کیفیّت نزول وحى برسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم‏

تلمیذ: راجع به کیفیّت نزول وحى برسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم است.آیا در هنگام وحى آیات قرآنیّه بر رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم و نزول آیات و اوامر و نواهى الهیّه، همیشه حال پیغمبر تغییر مى‏کرده؛ و از حال عادى خارج مى‏شده‏اند؛ و یا آنکه در بعضى از اوقات حال رسول خدا تغییر مى‏کرده است؟ چون در اثر وارد است که در حال وحى رنگ پیغمبر زرد و یا سفید مى‏شد؛ و بدن آن حضرت سنگین مى ‏شد؛ و مانند شخص بى ‏هوش و بى‏حال درمى‏ آمدند.

و آیات الهیّه ‏اى را که نازل مى‏ شده است؛ آیا در حال افاقه براى مردم و براى کتّاب وحى مى‏خوانده‏اند؛ یا در همان حالت غیر عادى؟ و آیا کتّاب وحى پیوسته ملازم آن حضرت بوده‏اند و فورا وحى را مى ‏نوشته ‏اند یا بعدا؟

و آیا نزول وحى بتوسّط جبرائیل بوده؛ و یا خود حضرت حقّ بدون واسطه و حجاب بر آن حضرت تجلّى مى‏ نموده است؟

علّامه: نمى ‏توان گفت که پیوسته حال رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم در وقت نزول وحى تغییر مى ‏کرده است؛ یعنى دلیل نداریم؛ از کجا مى‏توان گفت؟ در مورد رسول الله گاهى اتّفاق مى‏ افتاد در وقت نزول وحى، حال ایشان بهم مى خورد؛ و مثل آدم مقضىّ علیه (مثل شخص متوفّى) همین‏طور مى ‏افتادند و بعدا افاقه حاصل مى‏ شد.

امّا اینکه آیات را در همان حال غیر عادى مى‏ خوانده‏ اند یا پس از افاقه، خیلى روشن نیست.مثل اینکه از بعضى از روایات استفاده مى‏ شود که در حال افاقه هم خوانده مى‏شد؛ که چون حضرتش از عالم فناء بقاء حاصل کرد سؤال مى‏فرمود: که چطور خواندید؟ این دلیلیست بر آنکه در حال فنا و گرفتگى هم مى ‏خوانده ‏اند؛ و بعد که حال عوض مى ‏شد؛ و حال عادى دست مى ‏داد نیز خوانده مى ‏شده است.

یک روایت داریم که از حضرت صادق علیه السّلام سؤال مى‏ کنند: یا ابن رسول الله!

رسول اکرم صلّى الله علیه و آله و سلّم تاب مقاومت ملاقات و دیدار جبرئیل را نداشت؛ و از آن جهت از خود بیخود مى‏ شد؛ و غشّ مى ‏کرد.

حضرت صادق علیه السّلام فرمود: این در حالى بود که خداوند متعال تجلّى مى ‏کرد به رسولش و با او تکلّم مى‏ کرد؛ و رسولش طرف خطاب خدا بود؛ و خود حقّ تبارک و تعالى بدون واسطه با او سخن مى ‏گفت.

و امّا در غیر این صورت جبرائیل مانند یک عبد مملوک و یک بنده و برده‏اى مى‏ایستاد؛ و اجازه مى‏گرفت؛ و حرفهایش را مى ‏زد؛ و هر وقت جبرائیل تکلّم مى‏ کرد این‏چنین بود.

و امّا آنکه در موقع خطاب، حال رسولش تغییر مى‏ کرد حقیقتا خود خداوند عزّ و جلّ بوده است.

مثلا در شأن نزول سوره مائده، و در روایات نزول آن داریم: که سوره مائده وقتى نازل شد که پیغمبر اکرم به مدینه وارد مى‏شدند؛ و به اندازه‏اى این سوره سنگینى داشت و آن‏قدر سخت و سنگین بود که ناقه‏اى که حضرت بر آن سوار بودند نزدیک بود به زمین برسد، و بروى زمین بخوابد.

