرزند سلیمان موسوى بحرانى کتکتانى از علماى شیعه ( – بحرانى سید هاشم , دایره المعارف تشیع , ۳/۱۰۶ ). این تفسیر به زبان عربى در شش جلد داراى یک مقدمه و شانزده باب است که باب اول در فضیلت عالم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را یاد کرده است .این تفسیر به شیوه روائى است .
مـفسر پس از ذکر آیات قرآن احادیث و روایات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) را به مناسبت آیه در ذیل آن با ذکر اسانید روایت یاد کرده است .
این کتاب در ۱۳۵۷ ش در ۴ جلد با تحقیق محمود موسوى زرندى تجدید چاپ گردیده است .
سـیـد هاشم بحرانى داراى اثرات دیگرى به شرح ذیل است :
۱) نورالانوار فى تفسیر القرآن , با ذکر احادیث و روایات ماثوره از خاندان عصمت و نبوت (ع ) به اختصار ذیل هر ایه شرح داده است .
۲) الهدایه القرآنیه , به شیوه روائى و ذکر احادیث ذیل هر آیه نگاشته شده است .
۳) المحجه فى ما نزل من القرآن فى القائم الحجه (عج ). شامل ۱۲۰ آیه از آیات قرآن در شان حضرت حجت (عج ). در ۱۲۷۲ ق در تهران چاپ سنگى شده و در بیروت تجدید چاپ گردیده است .
۴) الـلـوامع النورانیه , که به ذکر آیات نازل شده در حق حضرت امیر (ع ) اختصاص یافته و پس از ذکر هر آیه به نقل روایات و احادیث ماثوره پرداخته است .
۵) الهادى و ضیاء النادى , در یک جلد بزرگ پس از ذکر آیات قرآن روایات ماخوذه از کتب اربعه و التوحید و عیون اخبارالرضا و معانى الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البیان و امثال آنها را نقل نموده آنگاه تفسیر مى نماید.
نسخه اى از آن در کتابخانه آستانه قدس ( شماره ۶۶۸۵ ) موجود است .
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۱۰/۲۴۹; امل المل , ۲/۳۴۱; روضات الجنات , ۸/۱۸۱; الذریعه , تحت عناوین کـتـابـهـا; ریـحانه الادب , ۱/۲۳۳; ریاض العلماء, ۵/۲۹۸; انوار البدرین , ۱۳۶; لؤلؤه البحرین , ۶۳; مـؤلـفـین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۶/۷۵۳; فوائد الرضویه , ۷۰۵; فهرست الفبائى کتب خطى آستان قدس , ۶۰۷, ۶۰۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۶۴.
جواهر الاسرار و ذخائر الانوار
اثـر سید محمد على ( م ح ۱۱۱۰ ق ) فرزند سید محمد شفیع حسینى علوى سبزوارى شیرازى , از علما و حکماى امامیه .تـفـسیر مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربى شامل تمام قرآن از سوره حمد لغایت سوره ناس .و آن شرح مزجى است بر تفسیرانوارالتنزیل قاضى ابوسعید عبداللّه بیضاوى .
او نخست با حواشى بر تفسیر انوارالتنزیل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است .مجلد اول شامل سوره حمد و سوره بقره و داراى بیش از پنجاه هزار بیت مى باشد و در پایان مجلد اول بـحـث جـالب خود را در اثبات نبوه خاصه و امامت ائمه (ع ) از طریق زبر و بینات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (ع ) و غیره اختصاص داده است .
در هـنـگـام تـفسیر آیات قرآن در بسیارى از موارد وارد مباحث فلسفى و ریاضى و کلامى و حتى فقهى شده و در نوع خود کم نظیر است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه سید محمدباقر حفید آیه اللّه یزدى طباطبائى در نجف اشرف از نظر شیخ آقابزرگ تهرانى گذشته است .
منابع :
الذریعه , ۵/۲۶۱; الکواکب المنتثره , ۵۳۱.
