کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره یونس آیه ۸۶ – ۷۱

۷- النوبه الاولى‏

(۱۰/ ۸۶- ۷۱)

قوله تعالى‏ وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ‏ برخوان برایشان خبر نوح‏ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ‏ که قوم خویش را گفت‏ یا قَوْمِ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقامِی‏ اى قوم اگر چنان است که بر شما دراز شد و گران این خطیب ایستادن من و داعى در میان شما وَ تَذْکِیرِی بِآیاتِ اللَّهِ‏ و پند دادن من شما را به پیغام خداى و فرمان او و سخنان او فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ‏ من پشت بخداى باز کردم‏ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ‏ کار [و حیلت خود] گرد کنید و انبازان خود را فراهم آرید همه‏ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّهً و هیچ چیز از کار شما [و توان شما] بر شما پوشیده نماناد ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَ‏ وَ لا تُنْظِرُونِ‏ (۷۱) و هیچ مرا درنک مدهید و زنده مگذارید.

فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ‏ پس اگر از فرمان پذیرفتن بر گردید و استوار نگیرید فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ من از شما بر پیغام رسانیدن هیچ مزدى نخواستم‏ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ‏ نیست مزد من مگر بر خداى‏ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ‏ (۷۲) و فرمودند مرا که از گردن نهادگان باشم.

فَکَذَّبُوهُ‏ دروغ زن گرفتند او را فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ‏ رهانیدیم او را و آنکه با وى بود در کشتى‏ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ‏ و ایشان را پس نشینان زمین کردیم‏ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و بآب بکشتیم ایشان را که بدروغ شمردند پیغامهاى ما فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُنْذَرِینَ‏ (۷۳) بنگر که سرانجام بیم نمودگان و آگاه کردگان چون بود.

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلًا إِلى‏ قَوْمِهِمْ‏ آن گه پس نوح پیغامبران را فرستادیم بقوم ایشان‏ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ‏ تا بایشان پیغامهاى روشن آوردند فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا بران نبودند که ایمان آرند و بنخواستند گروید بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ‏ بآنچه دروغ شمردند پیش از این‏ کَذلِکَ نَطْبَعُ‏ هم چنان مهر مى ‏نهیم‏ عَلى‏ قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ‏ (۷۴) بر دلهاى اندازه‏گذاران و شوخان.

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى‏ وَ هارُونَ‏ پس ایشان فرستادیم موسى و هارون‏ إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ‏ بفرعون و اشراف قوم او بِآیاتِنا بپیغامهاى ما و سخنان ما فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ‏ (۷۵) گردن کشیدند و قومى بدان بودند.

فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنا چون بایشان آمد کار راست درست از نزدیک ما قالُوا إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ‏ (۷۶) گفتند اینت جادویى آشکارا

قالَ مُوسى‏ گفت: موسى‏ أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَکُمْ‏ چنین گویند حق را که بشما آید؟أَ سِحْرٌ هذا این پر دیو است؟ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ‏ (۷۷) و پر دیو گران را نه پیروزى است و نه بقا.

قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا گفتند بما آمدى تا ما را بر گردانى؟ عَمَّا وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا از آن چیز که پدران خویش را بر آن یافتیم؟ وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ فِی الْأَرْضِ‏ و پادشاهى شما را بود در زمین [مصر] وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنِینَ‏ (۷۸) و ما شما را استوار گیرندگان نیستیم.

وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی‏ فرعون گفت بمن آرید بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ‏ (۷۹) هر جا دوى استاد که هست.

فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَهُ چون جادوان آمدند قالَ لَهُمْ مُوسى‏ گفت ایشان را موسى‏ أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ‏ (۸۰) بفکنید آنچه خواهید افکند.

فَلَمَّا أَلْقَوْا چون بیفکندند [حبال و عصى خویش‏] قالَ مُوسى‏ ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ موسى گفت: آنچه آوردید این جادویى‏ است‏ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ‏ اللَّه آن را تباه کند إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ‏ (۸۱) که اللَّه باز نسازد کار تباه کاران.

وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ‏ و اللَّه پیش برد کار راست بسخنان خویش [و فرمان و وعد و یارى دادن خویش‏] وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ‏ (۸۲) و هر چند که دشوار آید بدکاران را.

فَما آمَنَ لِمُوسى‏ بنگروید بموسى‏ إِلَّا ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ‏ مگر فرزندانى از قوم او عَلى‏ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ‏ بر بیم و ترس از فرعون و قوم ایشان‏ أَنْ یَفْتِنَهُمْ‏ که ایشان را از دین با پس آرد [بعذاب‏] وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ‏ و فرعون مردى بر اوراشته در زمین‏ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ‏ (۸۳) و مردى بود از گزاف گویان.

وَ قالَ مُوسى‏ یا قَوْمِ‏ موسى گفت فرا قوم خویش اى قوم‏ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ‏ اگر گرویده ‏اید بخداى‏ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا [درین بیم‏] پشت با او باز کنید إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ‏ (۸۴) اگر گردن نهادگان‏ اید او را.

فَقالُوا جواب دادند قوم موسى موسى را عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنا پشت بخداى باز کردیم [و او را کار ساز پسندیدیم‏] رَبَّنا خداوند ما لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ‏ (۵۵) ما را آزمایش بدان مکن [و دلهاى بیگانگان را برنج ما بیگانگانى میفزاى‏].

وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ‏ و باز رهان ما را برحمت خویش‏ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ‏ (۸۶) از گروه ناگرویدگان.

 

النوبه الثانیه

قوله تعالى‏ وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ‏ گفته‏ اند نام نوح سکن بود او را نام نوح نهادند لکثره نیاحته على قومه بعد ما اغرقوا. قوم وى اولاد قابیل بودند چون بر ایشان‏ دعا کرد تا رب العزّه ایشان را بطوفان غرق کرد نوح بعد از آن پشیمانى خورد و بر ایشان نوحه کرد و بسیار بگریست. از بس که بگریست و نوحه کرد او را نوح نام نهادند، و این نوحه کردن و گریستن وى بر قوم خویش از خبر هامه بن الهیم معلوم شد، و ذلک ما

روى عمر بن الخطاب قال: بینما نحن قعود مع رسول اللَّه (ص) على جبل من جبال تهامه اقبل شیخ بیده عصا فسلّم على النبىّ ص فردّ علیه السّلام و قال: من انت؟

قال: انا هامه بن الهیم بن لا قیس بن ابلیس فقال النّبی (ص) فما بینک و بین ابلیس الّا ابوان، فکم اتى لک من الدّهر؟ قال: قد افنیت الدّنیا عمرها الّا قلیلا، قال على ذلک کنت و انا غلام ابن اعوام أفهم الکلام و امرّ بالاکام و آمر بافساد الطّعام و قطع الارحام.

