کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره لقمان آیه۲۰ –۳۴
۲- النوبه الاولى
(۳۱/ ۳۴- ۲۰)
قوله تعالى:
أَ لَمْ تَرَوْا نمىبینید؟
أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ که اللَّه شما را نرم کرد و بفرمان،
ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ هر چه در آسمانها و زمینها چیز است
وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ و تمام کرد و فراخ بر شما نعمتهاى خویش ظاهِرَهً آشکارا [از آنچه ارزانى داشت از نیکیها]
وَ باطِنَهً و نهان [از آنچه بازداشت از بدها]،
وَ مِنَ النَّاسِ و از مردمان کس است
مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ که پیکار مىکند در خداى و باو مىپیچد [در هستى یگانگى و بىانبازى او]
بِغَیْرِ عِلْمٍ بى هیچ دانشى
وَ لا هُدىً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ (۲۰) و بىهیچ نشان و بى هیچ نامه روشن.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ و چون ایشان را گویند
اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ بر پى آن روید که اللَّه فرو فرستاد قالُوا ایشان گویند
بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنانه که بر پى آن رویم که پدران خویش را بر آن یافتیم
أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ إِلى عَذابِ السَّعِیرِ (۲۱) باش و اگر دیو ایشان را با عذاب آتش میخواند بران باید رفت.
وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ هر که روى خویش و سوى خویش و آهنگ خویش با اللَّه سپارد
وَ هُوَ مُحْسِنٌ و او نیکوکار بود و بىگمان
فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقى او دست در زد در استوارتر گوشهاى
وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ (۲۲) و باللّه گردد سرانجام همه کار [و چنان بود که او خواهد].
وَ مَنْ کَفَرَ و هر که کافر شود و بسپاس نیندیشد
فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ اندوهگن مدار ترا نسپاسى و ناگرویدن او
إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ با ماست بازگشت ایشان
فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا تا آگاه کنیم ایشان را بپاداش دادن از آنچه میکردند
إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (۲۳) که اللَّه داناست بهر چه در دلهاست.
نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلًا فرا میداریم ایشان را ببرخوردارى این جهانى اندکى
ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِیظٍ (۲۴) پس ایشان را فرا نیاریم ناچاره فرا عذابى بزرگ.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ و اگر پرسى ایشان را
مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ که که آفرید آسمانها و زمینها؟
لَیَقُولُنَّ اللَّهُ گویند که اللَّه قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بگو حمد و ستایش بسزا آن خداى را [که دشمن بحق او معترف بزبان خویش و بر آفریدگارى او گواه]
بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (۲۵) [نه چنانست که ایشان میگویند از حدیث انباز و انبازى] که بیشتر ایشان ناداناند.
لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ خدایراست هر چه در آسمان و زمین چیز است
إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (۲۶) که اللَّه آنست که او بى نیاز است نکو نام ستوده.
وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ اگر چنان بودى که هر چه در زمین درخت است
أَقْلامٌ همه قلم بودى
وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ و دریا مداد بودى [مى پیوندید آن را و مىکشید]
مِنْ بَعْدِهِ پس تهى شدن آن
سَبْعَهُ أَبْحُرٍ هفت دریاى دیگر [از مداد]
ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ بسر نیاید سخنان اللَّه
إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (۲۷) که اللَّه توانایى است دانا.
ما خَلْقُکُمْ نیست آفرینش شما [درین جهان]
وَ لا بَعْثُکُمْ و نه برانگیختن شما [در آن جهان]
إِلَّا کَنَفْسٍ واحِدَهٍ مگر چون [آفریدن و برانگیختن] یک تن
إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ (۲۸) اللَّه شنواست بینا.
أَ لَمْ تَرَ نمىبینى؟
أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ که اللَّه درمىآرد شب [تابستانى] در روز
وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ و درمىآرد روز [زمستانى] در شب
وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ و روان کرد و بفرمان خورشید و ماه
کُلٌّ یَجْرِی إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى هر یکى میرود تا آن زمان که نام زد کرده اللَّه است که هر دو تباه و نیست شوند
وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (۲۹) و نمىدانى که اللَّه داناست بهر چه مىکنید و از آن آگاه.
ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُ آن [کردار و آفرینش و این گفتار] از بهر آنست تا بدانند که اللَّه هست بسزا
وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ و هر چه مى خداى خوانید فرود ازو کژ است و نیست
وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (۳۰) و اللَّه اوست که زبر خلق است و مه از ایشان.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ نمىبینى که مىرود کشتیها در دریا
بِنِعْمَتِ اللَّهِ بنعمتهاى خداى [و نیک خداى او]
لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ آن را تا با شما نماید [آنچه نماید] از نشانهاى [نیک خدایى] خویش
إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ در آن نشانهاى پیداست
لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (۳۱) هر شکیبایى را سپاس شناس نیکو شکیب سپاس دار.
وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ و آن گه که بزیر ایشان درآید موج دریا
کَالظُّلَلِ هم چون میغ بزرگ گران
دَعَوُا اللَّهَ خوانند خداى را [از دل]
مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ پاک دارنده او را دعا خواندن خویش [یگانه]
فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ و آن گه که ایشان را رهاند و با دشت و صحرا آرد
فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ از ایشان کس کس بود که میانه بود و بچم، نه دلآسا
وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا [و باز ننشیند از پذیرفتن پیغامهاى ما] و منکر نیاید نشانهاى ما را
إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ (۳۲) مگر ازین هر ناراستى کژکارى پلید، آهنگى ناسپاس.
یا أَیُّهَا النَّاسُ اى مردمان
اتَّقُوا رَبَّکُمْ بپرهیزید از [خشم و عذاب] خداوند خویش
وَ اخْشَوْا یَوْماً و بترسید از روزى
لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ که هیچ سود ندارد و بکار نیاید پدر پسر خویش را
وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَیْئاً و نه هیچ فرزند بکار آید پدر خویش را هیچ
إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ که وعده اللَّه [و هنگام نهادن او] راست است
فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا هان که زندگانى این جهانى شما را مفریباد
وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (۳۳) و مفریباد شما را بخداى آن شیطان فریبنده.
إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ بنزدیک اللَّه است دانش کى رستاخیز
وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ و او فرستد باران
وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ و او داند که در رحم آبستنان چیست
وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً و نداند هیچکس که چه خواهد کرد فردا
وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ و نداند هیچ کس که بکدام زمین خواهد مرد
إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ (۳۴) اللَّه دانایى است آگاه.
النوبه الثانیه
قوله تعالى و تقدّس: أَ لَمْ تَرَوْا معناه- ا لم تعلموا یا بنى آدم أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ اى- مکّنکم من الانتفاع بما فى السماء من الشّمس و القمر و النجوم و ما فى الارض من الجبال و البحار و النبات و الاشجار و الدّواب و الریح و السحاب و غیر ذلک ممّا تنتفعون به فى اوقاتکم و مصالحکم.
وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ اى- اتمّ و وسع حتى فضل و السابغات فى قصّه داود هى الدّروع الطویله نِعَمَهُ قرأ نافع و ابو عمرو و حفص بفتح العین على الجمع و قرأ الآخرون منوّنه على الواحد و معناها الجمع ایضا کقوله: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها.
ظاهِرَهً وَ باطِنَهً قال عکرمه عن ابن عباس: النعمه الظاهره- الاسلام و القرآن، و الباطنه- ما ستر علیک من الذنوب و لم یعجل علیک بالنقمه. و قیل: الظاهره ما یراها الناس من الجاه و المال و الخدم و الاولاد. و الباطنه- الخلق و العلم و القوّه و سائر ما یعلمه العبد من نفسه. و قیل الظاهره- ما یعلمه العبد من نفسه و الباطنه- ما یعلمه اللَّه و لا یعلم العبد.