حواشى زبده البیان
اثر سید نعمت اللّه ( ۱۰۵۰ – ۱۱۱۲ ق ) فرزند سید عبداللّه موسوى جزائرى , از علما و محدثین شیعه .تـفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است مؤلف در این اثر خود به شـرح حـواشـى کتاب زبده البیان تالیف مقدس اردبیلى ( م ۹۹۳ ق ) پرداخته است و اختصاص به آیات احکام دارد.
سـید جزائرى با مشرب اخبارى خویش و بهره از روایات و اخبار ائمه معصومین (ع ) به فقه قرآن و احکام آیات پرداخته است .نـسخه این تفسیر از نظر حفید مؤلف محقق معاصر سید محمد جزائرى گذشته و در کتاب خود نابغه فقه و حدیث , الشجره النوریه از آن ذکر مى کند.
بـراى سـید نعمت اللّه جزائرى دو تفسیر دیگر نام برده اند,
۱) العقود و المرجان , را در سه مجلد به زبان عربى و شیوه روائى در حواشى قرآن نگاشته است .مـیـرزا عـبداللّه افندى در ریاض العلما گوید که آن در هفتاد هزار بیت ( فى حواشى القرآن على نسق عجیب ) مى باشد ولى نسخه اى از آن در دسترس نیست .
۲) النور المبین فى قصص الانبیاء و المرسلین , شامل یک مقدمه در اثبات عصمت انبیاء و چند باب و فصل که در هر باب به قصه یکى از انبیاء اختصاص یافته است .ایـن کـتـاب توسط سید نورالدین جزائرى فرزند مؤلف به فارسى ترجمه شده و در ۱۳۵۵ ق براى اولین بار در نجف چاپ و در ۱۳۸۰ ق براى بار سوم تجدید طبع شده است .
مـنـابـع :
الاجـازه الـکـبیره , ۶۷; الاعلام , ۸/۳۹; اعیان الشیعه , امل المل , ۲/۳۳۶; الذریعه , ۱۲/۲۱; تـلامـذه العلامه المجلسى , ۱۳۹; اجازات الحدیث , ۲۹۷; ریاض العلماء, ۵/۲۵۳; الکواکب المنتثره , ۷۸۵; نابغه فقه و حدیث , ۳۴; مجله نشر دانش , سال پنجم شماره اول ۱۳۶۳, ۳-۱۳.
بدیع البیان لمعانى القرآن
اثر شیخ حسینعلى ( م ح ۱۱۱۵ ق ) فرزند شیخ على خان زنگنه , از اعیان علماى عصر صفوى .ایـن تـفـسـیـر در یک مجلد به زبان فارسى شامل سوره فاتحه به شیوه کلامى و بهره از روایات و احـادیـث ائمـه اطـهـار (ع ) و با نقل بسیار از تفسیرهاى الکشاف , و انوارالتنزیل , و مجمع البیان و امثالهم مى باشد.
و هـنـگام تفسیر ( انعمت علیهم ) به نعم ظاهریه و باطنیه مى پردازد, سپس مبسوطا در هیئت و نجوم و سایر منظومه شمسى بحث کرده که تبحر او را در علوم ریاضیات و نجوم مى رساند.
نـسـخـه اى از ایـن کتاب در کتابخانه ملک تهران ( شماره ۱۷۶ ) و احتمالا نسخه کتابخانه آیه اللّه مرعشى نجفى در قم ( شماره ۱۶۲۸ ) که آغاز آن افتاده است موجود مى باشد.
مـنـابع :
الذریعه , مستدرکات , ۲۶/۹۱; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۸; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرعشى قم , ۵/۳۱; الکواکب المنتثره , ۲۱۱.
تفسیر المبین
اثـر نـورالـدین محمد ( زنده در ۱۱۱۵ ق ) فرزند شاه مرتضى بن محمد مؤمن بن مرتضى کاشانى , وى حفید برادر ملا محسن فیض کاشانى مى باشد.تـفـسـیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه روائى و کلامى شامل تمام قرآن کریم از سوره الحمد لغایت الناس که مؤلف به معانى کلمات قرآن و تفسیر آنها پرداخته است .از ایـن اثر نسخه مورخ ۱۲۷۴ ق در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۳۸۴ ) موجود است .