آیات و روایات در کیفیّت نزول سوره‏هاى قرآن مختلف است؛ بعضى دلالت دارد بر اینکه خداوند متعال تجلّى مى‏نموده و وحى مى‏فرموده است؛ و این وحى بلاواسطه بوده؛ و از بعضى استفاده مى‏شود که بتوسّط جبرائیل بوده است.

و اصولا در آیه وارده در آخر سوره شورى حمعسق که مى ‏فرماید:

وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ.[۱] وحى خدا قسیم با ارسال رسل قرار گرفته است؛ یعنى وحیا مقابل افتاده با فرستادن مأمور و رسول و با تکلّم از وراء حجاب؛ پس هرجا که وحى بوده است دیگر جبرائیل نبوده است.

و این آیه به خوبى دلالت دارد بر آنکه در جائى که قرآن بصورت وحى بوده است؛ توسّط خود حضرت حقّ متعال بلا واسطه بوده و برسول اکرم نازل مى‏شده است؛ و بالاخره جبرائیل نبوده است.

و آنجاهائى که بتوسّط جبرائیل نازل مى‏شده است؛ دیگر جلوه خدا بدون واسطه نبوده است.

این مسئله خیلى روشن است؛ چون بطور حصر مطلق دائر بین نفى و اثبات إلّا وحیا أومن وراء حجاب أو یرسل رسولا هر چه بتوسّط جبرائیل و یا اعوان او نازل شود غیر از مسئله وحى مى‏باشد.

آیات وارده در أوّل نزول قرآن:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ‏[۲] بحسب ظاهر بنظر مى‏رسد باین که توسّط خود حضرت حقّ متعال بعنوان وحى بوده باشد؛ و جبرائیل معلوم مى‏شود که بعدها آورده است.

[در کیفیّت نزول وحى به رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم‏]

و نیز در قرآن سه آیه داریم که دلالت دارد بر اینکه قرآن توسّط جبرائیل و روح القدس و روح الامین نازل شده است.

قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ‏[۳] قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا[۴] نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلى‏ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ‏[۵] بارى ظاهر این آیات اینست که تمام قرآن را جبرئیل نازل کرده است؛ ما براى‏ بدست آوردن حقیقت مطلب و جمع بین آیات قرآن یک طورى فکر کرده‏ایم نمى‏دانم رساست، یا رسا نیست؟

و آن اینکه بگوئیم: کیفیّت نزول وحى سه مرحله دارد.

مرحله اوّل: مرحله نزول وحى است من الله از جانب خدا بلا واسطه.

مرحله دوّم: پائین‏تر از آن، و آن اینکه از جانب خدا بلا واسطه نباشد بلکه از ناحیه جبرئیل است؛ یعنى در جائى که خدا وحى مى‏کرده جبرائیل هم بوده؛ و خداوند بتوسّط جبرائیل وحى مى‏نموده است.

مرحله سوّم: مرحله پائین‏تر از آن؛ و آن اینکه از جانب جبرائیل هم بلا واسطه نبوده باشد بلکه بتوسّط اعوان و یاران او وحى مى‏شده است؛ و در این صورت خداوند بتوسّط جبرائیل، و از جبرائیل بتوسّط اعوان او وحى مى‏شده است؛ و در این قسم، هم خداى متعال حاضر بوده است؛ و هم جبرائیل؛ و هم اعوان جبرائیل.

درباره این قسم سوّم که بتوسّط اعوان جبرائیل وحى مى‏شده است؛ آیه‏اى در قرآن کریم داریم که مى‏ رساند این آیات الهى در الواحى و یا مثلا نظیر الواحى که در دست سفره کرام برره بوده است نازل مى ‏شده و رسول الله مى‏ خوانده است:

کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَهٌ فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَهٍ مَرْفُوعَهٍ مُطَهَّرَهٍ بِأَیْدِی سَفَرَهٍ کِرامٍ بَرَرَهٍ.[۶] و در تمام این سه مرحله، اهل سه مرحله، یعنى حضرت حقّ و جبرائیل و سفره کرام برره حاضر بودند و نزول وحى هم در هریک از مراحل توسّط همه اینها یعنى توسّط سفره کرام برره توسّط جبرائیل توسّط حضرت حقّ صورت مى‏گرفته است؛ غایه الامر در بعضى از موارد نظر اصلى به خود ذات حقّ بوده است، به‏طورى‏که به جبرائیل و سفره نظر نمى‏شده است؛ و این در آن مواردى است که حال رسول الله تغییر مى‏کرده است؛ و طبق آیه واقع در سوره شورى وحیا بوده است.