وقیل لرسول اللَّه (ص): عرفنا النعم الظاهره فما الباطنه؟
فقال (ص) «هو ما لو رآک النّاس علیه لمقتوک»
وعن جویبر عن الضحاک قال سألت ابن عباس عن قول اللَّه عزّ و جل: وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً فقال سألت رسول اللَّه (ص) قلت یا رسول اللَّه ما هذه النعمه الظاهره و الباطنه؟ قال: «امّا الظاهره فالاسلام و ما حسّن من خلقک و ما افضل علیک من الرزق. و امّا الباطنه فما ستر من سوء عملک یا بن عباس». یقول اللَّه عزّ و جلّ «انّى جعلت للمؤمن ثلاثا صلاه المؤمنین علیه بعد انقطاع عمله اکفّر به عنه خطایاه. و جعلت له ثلث ماله لیکفّر به عنه خطایاه و سترت علیه سوء عمله الّذى لو قد ابدیته للناس لنبذه اهله و ما سواهم»
و قال الحارث بن اسد المحاسبى: الظاهره نعیم الدنیا و الباطنه نعیم العقبى.
و قال سهل بن عبد اللَّه: الظاهره اتّباع الرّسول و الباطنه محبّته. و قیل:الظاهره قوله وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ و الباطنه قوله: وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ.
و قیل: الظاهره- الشهاده الناطقه و الباطنه- السعاده السابقه. و قیل الظاهره- وضع الوزر و رفع الذّکر و الباطنه- شرح الصدر. و قیل: الظاهره قوله وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ و الباطنه قوله أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ؛ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ یعنى- و مع هذه النعم الظاهره و الباطنه منهم من یخاصم فى دین اللَّه و یجادل فى توحید اللَّه و یمیل الى الشرک و هو النضر بن الحارث حین زعم انّ الملائکه بنات اللَّه.
و قیل نزلت فى یهودى خاصم النبىّ (ص) فاخذته صاعقه فاهلکته، بِغَیْرِ عِلْمٍ اى- جهلا منه لا علم له بما یدّعیه، وَ لا هُدىً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ اى- لا برهان له من سنّه سنّها نبىّ او کتاب مبین انزل على نبىّ یعنى- انّما یتّبع هواه و وسوسه الشیطان.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ یعنى- و متى قال لهم الرّسول و المؤمنون اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ من الکتاب الواضح و النور البیّن اجابوا بان لا نتّبع الّا الذى وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا الماضین رضى منهم بتقلید الاسلاف و اتّباع الرؤساء بغیر حجّه و برهان. و الالف فى أَ وَ لَوْ الالف الاستفهام دخلت على واو العطف على معنى الانکار و التعجّب من التعلّق بشبهه هى فى غایه البعد من مقتضى العقل اى- انّ هذا الذى خیّل الیکم من وجوب اتّباع الآباء انّما هو وسوسه الشیطان یدعوکم الى ما یؤدّیکم الى عذاب النار.
وَ مَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ التأویل- و من یسلم اخلاصه و قصده و طواعیته الى اللَّه، وَ هُوَ مُحْسِنٌ اى- مخلص موقن غیر مرائی و لا منافق، و قیل من یخلص دینه للَّه و یفوّض امره الیه و هو محسن فى عمله، فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقى استمسک و امسک و تمسّک بمعنى واحد، اى- تعلّق بالعروه الوثقى و هى کلمه التوحید: لا اله الّا اللَّه.
و قیل: القرآن و الاسلام قال الزجاج: من اسلم فقد استمسک و اعتصم بقول لا اله الّا اللَّه و هى العروه الوثقى. و وجه کل شىء جهته و نحوه و الوثقى تأنیث الاوثق کالصّغرى تأنیث الاصغر، و الشیء الوثیق ما یأمن صاحبه من السقوط، وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ یعنى- مصیر الامور فى اواخرها الى اللَّه و هو المجازى علیه.
وَ مَنْ کَفَرَ و لم یسلم وجهه، فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ فلیس علیک منه تبعه، إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ یوم الحساب، فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا نجازیهم على اعمالهم، إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ بضمائر القلوب. و قیل علیم بما فى ضمیرک من الحزن على کذبهم.
نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلًا انّما وصف التمتّع بالقلّه لانّه فى الدنیا التی لبثهم فیها قلیل کما قال: قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ اى- زمانه یسیر و ان کان کثیرا و المعنى نمتّعهم بمنافع هذه الدنیا یسیرا من الزمان، ثُمَ نلجئهم بعد ذلک، إِلى عَذابٍ غَلِیظٍ شدید دائم.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ اى- مع کفرهم مقرّون بانّ خالق السماوات و الارض هو اللَّه. قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ على انقطاع حجّتهم، و قیل: قُلِ الْحَمْدُ لمن خلق هذه الاشیاء لا لمن لا یخلق و هم یخلقون.
و قیل:قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ على العلم و الهدایه، بَلْ أَکْثَرُهُمْ بل ردّ على قولهم نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا، أَکْثَرُهُمْ اى- کلّهم، لا یَعْلَمُونَ ما فى ترک عباده اللَّه من العقاب و العذاب الالیم. و قیل: هو متّصل بما بعده اى- لا یعلمون.لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فما منصوبه بیعلمون، ثم ابتدأ فقال: إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ الغنى عن ایمانهم و طاعتهم، الحمید- المحمود لا ینقطع حمده بکفرهم.
وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ قال قتاده انّ المشرکین قالوا انّ القرآن و ما یأتى به محمّد یوشک ان ینفد فینقطع فنزلت: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ اى- برئت اقلاما سمّى قلما لانّه قط رأسه و الاقلیم القطعه من الارض و تقلیم الاظفار قطعها، وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ قرأ ابو عمرو و یعقوب و البحر بالنصب عطفا على ما، و الباقون بالرفع على الاستیناف، یَمُدُّهُ اى یزیده و ینصب منه، مِنْ بَعْدِهِ من خلفه، سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ معنى الآیه- لو برئت اشجار الارض اقلاما و جعل ماء البحر مدادا و زادت فیه سَبْعَهُ أَبْحُرٍ مثله و کتبت بتلک الاقلام و المداد کلمات اللَّه انکسرت الاقلام و فنى المداد و لم ینفد کلمات اللَّه.
و قیل: المراد بکلمات اللَّه علم اللَّه و سمّى کلمات لانّه لا یمکن کتابته الّا اذا کانت کلمات. و قیل معنى الکلمات اسماء ما خلقه و ما یخلقه فى الآخره لانّها غیر متناهیه. و قیل: ما قضاه اللَّه فى اللوح المحفوظ، إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ اى- منیع لا یعجزه شىء یریده، حَکِیمٌ لا یلحقه سهو و لا عیب فى جمیع ما یقوله و یفعله و قیل انّ حى بن اخطب قال: یا محمد انّک اوتیت الحکمه وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً تزعم انّا لم نؤت من العلم الّا قلیلا فکیف یجتمع هذان و هما ضدّان فنزلت هذه الآیه اى- ما اعطاکم اللَّه من العلم بالاضافه الى ما یعلمه قلیل.
قوله: ما خَلْقُکُمْ وَ لا بَعْثُکُمْ إِلَّا کَنَفْسٍ واحِدَهٍ اى- قدره اللَّه على خلق الجمیع و بعثهم لقدرته على خلق نفس واحده و بعثها لا یلحقه نصب قلوا ام کثروا یقول لها کن فیکون لا حاجه الى آله و لا الى استعانه، إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ لکلام من انکر بالبعث، بَصِیرٌ باحوال الاحیاء و الاموات.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ اى- یزید من ساعات اللّیل فى ساعات النهار صیفا و یزید من ساعات النهار فى ساعات اللّیل شتاء، وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى یعنى- الى ان یأتى یوم تکویرها و تسویدها، وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ هذا تهدّد و وعید، اى- اذا جاء ذلک الاجل الذى ینقطع فیه جریان الشمس و القمر جازاکم اللَّه على اعمالکم کلّها.
ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُ اى- ذلک الذى خلق و صنع بسبب انّه هو اللَّه حقا و لتعلموا انّ اللَّه هو الحقّ یدعوا الى الحق و یأمر بالحق، وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ اى- ما تدعون من الاصنام و تسمونهم آلهه هو الباطل، وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُ على کلّ شىء، الْکَبِیرُ عن ان یکون له نظیر او شبیه مشتق من الکبریاء.
أَ لَمْ تَرَ اى- ا لم تعلم یا محمّد، أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ اى- برحمته على خلقه. و قیل انّ ذلک من نعمه اللَّه علیکم، لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیاتِهِ اى- من علامات صنعه و عجائب قدرته فى البحر اذا رکبتموها، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ على امر اللَّه، شَکُورٍ لنعمه. و قیل معناه لآیات للمؤمنین فانّ الایمان نصفان نصف صبر و نصف شکر.وَ إِذا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ کلّ ما اظلّک من شىء فهو الظلّه و الجمع ظلل شبّه بها الموج فى کثرتها و ارتفاعها و جعل الموج و هو واحد کالظّلل و هى جمع لانّ الموج یأتى منه شىء بعد شىء. یقول تعالى: و اذا علا راکب البحر مَوْجٌ کَالظُّلَلِ.قال مقاتل اى- کالجبال، و قال الکلبى: کالسّحاب، دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الدّین هاهنا الدّعاء اى- یخلصون له الدعاء و لا یدعون معه احدا سواء و لا یستعتبون بغیره.و الاخلاص افراد الشیء من الشوائب.
فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ قال ابن عباس اى- عدل موف بما عاهد اللَّه علیه فى البحر من التوحید له، یعنى- ثبت على ایمانه و المراد به عکرمه بن ابى جهل هرب عام الفتح الى البحر فجاءهم ریح عاصف فقال عکرمه: لئن أنجانا اللَّه من هذه لارجعنّ الى محمد و لاضعنّ یدى فى یده، فسکنت الریاح فرجع عکرمه الى مکه فاسلم و حسن اسلامه. و قال مجاهد فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ فى القول مضمر للکفر فعاد بعد النجاه الى کفره، وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا کُلُّ خَتَّارٍ بدینه، کَفُورٍ لربّه و الختر أسوأ الغدر و افحشه.
یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ اى- لایغنى عنه شیئا و لا یدفع عنه مضرّه و معنى یجزى یقضى یقال: جزاه دینه اذا قضاه و التّقدیر لا یجزى فیه الّا انّه حذف لانّ الیوم یدلّ علیه، وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ مغن و لا قاض، عَنْ والِدِهِ شَیْئاً و المعنى لا یحمل شیئا من سیّآته و لا یعطیه شیئا من طاعاته، و خصّ الوالد و الولد بالذکر تنبیها على غیرهما. إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌ اى- السّاعه آتیه لا ریب فیها و ما وعد من الثواب و العقاب کائن لا محاله، فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا زینتها و غضارتها و آمالها. و قیل لا تشغلنکم الدنیا عن طاعه اللَّه، وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ یعنى- الشیطان و الغرّه باللّه حسن الظّن مع سوء العمل. قال سعید بن- جبیر: هو ان یعمل المعصیه و یتمنّى المغفره.
وفى الخبر: الکیس من دان نفسه و عمل لما بعد الموت و العاجز من اتّبع نفسه هواها و تمنى على اللَّه المغفره.إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ هذه الآیه نزلت فى عبد الوارث بن عمرو بن حارثه رجل من اهل البادیه، انى النبى (ص) فسأله عن السّاعه و وقتها، وقال: انّ ارضنا اجدیت فمتى ینزل الغیث و ترکت امرأتى حبلى فما تلد و انّى اعلم ما عملت امس فما اعمل غدا، و قد علمت این ولدت فباىّ ارض اموت، فانزل اللَّه هذه الآیه.
وعن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص): «مفاتیح الغیب خمس لا یعلمهنّ الّا اللَّه، لا یعلم متى تقوم السّاعه الّا اللَّه، و لا یعلم ما تغیض الارحام الّا اللَّه، و لا یعلم ما فى غد الّا اللَّه، و لا تعلم نفس باىّ ارض تموت الّا اللَّه، و لا یعلم متى ینزل الغیث الّا اللَّه».
قوله تعالى و تقدّس:عِلْمُ السَّاعَهِ اى- علم قیام الساعه، وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ اى- و یعلم متى ینزل الغیث.
سمّى المطر غیثا لانّه غیاث الخلق به رزقهم و علیه بقاؤهم، وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ فى حضر او سفر، برّ او بحر. و قیل: بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ من قدم لانّ کلّ قدم یقع على ارض غیر الاولى فى المشى. و قیل معناه باىّ قدم من الشقاوه و السّعاده حکاه النقاش. إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بهذه الاشیاء، خَبِیرٌ بها فمن ادّعى علم شىء من هذه الخمسه فهو کافر باللّه سبحانه و تعالى.
النوبه الثالثه
قوله تعالى و تقدّس: أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً بدان که عالمیان سه گروهاند: گروهى ابناء دنیااند به نعمت ظاهر مشغول شده، گروهى ابناء آخرتاند در نعمت باطن آویخته.
سیومین ابناء ازلاند که در شهود منعم و راز ولى نعمت با نعمت نپرداختند. نه صید دنیا شدند، نه قید عقبى گشتند، صورت ایشان نقاب صفت ایشان، و هر موى که بر اندام ایشان صدفى از صدفهاى اسرار و گنجى از خزائن انوار نه از گزاف.
بو یزید بسطامى رحمه اللَّه گفت: لو قلعت شعره من جسدى لزالت الدنیا بما فیها و لو قسمت انوار شعره من جسدى على جمیع کفّار الدنیا لوسعتهم و لآمنوا باللّه و رسله و ملائکته و کتبه.
سعید قطان از کبار مشایخ بوده حق را جلّ جلاله و عمّ نواله و عظم شأنه بخواب دید که گفت: یا سعید کلّ الناس یطلبون منّى الّا ابا یزید فانه یطلبنى- همه مردمان از ما چیزى خواهند مگر بو یزید که او از ما ما را میخواهد.
بو بکر شبلى گفت: مدخل راه حسین منصور از حسین پرسیدم گفتم: کیف الطریق الیک؟ فقال خطوتین، و قد وصلت- یا حسین این راه که تو در آن و مىروى چه باید کرد تا بتو رسم؟ حسین گفت دو قدم است آن دو قدم برگیر و بما رسیدى، دنیا بر روى عاشقان دنیا زن و در معشوقه ایشان با ایشان منازعت مکن و آخرت بطالبان آن تسلیم کن و مناقشت خود از ایشان دور دار و بنده درگاه عزت باش بىتصرف در دنیا و آخرت، یعنى که اگر همراه مایى از عالم جعلیّت بیرون آى و قدم صدق درفضاء مشاهدت نه که در آن فضا نه وحشت دنیا بود نه زینت آخرت.
در خبر است که عیسى (ع) به قومى از مجتهدان عباد برگذشت گفت: این مجاهدت و عبادت شما از چیست و براى چیست؟ گفتند: خشیه من النّار، فقال مخلوقا خشیتم، و به قومى دیگر بگذشت از ایشان بىقرارتر و مجاهدتر گفت: این عبادت و مجاهدت به چه امید مىکنید و چه امید دارید؟
گفتند: نرجوا من اللَّه الجنه، عیسى (ع) گفت: هلّا رجوتم اللَّه فحسب، وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَ باطِنَهً سرّ این آیت آنست که عالمیان جمله در حق دعوى کردند هیچ کس نبود که نخواست که بر درگاه او کسى باشد، حقّ جلّ جلاله و عمّ نواله و عظم شأنه ایشان را بر محک ابتلا زد تا ایشان را با ایشان نماید بدون خود.