مـؤلـف تـفـسـیـرهاى دیگرى از خود باقى گذارده است بدین قرار:
۱) المعین فى تفسیر الکتاب الـمـبـیـن , در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه روائى شامل تمام قرآن کریم تفسیرى است مختصر به شیوه تفسیر سید عبداللّه شبر با استناد به روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ). مؤلف این اثر خویش را بدین جهت مختصر نگاشته تا براى کسى که هنگام قرائت قرآن میل دارد از مـعانى و تفسیر آیات اطلاع اجمالى حاصل نماید و بیشتر موارد را به تفسیر صافى عمومى پدرش ملا محسن فیض کاشانى اشاره نموده است , وى یک مقدمه در ضوابط مهم تفسیر و یک خاتمه در تفسیر دعاهاى تلاوت قرآن کریم نوشته و در ۱۰۹۰ ق از تالیف آن فراغت یافته است .نـسخه هاى متعدد از آن در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است از جمله شش نسخه را شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه معرفى نموده است .
نسخه مورخه ۱۲۱۴ ق در کتابخانه آیه اللّه مرعشى ( شماره ۶۳۸۵ ) در قم موجود است .
۲) تفسیر الوجیز, در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى شامل تمام قرآن کریم .مؤلف در این اثر خود از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و تفاسیر قدما سود جسته است .نـسـخه اى از این تفسیر در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۲۵۹ ) موجود است که مـؤلـف فهرست آستان قدس رضوى این تفسیر را به غلط به علم الهدى محمد فرزند ملا محسن فیض کاشانى نسبت داده است .شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذریعه نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد کرده و این تفسیر را از مؤلفات نورالدین محمد بن شاه مرتضى نواده برادر ملا محسن فیض کاشانى دانسته است .
منابع :
الذریعه , ۱۷/۲۷۹, ۱۹/۵۸, ۲۱/۲۸۳, ۲۵/۴۱; فهرست الفبائى کتب خطى آستان قدس , ۶۰۰; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۱۶/۳۴۲; الکواکب المنتثره , ۷۹۲.
کاشف الغواشى
از شیخ ابراهیم ( م ۱۱۱۹ ق ) فرزند عبداللّه زاهدى گیلانى , عالم فاضل شیعى .این تفسیر ناتمام در شرح و بیان بر تفسیر جاراللّه زمخشرى مى باشد.آغاز آن از سوره فاتحه و تا سوره الاحقاف تفسیر نموده است .
منابع :
تذکره حزین , ۲۱; الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۱۷/۲۳۹.
شرح شواهد مجمع البیان
اثر شیخ ابومحمد میرزا محمد حسین ( م ب ۱۱۲۰ ق ) فرزند محمد طاهر وحید قزوینى , از علماى عصر صفوى .تـفـسیر مذکور در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى است که به شرح شواهد تفسیر آیات امین الاسـلام طـبـرسى ( ۴۶۸ – ۵۴۸ ق ) پرداخته است او تمام شواهد که در تفسیر مجمع البیان ذکر شده جمع آورى کرده سپس به تفسیر و شرح آنها مى پردازد.
ایـن تفسیر در دو مجلد ۳۹۹ + ۴۱۵ صفحه به سال ۱۳۳۸ ش بتحقیق و تعلیقات آقاى سید کاظم موسوى میاموى و مقدمه آقاى محمدباقر حائرى مازندرانى در تهران طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۱۳/۳۴۱; الکواکب المنتثره , ۲۱۳.
حاشیه على زبده البیان فى تفسیر احکام القرآن
از شیخ میرزا محمد ( تنکابن ۱۰۴۰ – اصفهان ۱۱۲۴ ق ) فرزند عبدالفتاح تنکابنى معروف به سراب تنکابنى , از حکماو مجتهدین اصولى .تـفـسیر مورد بحث به زبان عربى و حاشیه اى است بر تفسیر زبده البیان فى احکام القرآن مقدس اردبیلى که مؤلف با مشرب معقول خویش با عناوین ( قوله – قوله ) بر تفسیر مذکور نگاشته است .نسخه عصر مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۴۹۳۲ ) موجود است .