و در بعضى از موارد نظر اصلى بجبرائیل بوده است؛ به‏طورى‏که به سفره نظر نمى‏ شده است، و نظر بذات حقّ از آئینه و مرآت جبرائیل بوده است.

و در بعضى از موارد نظر اصلى بهمان فرشتگان زیردست و اعوان جبرائیل، یعنى سفره بوده است. و از دریچه وجود و تعیّن آنها به جبرائیل و حضرت حقّ نظر مى‏شده است؛ و درباره این قسم اخیر طبق همان آیه، أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا بوده است. منتهى بعضى از اوقات توسّط رسول جبرئیل و بعضى از اوقات توسّط سفره کرام برره که یاران و اعوان او هستند.

چون طبق همین آیه‏ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا خداوند متعال وقتى وحى کند خودش تکلّم مى‏کند؛ و در تکلیمش واسطه اتّخاذ نمى‏کند. خودش مستقیما تجلّى مى‏کند، و تکلّم مى‏کند؛ و رسول خدا ادراک مى‏کند آن تکلّم را.

و نظیر این معنى را درباره قبض روح داریم؛ در آنجا نیز این سه مرحله در قرآن کریم وارد شده است.

در یک‏جا داریم: اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها[۷] و در یک‏جا داریم: قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ‏[۸] و در یک‏جا داریم: حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ‏[۹].

و نظیر این آیه بازهم در قرآن کریم هست؛ و بهر حال از این آیات استفاده مى‏شود که در مسئله قبض روح در یک‏مرتبه خداوند متعال مستقیما قبض روح مى‏کند؛ و یک‏مرتبه پائین‏تر نسبت به ملک‏الموت داده شده است؛ و در مرتبه پائین‏تر نسبت به فرشتگان و رسولان قبض ارواح داده شده است.

و در تمام این سه مرحله نیز خداوند متعال و ملک‏الموت و ملائکه قبض ارواح دست اندر کارند.

فقط تفاوت در اینست که در بعضى موارد چون شخص محتضر بغیر خدا به هیچ‏وجه متوجّه نیست، حضرت حقّ متعال خود بدون واسطه قبض روح مى‏ نماید؛ یعنى شخص محتضر عزرائیل یا فرشته دیگرى را نمى‏بیند؛ گرچه آنها دست‏اندرکار باشند.

و در بعضى از موارد محتضر مقامش آن‏طور نیست که بتواند صرفا غرق در انوار حضرت احدیّت باشد؛ و چون داراى مراتبى از خلوص مى‏باشد؛ لذا جان دادن او توسّط خود عزرائیل انجام مى ‏گیرد.

و در بعضى از موارد توسّط ملائکه جزئیّه و اعوان عزرائیل صورت مى ‏گیرد.

و در صورت دوّم دیگر ذات حقّ مشاهده نمى‏شود؛ و در صورت سوّم ذات حقّ و عزرائیل هر دو مشاهده نمى‏گردند.و بهر حال اختلاف این مراتب بحسب اختلاف ادراکات و درجات و مقامات محتضر است.

و همان‏طورکه ذکر شد بحسب ظاهر اختلاف درجات و مراتب وحى آیات قرآنیّه در این سه مرحله نیز بحسب اختلاف حالات و مقامات و وضعیّاتى بوده است که خداوند تبارک و تعالى وحى را به یکى از این سه طریق نازل مى‏فرموده است.

[تفسیر آیه مبارکه: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏.]