در هر یکى چیزى انداخت: در یکى دنیا انداخت، در یکى عقبى، در یکى نعمت ظاهر، در یکى نعمت باطن. خلق همه به نعمت مشغول شدند، نیز کسى حدیث او نکرد و از نعمت با منعم نگشت تا راه طلب او از خلق خالى گشت، و الیه الاشاره بقوله: وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ.
پیر طریقت گفت: هر دیده که از دنیا پر شد صفت عقبى در وى نگنجد، و هر دیده که صفات عقبى در وى قرار گرفت آن دیده از جمال احدیّت بىنصیب ماند.
یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً الآیه … یک بار ایشان را بافعال خود ترساند که: اخْشَوْا یَوْماً لا یَجْزِی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ جاى دیگر گفت: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ. یک بار ایشان را بصفات خود ترساند که: أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرى. یک بار ایشان را بذات خود ترساند که: وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ.
گفتهاند خوف سه باب است: یکى بیم فعل. دیگر بیم زیان وقت. سه دیگر بنام خوف است. امّا حقیقت آن اجلال است چنان که آن شاعر گفت:
| اهابک اجلالا و ما بک قدره | علىّ و لکن ملىء عینى حبیبها |
قومى در بیم فعل بد خویشاند این ترسى است که ایمان آبادان دارد، یقول اللَّه تعالى: وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً دیگر بیم حکیمان است، یقول اللَّه تعالى و تقدّس: لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ. سه دیگر هیبت اجلال است خاصگیان را که در هر وقت که بود با ملوک دلیرى کردن خطر است.
یقول اللَّه تعالى و تقدّس:فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا. بیم اوّل بدر مرگ بریده شود. بیم دیگر روز حشر بسر آید. بیم سه دیگر جاوید بنه برد و هرگز بسر نیاید. باران انس مىبارد و آن بیم بر جاى، آفتاب لطف مىتابد و آن هیبت بر جاى، آن عزّت اوست و این مسکنت تو، فاقت یا عزّت چه پاى دارد، آب و خاک در جنب عظمت او کى وادید آید.
إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ خبر درست است که اعرابى پیش مصطفى (ص) آمد گفت: یا رسول اللَّه متى السّاعه؟- اعرابى آن ساعت از محبّت حقّ جلّ جلاله مى سوخت و دریاى عشق در باطن وى بموج آمده مىدانست که علم هنگام رستاخیز به نزدیک مصطفى (ص) نیست که این آیت آمده بود که: إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَهِ امّا میخواست که از سر درد و سوز عشق خویش در آرزوى دیدار حق نفسى برآرد، گفت یا رسول اللَّه شربتى که چندین سال است تا بر دست نیاز خویش نهادهایم و وعده نوشیدن آن به قیامت مىدهند، کى باشد آن هنگام که ما این شربت را نوش کنیم و در مشاهده جمال با کمال بىنهایت بىبدایت بیاسائیم؟- مصطفى (ص) دانست که درد وى از کجاست و شفاى وى چیست گفت: چه ساختهاى آن منزل را که مىپرسى و به چه طمع میدارى؟
اعرابى گفت: نماز و روزه بسیار نساختهام، لکن خدا و رسول را دوست دارم، حضرت مصطفى (ص) فرمود که:المرء مع من احب فردا هر کسى با او آن بود که امروز او را دوست مىدارد.
پیر طریقت گفت: دلیل یافت دوستى، دو گیتى بدریا انداختن است، نشان تحقیق دوستى با غیر حق نپرداختن است، اوّل دوستى داغ است و آخر چراغ، اوّل دوستى اضطرار است و میانه انتظار و آخر دیدار:
| چه باشد گر خورى صد سال تیمار | چو بینى دوست را یک روز دیدار |
قال الشاعر:
| عسى الکرب الذى امسیت فیه | یکون وراءه فرج قریب |
| با دل گفتم که هیچ اندیشه مدار | بگشاید کار ما گشاینده کار |
کشف الأسرار و عده الأبرار، ج۷