مـیـرزا مـحمد تنکابنى تفسیر دیگرى دارد که تفسیر آیه الکرسى است , و آن در یک جلد و به زبان عربى با مشرب فلسفى و ادبى خویش روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) را نقل کرده است .
مـنـابـع :
اعـیـان الـشـیـعـه , ۹/۳۸۱; تذکره القبور, ۴۵۴; الذریعه , ۶/۹; روضات الجنات , ۷/۱۰۶; ریـحانه الادب , ۳/۵; فوائد الرضویه , ۵۵۰; فهرست کتابخانه مرعشى قم , ۱۳/۱۲۷; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۳۸; نجوم السماء, ۲۰۴.
تفسیر حکیم قمى
اثر شیخ ملا محمد حسین ( ۱۰۴۵ – ب ۱۱۲۶ ق ) فرزند محمد مفید حکیم قمى فیلسوف متاله .
تـفـسـیـر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسى شامل تمامى قرآن از سوره الحمد لغایت سوره الناس مفسر با مشرب فلسفى خود و بهره از روایات ائمه معصومین به شیوه کلامى به تفسیر و تاویلات آیات قرآن مجید پرداخته است .
نسخه آن را شیخ آقابزرگ تهرانى نزد شیخ محمد رضا نائینى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع :
الذریعه , ۴/۲۷۲; الکواکب المنتثره , ۲۱۵.
تفسیر آیه قل الروح من امر ربى
اثر شیخ میرزا ابى طالب ( م ۱۱۲۷ ق ) فرزند عبداللّه زاهد جیلانى , از علما و حکماى متله شیعى .وى از احفاد شیخ تاج الدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلانى مرشد شیخ صفى الدین اردبیلى و پدر شیخ على زاهد متخلص به حزین مى باشد.تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه عرفانى و فلسفى است .
مـؤلف آن را اختصاص به آیه : و یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربى و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا ( ۸۵, بنى اسرائیل ). وى ایـن تـفـسـیـر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حکمى خویش و روح عرفانى به تفسیر و تاویل مى پردازد.
منابع :
الذریعه , ۴/۳۲۸, ۱۴/۱۶; الکواکب المنتثره , ۳۹۳; نجوم السماء, ۲۴۴.
الیات النازله فى ذم الجائرین على اهل البیت (ع ).
از شـیـخ مـیرزا حیدر على ( زنده در ۱۱۲۹ ق ) فرزند شیخ میرزا محمد شیروانى , از علماء و فقهاء امامیه .تـفـسـیر مزبور, در بیان و شرح آیاتى از قرآن است که در ذم منافقین و دشمنان حضرت على بن ابـى طـالب (ع ) و ائمه معصومین (ع ) نازل گردیده است که مؤلف آنها را از قرآن مجید استخراج نموده به تفسیر و تاویل آنها مى پردازد.
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۶/۲۷۴; الذریعه , ۱/۴۸; روضات الجنات , ۷/۹۵; الروضه النضره , ۵۲۴; فوائد الـرضـویه , ۱۶۷; مصفى المقال , ۱۶۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۸; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۲۶۸; معجم المؤلفین , ۴/۹۱; مفسران شیعه ۱۶۱.
الامان من النیران
اثر میرزا عبداللّه ( تبریز ۱۰۶۶ – اصفهان ۱۱۳۰ ق ) فرزند عیسى بیک معروف به افندى , از مشاهیر علماى امامیه رجالى و صاحب ریاض العلماء.تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه روائى شامل تمامى قرآن است از سوره حمد لغایت سوره ناس چنانکه خود او در شرح حال خویش مى نویسد.
مـفـسر پس از ذکر آیه کریمه قرآن تمامى اخبار و احادیث مرویه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ) را در ذیل آیه که در ارتباط با آن است ذکر نموده و آیات قرآن کریم را از طریق روایات و احادیث شرح و بیان مى کند.