فقال النّبی (ص): بئس لعمر اللَّه الشیخ المتوسم و الشّاب المتلوم فقال ذرنى من الاستعذار انى تائب الى اللَّه عزّ و جلّ کنت مع نوح فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتّى بکى علیهم و ابکانى، و قال: لا جرم انّى على ذلک من- النّادمین و اعوذ باللّه ان اکون من الجاهلین. قال قلت: یا نوح انّى ممّن اشرک فى دم السّعید الشّهید هابیل بن آدم فهل تجد لى عند ربک من توبه؟ فقال یا هامه همّ بالخیر و افعله قبل الحسره و النّدامه انّى قرأت فیما انزل اللَّه تعالى علىّ انّه لیس من عبد تاب الى اللَّه بالغ ذنبه ما بلغ الّا تاب اللَّه علیه، فقم و توضأ و اسجد للَّه قال: ففعلت فى ساعه ما امرنى به، قال فنودى ارفع رأسک فقد نزلت توبتک من السّماء قال فخررت للَّه ساجدا. و کنت مع هود فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتى بکى علیهم و ابکانى، و قال: لا جرم انّى على ذلک من النّادمین و اعوذ باللّه ان اکون من الجاهلین. و کنت مع صالح فى مسجده مع من آمن به من قومه فلم ازل اعاتبه على دعوته على قومه حتى بکى علیهم و ابکانى و کلّهم یقول انا على ذلک من النّادمین و اعوذ باللّه ان اکون من الجاهلین. و کنت زوارا لیعقوب و کنت من یوسف بالمکان المبین. و کنت القى الیاس فى الاودیه و انا القاه الان و انّى لقیت موسى بن عمران و علّمنى التوریه و قال لى ان لقیت عیسى بن مریم فاقرءه منّى بالسّلام و انّ عیسى قال ان لقیت محمدا فاقرأه منّى السّلام فارسل رسول اللَّه (ص) عینیه فبکى ثمّ قال و على عیسى السّلام ما دامت الدّنیا و علیک السّلام یا هامه لادائک الامانه. قال هامه قلت یا رسول اللَّه افعل بى ما فعل موسى علّمنى التوریه قال فعلّمه رسول اللَّه الواقعه و المرسلات و عم یتساءلون و اذا الشمس کورت و المعوذتین و قل هو اللَّه احد و قال ارفع الینا حاجتک یا هامه و لا تدع زیارتنا. قال عمر بن الخطاب فقبض رسول اللَّه و لم ینعه الینا فلست ادرى ا حىّ هو ام میّت.

وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ‏ اى- اقرأ یا محمد على اهل مکه خبر نوح‏ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ‏ و هم ولد قابیل‏ إِنْ کانَ کَبُرَ اى- عظم و ثقل‏ عَلَیْکُمْ مَقامِی‏ طول مکثى فیکم و تَذْکِیرِی‏ و وعظى ایّاکم‏ بِآیاتِ اللَّهِ‏ بحججه و بیّناته و تخویفى ایّاکم عقوبه اللَّه فعزمتم على قتلى و طردى‏ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ‏ فافعلوا ما شئتم و هو قوله‏ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ‏ اى- احکموا امرکم و اعزموا علیه و ادعوا شُرَکاءَکُمْ‏ آلهتکم فاستعینوا بها لتجمع معکم. این سخن بر سبیل تهدید گفت ایشان را که در دل کنید و آهنگ کنید و کار سازید و انبازان خویش را یار گیرید، رویس از یعقوب فاجمعوا خواند بوصل، شرکاؤکم برفع اى- فاجمعوا امرکم انتم و شرکاؤکم. کار و حیلت خود گرد کنید شما و انبازان شما همه‏ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّهً اى- خفیّا مبهما من قولهم غمّ الهلال على النّاس، اذا اشکل علیهم یعنى- لیکن امرکم غمّه ظاهرا منکشفا تتمکنون فیه ما شئتم لا کمن یکتم امرا و یخفیه فلا یقدر ان یفعل ما یرید ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَ‏ یعنى- اقضوا ما انتم قاضون کقول السّحره لفرعون‏ فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ‏ اى- اعمل ما انت عامل‏ وَ لا تُنْظِرُونِ‏ لا تمهلونى و لا تؤخروا امرى. این آیت تقویت دل مصطفى است و تسلیت وى بآنچه رنج و اذى که از کافران و مشرکان قریش بوى میرسید، میگوید: یا محمد سبیل تو سبیل پیغامبران گذشته است، در نگر به نوح پیغامبر که چنان واثق بود بنصرت و معونت و تقویت ما که با قوم خویش میگفت: شما هر چه توانید از کید و مکر خویش در قصد قتل من بسازید و آشکارانه پنهان در آن بکوشید و مرا هیچ درنگ مدهید اگر بر من دست یابید و خدایان خویش را بیارى گیرید این همه بآن گفت که دانست که دریشان نفع و ضر نیست و جز بارادت و مشیّت اللَّه هیچ چیز نیست و وعده دادن بنصرت پیغامبران راست است که در آن خلف نیست.

فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ‏ اى اعرضتم عن قولى و ابیتم ان تقبلوا نصحى‏ فَما سَأَلْتُکُمْ‏ على الدّعوه و تبلیغ الرّساله مِنْ أَجْرٍ جعل و عوض اى- فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فاوجب التولّى او فاتنى ذلک الاجر بتولیکم‏ إِنْ أَجْرِیَ‏ اى ما اجرى و ثوابى، إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ‏ المستمسکین لامر اللَّه.

فَکَذَّبُوهُ‏ یعنى- نوحا فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ‏ اى جعلنا الّذین معه فى الفلک سکان الارض خلفاء عن الهالکین. وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الّذین انذرتهم الرّسل فلم یؤمنوا منذرین در همه قرآن ایشان‏اند که آگاه کردند و نپذیرفتند و بترسانیدند و نترسیدند.

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِ‏ اى من بعد نوح‏ رُسُلًا إِلى‏ قَوْمِهِمْ‏ یعنى هودا و صالحا و شعیبا فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ‏ بالامر و النّهى و الدّلالات الواضحات‏ فَما کانُوا لِیُؤْمِنُوا اى هؤلاء الآخرون‏ بِما کَذَّبُوا بِهِ‏ اوّلوهم‏ مِنْ قَبْلُ‏ و قد علموا انّ اللَّه سبحانه اغرقهم بتکذیبهم. میگوید: کافران پسین بر آن نیستند که ایمان آرند و تصدیق کنند آنچه کافران پیشین یعنى قوم نوح تکذیب کردند، و میدانند که غرق و هلاک ایشان بکفر و ضلالت بود و تکذیب پیغامبران و آن گه در کفر و تکذیب بر پى ایشان میروند از آن که در علم اللَّه کافران‏ اند و در حکم ازل بیگانگان. و گفته‏ اند معنى آیت آنست که کافران روز میثاق اگر چه بزبان اقرار دادند، تکذیب پیغامبران در دل داشتند بعد از آن چون اللَّه پیغامبران را فرستاد کافران بر آن نبودند که ایشان را تصدیق کنند بخلاف آن تکذیب که آن روز در دل داشتند و در لوح محفوظ هم چنان نبشتند.

کَذلِکَ‏ اى کما طبعنا على قلوبهم‏ نَطْبَعُ عَلى‏ قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ‏ المجاوزین امر اللَّه‏ ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ‏ اى- من بعد هلاکهم‏ مُوسى‏ وَ هارُونَ إِلى‏ فِرْعَوْنَ‏ و هو الولید بن مصعب‏ وَ مَلَائِهِ‏ اى اشراف قومه‏ بِآیاتِنا التّسع‏ فَاسْتَکْبَرُوا تعظّموا ان یجیبوه الى الایمان‏ وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ‏ مشرکین یقال اجرم اى- اتى بالجرم و اکتسب الجرم و هو الذّنب العظیم، الّذى یقطع الوصله من جرمه اى- قطعه.

فَلَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُ‏ اتاهم بالرّساله مِنْ عِنْدِنا قالُوا إِنَّ هذا الّذى آتینا به‏ لَسِحْرٌ مُبِینٌ‏ اى- بین. میگوید: چون موسى پیغام رسانید. و رسالت حقّ بگزارد قوم وى گفتند این سحرى روشن است، پر دیوى پیدا. موسى ایشان را جواب داد أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِ‏ الّذى اتاکم من عند اللَّه سحر. سخنى راست و کارى درست که بشما آمد، از نزدیک خدا مى‏ گویید که سحر است آن گه موسى گفت‏ أَ سِحْرٌ هذا وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ‏ کقول اللَّه تعالى‏ أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ‏ موسى گفت:

کیف یکون هذا سحرا و السّاحر لا یفلح اى- لا یفوز بما یرید و لا یفلح فى الدّنیا و الآخره. چون تواند بود که این سحر است و ساحر هرگز بمراد نرسد و در دنیا و آخرت فلاح نیابد و آمن نبود قالُوا أَ جِئْتَنا فرعون و قوم او موسى را گفتند أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا لتصدّنا عَمَّا کان بعید آباءَنا و کانت لفرعون اصنام صغار صنعها لهم و امرهم بعبادتها وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیاءُ اى الملک و العزّ و السّلطان فى ارض مصر و قرأ ابو بکر یکون، بالیاء وَ ما نَحْنُ لَکُما بِمُؤْمِنِینَ‏.