تلمیذ: در آیه کریمه‏ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى‏.[۱۰] آیا مفادش اینست که تمام کلمات رسول الله صلّى الله علیه و آله و سلّم وحى بوده است؟ یا ظاهرش اینست که آیاتى را رسول الله بعنوان قرآن تلاوت مى‏فرموده است وحى بوده است؟

چون دیده شده است که بعضى‏ها استدلال مى‏کنند با تمسّک باین آیات بر اینکه حرف‏هاى عادى رسول خدا هم وحى منزل بوده است؛ مثلا در قضیّه أمر فرمودن آن حضرت به حرکت جیش اسامه و یا قضیّه کاغذ و دوات خواستن رسول الله در وقت رحلت بر اینکه چیزى بنویسند که امّت دیگر هرگز گمراه نشوند، استدلال مى‏کنند به این آیه شریفه‏ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏.

این کلمات رسول خدا و اوامر و نواهى آن حضرت در امور فردى و خانوادگى و یا در امور اجتماعى آیا وحى نبوده است؟ گرچه کلمات عادى رسول خدا هم صحیح بود؛ و طبق حقّ بود؛ امّا استدلال به آیه‏ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ درست است؟

علّامه: آیه‏ وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏ اطلاق دارد؛ و شامل وحى آیات قرآن و غیره مى‏شود؛ و مى‏توان گفت: رسول الله در امور عادى هم از روى میل و هواى نفسانى سخن نمى‏گفته است.

ولى آیه‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى‏ عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى‏ راجع به قرآن کریم و آیات نازله مى‏باشد و ربطى بسخنان عادى و اوامر آن حضرت در امور شخصى ندارد.

تلمیذ: بعضى‏ها در سخنان خود هنگام تکلّم ضمیر أنا استعمال نمى‏کنند؛ و نمى‏گویند: من چنین کردم؛ و یا من رفتم و گفتم و امثال ذلک؛ بلکه پیوسته ضمیر غایب: هو استعمال مى‏کنند و مى‏گویند: چنین کرد؛ و رفت. و او غذا خورد؛ آیا منظورشان از این قسم تکلّم، تأدّب است؛ که مى‏خواهند خود را عادت به من گفتن ندهند؛ و از منیّت و نسبت افعال مختلف به خود خوددارى کنند؟ یا منظورشان استناد افعال بحقّ است و نمى‏خواهند پاى خود را در میان آورند؛ و خود را در مقابل حضرت حقّ ذى وجودى پندارند؟

گرچه این مقام مقام توحید صرف نیست؛ و در آن مقام غیر از حضرت حقّ چیزى دیده نمى‏شود. و نسبت افعال به خودهم در حقیقت نسبت بحقّ است تبارک و تعالى.

علّامه: در بعضى‏ ها شاید بحسب ظاهر همان جنبه تأدّب باشد که نمى ‏خواهند خود را عادت به من من گفتن بدهند؛ و براى مقام توحیدى یک نحو زمینه فراهم کردن باشد.

در مسئله توحید چنین بخاطر دارم که حضرت صادق علیه السّلام بسیار توجّه و تمایل دارند به اینکه لفظ هو را به خدا برگردانند، که بمقام ذات اشاره کند؛ اگر این‏جور باشد (هوئى) جز خدا نداریم؛ و دیگر مسئله تمام است.

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (آیه ۱ از سوره ۱۱۲ اخلاص) لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى‏ جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ.

هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ (غیر از هو إله نیست) عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ.

هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ‏ (صحبت از هو است، پاى هو به میان مى‏آید) الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ‏[۱۱][۱۲]

 مهرتابان //علامه محمدحسین طهرانی



[۱] ( ۱) آیه ۵۱ از سوره ۴۲ شورى: و از براى هیچ فردى از افراد بشر نیست که خداوند با او سخن گوید؛ مگر از راه وحى، و یا از پشت پرده و حجاب، و یا اینکه فرستاده‏اى را بفرستد، پس وحى کند باذن خود هر چه را که بخواهد؛ و او بلندمرتبه و حکیم است.