بـراى میرزا عبداللّه افندى دو تفسیر دیگر نام برده اند:
۱) تفسیر سوره الواقعه , در یک جلد به زبان فارسى و به شیوه روائى است .پس از ذکر آیه تمامى روایات و احادیث مروى از ائمه اطهار (ع ) را گرد آورده و به فارسى ترجمه مى کند و ذیل آن آیه مى آورد.
۲) حاشیه و شرح آیات احکام فاضل الجواد, این اثر در یک جلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن و شرح و تعلیق بر آیات احکام فاضل الجواد به نام مسالک الافهام الى آیات الاحکام مى باشد.
مـنـابـع :
الاجـازه الـکـبیره , ۱۴۶; الاعلام , ۴/۱۱۲; اعیان الشیعه , ۸/۶۴; الذریعه , ۲/۳۴۳; روضات الـجـنـات , ۴/۲۵۵; سفینه البحار, ۲/۱۲۴; الفوائد الرضویه , ۲۵۳; الکنى و الالقاب , ۲/۴۸; الکواکب المنتثره , ۴۴۹; مقدمه ریاض العلماء, ۱/۱۳; مصفى المقال , ۲۴۰; معجم المؤلفین , ۶/۹۹.
ایناس سلطان المؤمنین
از سـیـد مـحـمـد ( ۱۰۷۱ – ۱۱۳۹ ق ) فرزند سید على بن سید حیدر عاملى مکى معروف به سید محمد حیدر, از متکلمین شیعه و حکیم متاله .این اثر را در بیان و شرح و تفسیر آیات الاحکام اصلیه و فرعیه فقه قرآن تدوین کرده است .
و تـفسیر خود را به نام شاه سلطان حسین صفوى تالیف نموده و سید رضى الدین فرزند مؤلف در اجازه خود به سید نصراللّه حائرى از این تفسیر به عنوان اقتباس علوم الدین یاد کرده است .
نـسـخـه اى از این تفسیر در کتابخانه ملا محمد صالح برغانى در کربلا و نسخه دیگر در کتابخانه شیخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانى در اصفهان موجود است .سـیـد محمد حیدر تفسیر دیگرى دارد که از آن به نام تفسیر آیه قال اجعلنى على خزائن الارض , نقل کرده اند و آن به شیوه کلامى آیه ۵۵ سوره یوسف است .
منابع :
امل المل ۱/۱۶۰; تکمله امل المل , ۳۵۸; فوائد الرضویه , ۵۶۷; لؤلؤه البحرین , ۱۰۳; مفسران شیعه , ۱۵۹; الذریعه , ۱/۴۱, ۴/۳۲۲.
مرآه الانوار و مشکوه الاسرار
از شـیـخ ابـوالحسن ( م ح ۱۱۴۰ ق ) فرزند شیخ محمد طاهر عاملى اصفهانى , از علما و محدثین شیعه .این تفسیر به شیوه روائى است داراى مقدمه مبسوط در علوم قرآن که بین تفسیرها کم نظیر است و شامل سه مقدمه و هر مقاله داراى چند فصل است .
فصل اول در بحث اینکه قرآن داراى بطون و آیات قرآنى داراى تاویلاتى است .
فصل دوم در بطون قرآن و تاویلات آن .
فصل سوم تناسب ظواهر یا بطون .
فصل چهارم وجوب ایمان به ظاهر قرآن .
فصل پنجم در بیان علم قرآن که نزد اهل بیت علیهم السلام است .
مـقـدمـه این تفسیر مستقلا در ۱۲۹۵ ق در تهران چاپ سنگى شده و سهوا بنام شیخ عبداللطیف کازرونى نسبت داده شده است و سپس بارها تجدید چاپ شده است .
مـنابع :
اصل تفسیر چاپ سال ۱۳۷۴ ق ; الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۲۰/۲۶۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى عربى , ۱/۱۵۳.
مجمع التفاسیر
اثر شیخ ملا محمد ( م ۱۱۴۰ ق ) فرزند على بن حسین نجار شوشترى , از علما و مفسرین امامیه .تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى است .مؤلف تمام قرآن کریم را از سوره حمد لغایت سوره ناس با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) مورد بحث و تفسیر قرار داده است .
شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه نخست تحت عنوان تفسیر ابن النجار المتاخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسیر یاد کرده است که هر دو یکى هستند.نسخه اصل بخط مؤلف از مخطوطات کتابخانه آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنـابـع :
اعـیان الشیعه , ۱۰/۹; الاجازه الکبیره , ۱۷۸; تذکره شوشتر, ۱۶۱; الذریعه ۴/۲۴۹, ۲۰/۲۴; الکواکب المنتثره , ۷۰۶.
تحصیل الاطمینان فى مطالب زبده البیان
اثـر مـیـر مـحـمد ابراهیم ( ۱۰۶۹ – ۱۱۴۹ ق ) فرزند میر محمد معصوم تبریزى قزوینى , از علما و متکلمین امامیه .عبدالنبى قزوینى در تتمیم امل المل وى را دریاى بى کران و جامع فنون و علوم وصف مى کند.
تـفـسـیـر مورد بحث شرحى است بر تفسیر زبده البیان فى تفسیر آیات الاحکام من القرآن مقدس اردبیلى .مـؤلـف تـفـسیر خود را به شیوه روائى و شرح استدلالى مبسوط در چند مجلد با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) نگاشته است این اثر مانند کتب فقهى شامل تمام ابواب فقهیه آغاز آن از کتاب طهارات و پایان آن دیات است .
محقق شهیر آقا جمال خوانسارى استاد مؤلف در ۱۱۱۷ ق تقریظى بر این کتاب نگاشته که علامهه میر حسینا فرزند مؤلف استاد سید بحرالعلوم آن را در کتاب معارج الاحکام خود ذکر نموده است .
مـجـلـد اول تـا پـایان کتاب صلاه نسخه اصل به خط مؤلف با تقریظ آقا جمال خوانسارى از کتب خـطى کـتـابخانه آل حاج سید جوادى ( احفاد مؤلف ) در قزوین محفوظ است و پیش نویس سایر مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سید جوادى موجود بوده است .
مـنابع :
الاعلام , ۱/۷۴; اعیان الشیعه , ۲/۲۲۷; تتمیم امل المل , ۵۲; الذریعه , ۳/۳۹۶; شجره طیبه , ۴۸; فـوائد الـرضـویـه , ۳۸۱; ریـحانه الادب , ۴/۴۴۹; مجله حوزه شماره ۵۸ سال ۱۳۷۲ ش , ۱۸۷; معجم الدراسات القرآنیه , ۶۲; معجم المؤلفین , ۱/۱۱۴; نجوم السماء ۲۶۵; الکواکب المنتثره , ۱۵.
الاقتباس و التضمین من کتاب اللّه المبین
اثر ابوالریاض ابراهیم ( زنده در ۱۱۵۰ ق ) فرزند شیخ على بن حسن بلادى بحرانى , از علماى شیعه در بحرین .مؤلف تفسیر خویش را به آیات قرآن کریم که در اثبات عقائد اصول دین است از توحید لغایت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب
۱) تفسیر آیات واجب و حسن و قبح .
۲) آیات نبوت .
۳) آیات امامت امیرالمؤمنین (ع ).
۴) در ذکر سائر ائمه (ع ). ۵) آیات معاد و ارواح و اجساد مى باشد.مفسر تمام آیات قرآن را نظما تفسیر نموده است .
نـسـخـه اى از ایـن اثر به خط شاگردش شیخ عبداللّه شویکى در کتابخانه سید حسن کاظمى در کاظمین موجود است .
منابع :
الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۲/۲۶۶; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۶.
قلائد الدرر فى بیان آیات الاحکام بالاثر
(آیـات الاحـکـام جزائرى ), مفسر شیخ احمد ( م ۱۱۵۱ ق ) فرزند شیخ اسماعیل جزائرى نجفى , از فقهاء و علماى امامیه .ایـن تـفـسـیر در شرح و بیان آیات الاحکام قرآن است و مفسر با بهره از روایات به فقه قرآن مجید پرداخته است .نسخه اصل به خط مؤلف را شیخ آقابزرگ در نجف اشرف نزد شیخ صالح جزائرى مشاهده نموده و در نجف اشرف در ۱۹۶۳ م در سه مجلد به چاپ رسیده است .