وَ قالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ فَلَمَّا جاءَ السَّحَرَهُ قالَ لَهُمْ مُوسى‏ أَلْقُوا ما أَنْتُمْ مُلْقُونَ‏ این قصه مبسوط است شرح آن جایها در قرآن. فَلَمَّا أَلْقَوْا قالَ مُوسى‏ ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ. اى- الّذى جئتم به سحر على وجه الاخبار. برین قرائت موضع ما رفع است بابتدا و جِئْتُمْ بِهِ‏ من صلته و السّحر خبر الابتداء و دخلت الالف و الّلام السّحر لانّه جواب کلام سبق. این جواب ایشان است که گفتند إِنَّ هذا لَسِحْرٌ مُبِینٌ‏ آنچه تو آوردى یا موسى سحر است، موسى جواب داد و گفت نه چنانست که شما مى‏ گویید. بلکه سحر آنست که شما آوردید و بر قرائت ابو جعفر و ابو عمر آلسّحر بهمزه ممدوده بر معنى استخبار ماى ابتداست و جِئْتُمْ بِهِ‏ خبر ابتدا و سخن اینجا بریده گشت میگوید بر سیل توبیخ اىّ شى‏ء جئتم به؟ چه چیز است این که آوردید و ساختید؟ پس گوید بابتدا السّحر و اینجا وقف کند و جواب وى محذوف بود تقدیره آلسّحر هو الّذى جئتم به، سحر است آنچه شما آوردید إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ‏ آرى اللَّه آن را تباه کند، نیست گرداند. إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ‏ بل یمحقه و یظهر فضیحه صاحبه‏ وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَ‏ یظهره بالدّلائل الواضحه بِکَلِماتِهِ‏ اى- بوعده و بامره‏ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ‏.

فَما آمَنَ لِمُوسى‏ إِلَّا ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ‏ گرویدگان بموسى در آن زمان همه نوجوانان بودند در ایّام استضعاف و تسخیر فرعون زاده بودند بموسى مى‏ گرویدند بر بیم و ترس از فرعون و قوم او که ایشان را بعذاب از دین باز پس آرد که فرعون مردى گردن‏کش بود متکبّر و متطاول در زمین مصر، گزاف کار گزاف گویى، و گزاف کارى وى آن بود که بنده بود و دعوى خدایى کرد. ابن عباس گفت‏ إِلَّا ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ‏ یعنى- من قوم موسى من بنى اسرائیل و کانوا ستّمائه الف و ذلک انّ یعقوب رکب الى مصر فى اثنین و سبعین انسانا فتوالدوا بمصر حتّى بلغوا ستّمائه الف. کلبى و جماعتى مفسّران گفتند: مِنْ قَوْمِهِ‏ این ها، با فرعون شود و معنى ذریّه آنست که نفرى اندک از قوم فرعون بموسى بگرویدند و هم امرأه فرعون و مؤمن آل فرعون و خازن فرعون و ما شطته. و گفته‏اند: هفتاد کس بودند از آل فرعون که مادران ایشان از بنى اسرائیل بودند و پدران ایشان قبطیان فجعل الرّجل یتبع امّه و اخواله. قال الفراء سمّوا ذرّیه لانّ آباءهم کانوا من القبط و امّهاتهم من بنى اسرائیل کما یقال:

لاولاد فارس الذین سقطوا الى الیمن الأبناء لانّ امّهاتهم من غیر جنس آبائهم، یرید الفراء انّهم یسمّون ذریّه و هم رجال مذکورون لهذا المعنى قال الفراء و انما قال‏ عَلى‏ خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ‏ فذکر بالجمع و فرعون واحد لانّ الملک اذا ذکر یفهم منه هو و اصحابه کما یقال قدم الخلیفه یراد هو و من معه و یجوز ان یکون اراد ب: فرعون آل فرعون کقوله‏ وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ و نظائرها.