[۲] ( ۱) آیه ۱ تا ۶ از سوره ۹۶ علق: بخوان باسم پروردگارت آنکه خلق کرد! انسان را از علق خلق کرد بخوان! و پروردگار تو از همه موجودات مکرّم‏تر و بزرگوارتر است؛ آن کسیست که با قلم تعلیم کرد؛ و بانسان تعلیم کرد چیزهائى را که نمى‏دانست.

[۳] ( ۲) آیه ۹۷ از سوره ۲ بقره: بگو کیست که دشمن جبرائیل باشد؟ جبرائیل است که بر قلب تو فروفرستاد قرآن را باذن خدا.

[۴] ( ۳) آیه ۱۰۲ از سوره ۱۶ نحل: بگو قرآن را روح القدس از جانب پروردگارت بحقّ فروفرستاد تا اینکه کسانى که ایمان آورده‏اند، استوار و پابرجاى بوده باشند.

[۵] ( ۴) آیه ۱۹۳ از سوره ۲۶ شعراء: قرآن را روح الأمین بر قلب تو فروفرستاد براى اینکه از ترسانندگان بوده باشى بزبان عربى آشکارا.

[۶] ( ۱) آیات ۱۱ تا ۱۶ از سوره ۸۰ عبس: نه این‏چنین نیست بلکه آیات قرآن براى تذکّر و پند است، تا هر که بخواهد متذکّر گردد؛ در صحیفه‏ هاى بلندمرتبه و بزرگ‏ مقام است؛ آن صحیفه ‏ها بلندمرتبه و پاک و پاکیزه است، که بدست سفیران حقّ و فرشتگان وحى که ملائکه بزرگوار و با اخلاق نیکو هستند فرستاده مى ‏شود.

[۷] ( ۱) آیه ۴۲ از سوره ۳۹ زمر: خداوند جان‏ها را در وقت مردن و در وقت خوابیدن مى ‏گیرد.

[۸] ( ۲) آیه ۱۱ از سوره ۳۲ سجده: بگو شما را قبض روح مى‏کند آن فرشته مرگى که بشما گماشته شده است.

[۹] ( ۳) آیه ۶۱ از سوره ۶ انعام: حتّى تا زمانى که موت بسراغ یکى از شما بیاید، در آن هنگام رسولان و فرستادگان ما از فرشتگان او را قبض روح مى ‏کنند؛ و آنها در انجام این امر کوتاهى ندارند.

[۱۰] ( ۱) آیه ۳ تا ۵ از سوره ۵۳ نجم: و رسول خدا از روى میل و هواى نفسانى خود سخن نمى ‏گوید؛ نیست سخن او مگر وحى خداوندى که به او وحى شده است؛ و او را شدید القوى( که منظور جبرائیل امین است) تعلیم کرده است.

[۱۱] ( ۱) آیات ۲۲ تا ۲۴ از سوره ۵۹ حشر: اگر ما این قرآن را بر کوهى فرومى‏فرستادیم؛ هرآینه مى‏دیدى که آن کوه از عظمت خدا و ترس از خدا خاشع مى‏شد و متلاشى مى‏گشت! و ما این مثال‏ها را براى مردم مى‏زنیم به امید آنکه تفکّر کنند.

اوست خداوند یگانه‏اى که غیر از او خدائى نیست که به نهان و آشکار اطّلاع دارد و بخشنده و مهربان است.

اوست خداوند یگانه‏اى که غیر از او خدائى نیست و سلطان مقتدر و پاک و منزّه از هر عیب و ایمنى‏بخش و حافظ و نگهدارنده عالم و قاهر و مسلّط بر جمیع مخلوقات و با جبروت و عظمت است؛ و منزّه است این خدا از هر چه را که مشرکان براى او شریک و انبازى قرار مى‏دهند.

[۱۲] علامه سید محمد حسین تهرانى، مهر تابان، ۱جلد، انتشارات ملکوت نور قرآن – مشهد، چاپ: هشتم، ۱۴۲۶ ق

دکمه بازگشت به بالا
-+=