منابع :
الاجازه الکبیره , ۴۷; تتمیم امل المل , ۵۸; الذریعه , ۱۷/۱۶۱; الاعلام , ۱/۹۸; ایضاح المکنون , ۱/۵; لـؤلـؤه البحرین , ۱۱۱; ماضى النجف و حاضرها, ۲/۸۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۳۵; معجم المؤلفین العراقیین , ۱/۷۲; مفسران شیعه , ۱۶۷; هدیه العارفین , ۱/۱۷۲.
تفسیر مدرسى
اثـر سـیـد مـیـر صدرالدین محمد ( م ۱۱۵۴ ق ) فرزند نصیرالدین محمد طباطبائى زواره اى , از علماى مدرسین عصر خویش .این اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از سوره هاى قرآن کریم از جمله سوره قدر و سوره توحید و سوره یس و غیره مى باشد.
مـفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به شیوه کلامى به تفسیر آیات سوره هاى مذکور پرداخته است .نسخه هاى این تفسیر در کتابخانه آل مدرسى در یزد موجود است .
میر صدرالدین یزدى دو تفسیر دیگر دارد:
۱) شرح و تعلیقات على تفسیر صافى , که در یک جلد به زبـان عـربـى و بـه شـیـوه کلامى و روائى و حواشى و تعلیقاتى است بر تفسیر ملا محسن فیض با مشرب عرفانى .
۲) الحاشیه على تفسیر البیضاوى , که تعلیقاتى است بر انوار التنزیل قاضى بیضاوى .
و آن به شیوه عرفانى در یک جلد به زبان عربى تالیف شده است .کتابهاى فوق در کتابخانه آل مدرسى یزد موجود است .
منابع :
الذریعه , ۶/۴۲; بعد الکواکب المنتثره , ۳۷۷.
تفسیر نورالتوفیق و کشف التدقیق
تفسیر ملا محسن نحوى , اثر شیخ ملا محسن ( م ب ۱۱۶۰ ق ) فرزند محمدطاهر طالقانى قزوینى , معروف به ملا محسن نحوى از علماء منطق و فلسفه و کلام .این اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه کلامى است .
مـفـسر پس از ذکر آیات قرآن کریم با مشرب منطقى و فلسفى خویش با بهره از روایات و احادیث ائمـه مـعـصومین (ع ) به تفسیر مى پردازد و این تفسیر شامل تمام قرآن مجید است از سوره حمد لغایت سوره ناس شامل مقدمه مبسوط در فضیلت قرآن کریم و آداب تلاوت .
ایـن تـفـسـیـر کـه در نـوع خود کم نظیر است از بهترین میراث فرهنگى علوم قرآن کریم از قرن دوازدهم هجرى محسوب مى گردد.یـک دوره از ایـن کتاب به خط مؤلف در کتابخانه ملا محمد صالح برغانى در کربلا موجود است و نـسـخـه جـلـد اول کـه شامل یک ثلث قرآن است از مخطوطاتت کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم مى باشد.و یک دوره نزد احفاد مفسر در قزوین موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۹/۴۶; الذریعه , ۴/۳۱۲, ۲۴/۳۶۴; الکواکب المنتثره , ۶۳۷; مجله حوزه شماره ۵۸, ۱۳۷۲ ش , ۱۸۵; معجم المؤلفین , ۸/۱۸۶.
تفسیر ملا رفیعا
اثر ملا رفیع الدین ( ۱۰۷۰ – ۱۱۶۱ ق ) فرزند فرج جیلانى خراسانى معروف به ملا رفیعا, از فلاسفه و ائمه فتوى .بـر اثر نزدیکى او با نادرشاه افشار وى را متهم به تسنن نمودند ولى علامه سید حسین قزوینى ( م ۱۲۰۸ ق ) اسـتـاد سـیـد مـهـدى بـحرالعلوم در کتاب خود اللئالى الثمینه او را از این تهمت مبرا مى داند.