قوله: وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ‏ هذا کقوله: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ‏ و إِنَّهُ کانَ عالِیاً مِنَ الْمُسْرِفِینَ‏ و لهذا قال تعالى فى موضع آخر تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً. قالَ مُوسى‏ لمؤمنى قومه‏ یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ‏ فَقالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنا ثمّ دعوا فقالوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ‏ اى- لا تطهرهم و لا تسلّطهم علینا فیروا انّهم خیر منّا فیزدادوا طغیانا و یقولوا لو کانوا على حقّ ما سلّطنا علیهم فیفتتنوا و قال مجاهد لا تعذبنا بعذاب من عندک فیقول قوم فرعون لو کانوا على حقّ لما عذّبوا و یظنّوا انّهم خیر منّا فیفتتنوا و قیل- لا تسلّطهم علینا فنرتاب‏ وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرِینَ‏

قال النبى ص: «الرّاحمون یرحمهم الرّحمن ارحموا من فى الارض یرحمکم من فى السماء»

و قال ص: «لما قضى اللَّه الخلق کتب کتابا فهو عنده فوق العرش انّ رحمتى غلبت غضبى»

قوله لما قضى اللَّه الخلق اى- خلقهم کقوله‏ فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ‏ اى- خلقهنّ و

روى‏ انّ رسول اللَّه ص کان فى بعض الاسفار فمرّ بامرأه تخبز و معها صبىّ لها فقیل لها انّ رسول اللَّه ص یمرّ فجاءت و قالت یا رسول اللَّه بلغنى انک قلت انّ اللَّه سبحانه ارحم بعبده من الوالده بولدها فهو کما قیل لى فقال: نعم. فقالت: فانّ الامّ لا تلقى ولدها فى هذا التّنور فبکى رسول اللَّه ص فقال: انّ اللَّه لا یعذب بالنّار الّا من انف ان یقول لا اله الّا اللَّه و فى بعض کتب اللَّه یا بن آدم کما ترحم کذلک ترحم و کیف ترجو ان یرحمک اللَّه و انت لا ترحم النّاس.

 

النوبه الثالثه

قوله تعالى: وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ‏ الآیه. مثال ربّانى از حضرت سبحانى آنست که بلا از درگاه ما خلعت دوستانست، و جرعه محنت از کاس محبت نوشیدن پیشه مردان است، هر که نهاد او نشانه تیر بلاى ما را نشاید، طلعت او محبّت و جمال ما را هم نشاید، عادت خلق چنان است که هر که را بدوستى اختیار کنند همه راحت و آسایش آن دوست خواهند و سنت الهیّت بخلاف اینست هر کرا بدوستى بپسندد شربت محنت با خلعت محبّت بر وى فرستد ان اشد الناس بلاء الانبیاء ثم الاولیاء ثم الامثل فالامثل و اذا احب اللَّه عبدا صب علیه البلاء صبا یکى در نگر بحال نوح پیغامبر شیخ المرسلین و امام المتقین که از امّت خویش چه رنج و چه محنت دید و در دعوت ایشان بار بلا و عنا چون کشید هزار کم پنجاه سال ایشان را دعوت کرد هر روز او را چندان بزدندید که بى‏هوش گشتى و فرزندان خود را بضرب و زخم او وصیّت کردندید و با این همه محنت و بلیّت گفتى چندان اندهان دارم که پرواى زخم شما ندارم و ایشان را این گفت: فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ‏ شما هر چه خواهید کنید و هر کید که توانید سازید که من بخداوند خویش پشت باز نهادم، و او را کار ساز خود پسندیدم، و با مهر و محبّت وى آرمیدم، پرواى دیگران ندارم‏ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ‏ توکل قنطره یقین است، و عماد ایمانست ربّ العزّه میگوید: وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‏ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ‏ هر که باللّه پشتى دارد اللَّه او را بسنده است دیگرى او را مى ‏درنباید شب معراج گفت:

یا سیّد ص یا محمد عجب لمن آمن بى کیف یتّکل على غیرى،کسى که یاد ما در دل دارد، با یاد دیگران چون پردازد، او که مهر ما بجان دارد، گر چان در سر آن کند شاید فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ‏ توکل برید حضرت رضا است، و نشان صدق وفا است، و حقیقت را صفا است، توکّل را بدایتى و نهایتى است در بدایت حلاوت خدمت، و بر همه جانوران شفقت، و اخلاص دعوت و در نهایت آزادى و شادى و بى‏قرارى. در بدایت این روى نماید که موسى فراقوم خویش گفت: فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ‏ و در نهایت این بیند که حق جل جلاله فرا مصطفى گفت: وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ‏ شیخ ابو القاسم نصر آبادى مریدى را پیش شیخ بو على سیاه فرستاد که باز گوى که در توکّل تا کجا رفته شیخ بو على جواب فرستاد که بو على مردى بى ‏کار است و توکّل نشناسد امّا درین بى‏کارى چنان مشغول شده که پرواى خلق نمیدارد. انفاق است همه ائمه طریقت را که هیچکس از سالکان راه نیکوتر و تمام‏تر ازین سخن نگفته ‏است کمال تحقیق عبودیّت در عین تقصیر دیدن نه کار هر بى‏ کارى و تردامنى بود بخود کافر باید شدن اگر خواهى که بحقّ مسلمان شوى، آن گه عاقبت کار نوح و سرانجام قوم وى هر دو باز گفت: فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ جَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا نوح در سفینه سلامت در بحر عنایت غرقه مهر و محبّت، قوم نوح بحکم شقاوت در دریاى قهر ربوبیّت غرقه عذاب و عقوبت.

ثُمَّ بَعَثْنا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسى‏ وَ هارُونَ‏ الآیه. قصّ علیه ص نبأ الاوّلین و شرح له جمیع احوال الغابرین ثمّ فضله على کافتهم اجمعین فکانوا نجوما و هو البدر، و کانوا انهارا و هو البحر، به انتظم عقدهم و بنوره اشرق نهارهم و بظهوره ختم عددهم.

یومک وجه الدّهر من اجله‏		جنّ غد و التفّت الامس‏

وَ قالَ مُوسى‏ یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا اشارت است که ایمان تنها نه گفتار است که عمل در آن ناچار است، اعمال در اقوال پیوسته، و احوال در اعمال بسته، اقوال صفت زبان است، و اعمال حرکت ارکان است، و احوال عقیده پاک از میان جان است، و توکّل عبارت از جمله آنست، موسى قوم خود را گفت اگر خواهید که مسلمان باشید بر اللَّه توکّل کنید دست تسلیم از آستین رضا بیرون کنید و بروى اغیار باز زنید و بحقیقت دانید که بدست کس هیچ چیز نیست و از حیلت سود نیست و عطا و منع جز بحکمت حکیم نیست و قسام مهربانست که در وى غفلت نیست. قوم وى جواب دادند که‏ عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنا ما دست اعتماد در ضمان اللَّه زدیم و او را کارساز و وکیل خود پسندیدیم و مرادها فداء مراد وى کردیم و کار بوى سپردیم.

روى عبد اللَّه بن مسعود قال قال:

رسول اللَّه ص: اریت الامم بالموسم فرأیت امّتى قد ملئوا السّهل و الجبل فاعجبنى کثرتهم و هیئتهم فقیل لى أ رضیت قلت نعم قال و مع هؤلاء سبعون الفا یدخلون الجنّه بغیر حساب لا یکتوون و لا یتطیّرون و لا یسترقون و على ربّهم یتوکلون. فقام عکاشه بن محصن الاسدى فقال یا رسول اللَّه ادع اللَّه ان یجعلنى منهم. فقال رسول اللَّه ص اللهمّ اجعله منهم. فقام آخر فقال: ادع اللَّه ان یجعلنى منهم. فقال رسول اللَّه ص: سبقک بها عکاشه.

 

کشف الأسرار و عده الأبرار، ج‏۴