ایـن تـفـسیر در یک مجلد یا چند رساله متفرق به زبان عربى و شیوه کلامى شامل بخشى از قرآن کـریـم است از جمله آیه ۱۲۴ سوره البقره و اذ بتلى ابراهیم ربه و آیه ۵۶ سوره و الذاریات و ما خلقت الجن و الانس الا لیبعدون و آیه ۱۷ سوره اللیل و سیجنبها الاتقى .
مـؤلف به سبک کلامى و حکمى به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته و هنگام تفسیر قوله تعالى ( لا یـنـال عـهـدى الـظـالـمین ) با مشرب فلسفى خود و از طریق عقل هنگام تفسیر لا ینال عهدى الـظـالـمـین به طرز زیبائى به اثبات عصمت امام (ع ) مى پردازد و نیز خلافت خلفاى سه گانه را مردود دانسته و احتمالا تفسیر این آیه با تفسیر دیگر وى بنام اثبات العصمه یکى باشد چون در آن کتاب همین آیه را عنوان نموده است .
هـمـچنین هنگام تفسیر آیه و سیجنبها الاتقى از طریق عقل با مشرب فلسفى خویش گفته هاى فخر رازى بر افضلیت ابوبکر را رد کرده است .صاحب الذریعه نسخه اى از این کتاب را در کتابخانه رضوى معرفى مى کند.
مـلا رفیعا را دو تفسیر دیگر ذکر کرده اند بدین قرار:
۱) الحاشیه على تفسیر البیضاوى , ردى است بر تفسیر انوارالتنزیل قاضى ابوسعید بیضاوى که مورد توجه علماى امامیه بوده است .
۲) المحکم و العزیز, که عبدالنبى قزوینى در النقض آن را تذکر داده است .
مـنابع :
الاجازه الکبیره , ۱۳۸; اعیان الشیعه , ۷/۳۳; تتمیم امل المل , ۱۵۹; الذریعه , ۱/۹۷, ۴/۳۲۷, ۲۸۳; سلافه العصر, ۴۹۹; فوائد الرضویه , ۵۳۵; الکواکب المنتثره , ۲۸۳; لؤلؤه البحرین , ۹۰.
تفسیر کحلانى
اثر سید عزالدین محمد امام البدر ( کحلان ۱۰۹۹ – صنعاء ۱۱۸۲ ق ) فرزند سید اسماعیل کحلانى صنعانى معروف به الامیر, از علما و ائمه زیدیه .تفسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم به شیوه کلامى و روائى مى باشد.
مؤلف آیاتى را که مد نظر او بوده گردآورى نموده و همچنین به سؤال بعضى معاصرین پاسخ داده است .نسخه اى از این تفسیر ( شماره ۲۴۶ ) در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است .
سید عزالدین امام البدر تالیفات متعدده دیگرى ( حدود ۱۲۰ عنوان ) دارد که ذیلا تفسیرهاى او را نقل مى کنیم :
۱) مفاتیح الرضوان فى تفسیرالذکر بالیات القرآن , این اثر در چند جلد به زبان عربى شامل بخشى از آیات قرآن است .
۲) حکایه المنقول فى القرآن الکریم , در بواطن و اسرار آیات .
۳) الایضاح البیان فى قصص القرآن , در یک جلد شامل بخشى از آیات قرآن که در قصص انبیاء نازل گردیده است تالیفات مؤلف کلا به زبان عربى است و غالبا در کتابخانه هاى یمن موجود است .
مـنـابـع :
ابـجـدالـعلوم , ۸۶۸; الاعلام , ۶/۳۸; ایضاح المکنون , ۱/۵۱; البدرالطالع , ۲/۱۳۳; توضیح الافـکـار, ۱/۷۳; تـحـفـه الاخوان , ۵۷; الدر الفرید, ۹; فهرست الازهریه , ۱/۴۷۵; معجم المؤلفین , ۹/۵۶; مؤلفات الزیدیه , ۱/۱۸۷; هدیه العارفین , ۲/۳۳۸.
تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى