تفسیر و تفاسیر شیعه قرن پنجم

قرن پنجم :

 

 

تلخیص البیان عن مجازات القرآن

اثـر ابـوالـحسن محمد ( ۳۵۹ – ۴۰۶ ق ) فرزند ابواحمد الحسین از نوادگان ابراهیم مجاب فرزند امـام مـوسى کاظم (ع ) معروف به شریف رضى از بزرگان شیعه و ائمه ادب و جامع کتاب گران قدر نهج البلاغه ( – شریف رضى ). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربى در تفسیر آیات قرآن کریم مخصوصا واژه ها و عبارات و تعبیرات مجازى و کنایى و استعارى است .

نخستین شخصى که نسخه این تفسیر را معرفى نمود علامه نورى ( م ۱۳۲۰ ق ) بود که چند برگ آن را مشاهده کرده بود.
شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه به نقل از تکمله سید حسن صدر به این مساله اشاره دارد.
سـپـس نسخه کهن و بسیار قدیمى متعلق به قرن ششم هجرى جزء مخطوطات کتابخانه اهدائى سید محمد مشکوه به دانشگاه تهران شناسائى گردید.

که از آغاز آن افتادگى دارد که به همان کیفیت و عینا در سال ۱۳۷۲ ق در تهران به طبع رسید.
سپس نسخه کامل متعلق به قرن سیزدهم هجرى در عراق به دست آمد و مجددا به طور کامل در سال ۱۳۷۵ ق در چاپخانه المعارف بغداد و مجددا در بیروت به طبع رسید.
سه تفسیر دیگر اثر مرحوم شریف رضى ذکر شده است که عبارتند از:

۱) حقائق التاویل فى متشابه التنزیل , تفسیرى است که به نظر شیخ آقابزرگ تهرانى بزرگتر از تفسیر تبیان شیخ طوسى و فعلا چـنـد نـسخه از مجلد پنجم آن در کتابخانه هاى ایران و عراق موجود است که نسخه آستان قدس رضـوى بـه شـماره ۱۳۲۰ از همه قدیمى تر است و این نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خ ط شـریـف رضـى چـنـین نوشته شده است : قرى على هذا الجزء من اوله الى آخره و صح الا ما اغفل القارى من تصحیحه و فى شعبان من سنه اثنتین و اربعمائه ( ۴۰۲ ). این نسخه در ۱۹۳۶ م در نجف اشرف به چاپ رسیده است .

۲) مجازات القرآن , که مؤلف بزرگوار آن در کتاب دیگر خود به نام المجازات النبویه ) یا ( مجازات الثار الوارده عن رسول اللّه (ص ) ) از این تفسیر بسیار نقل نموده است .
و ابـن خـلکان در وفیات الاعیان ( ۴/۴۱۶ ) در وصف آن شرحى بیان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است .ولى اکنون نسخه اى از آن در دست نیست .

۳) معانى القرآن , تفسیرى بوده در معانى بدیع آیات قرآنى که مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلکان در وفیات الاعیان ( ۴/۴۲ ) قرار گرفته و از این تفسیر با وصف ( یتعذر وجود مثله ) یاد کرده اند و فعلا وجود ندارد.

منابع :

تفسیرهاى فوق : تاریخ بغداد, ۲/۲۴۶; تاسیس الشیعه , ۲۱۳; الدرجات الرفیعه , ۴۶۶; الذریعه , ۴/۴۲۱, ۱۹/۳۵۱; رجـال , نـجـاشـى , ۲/۳۲۵; ریـاض العلماء, ۵/۷۹; ریحانه الادب , ۳/۱۲۱; شذرات الـذهـب , ۳/۱۸۲; لـسان المیزان , ۵/۱۴۱; معالم العلماء, ۵۱; فهرست اهدائى مشکوه , ۱/۶۷; معجم رجـال الحدیث , ۱۶/۱۹; معجم المطبوعات , ۱/۱۱۲۳; مقدمه حقایق التاویل بقلم عبدالحسین حلى نـجـفـى , ۲۰; مـؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۵/۲۳۶; میزان الاعتدال , ۳/۵۲۳; النابس فى القرن الخامس , ۱۶۴; یتیمه الدهر, ۳/۱۱۶; وفیات الاعیان , ۴/۴۱۶.

 

 

الناسخ و المنسوخ

اثـر ابـوالقاسم هبه اللّه ( م ۴۱۰ ق ) فرزند سلامه بن نصر ضریر مقعرى نحوى بغدادى از مفسران و اکابر قراء شیعه .و خطیب بغدادى ( م ۴۳۶ ق ) مى گوید کان من احفظ الناس لتفسیر القرآن .
این تفسیر در ۲۰۱ موضوع بحث کرده است و از چندین تفسیر بهره گرفته شده است .
کارل بروکلمان در ادب العربى این تفسیر را معرفى کرده است .
نـسـخـه هـاى این تفسیر در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى ایران و مصر و اروپا موجود است که نسخه هاى آستان قدس رضوى (شماره ۱۴۲۶ ) و بریطانیا ( ۱۲۹ ) و پاریس ( ۷۶۰ ) و برلین و قاهره از آن جمله اند.
ایـن تفسیر در سال ۱۳۱۵ ق در حاشیه اسباب النزول واحدى در مصر به چاپ رسیده و در بیروت تجدید چاپ شده است .
تفسیر دیگرى به نام تفسیر ابن سلامه از این مفسر ذکر شده که موجود نیست .

مـنـابـع :

الاعـلام , زرکـلـى , ۸/۷۲; بـغیه الوعاه , ۲/۳۲۳; الارشاد, یاقوت , ۷/۲۴۳; تذکره الحفاظ, ۳/۱۰۵۱; الـذریـعـه , ۲۴/۱۳, شـذرات الـذهب , ۳/۱۹۲; طبقات القراء, ابن جزرى , ۲/۳۵۱; طبقات الـمـفـسـرین , داوودى , ۲/۳۴۷; طبقات المفسرین , سیوطى , ۴۲; غایه النهایه , ۲/۳۵۱; الازهریه , ۱/۱۹۵; فـهـرسـت الـفـبـائى کـتـب خـطى کتابخانه مرکزى آستانه قدس رضوى , ۵۴۷; معجم المطبوعات العربیه و المعربه , ۱/۱۲۰; مفسران شیعه , ۸۶; النجوم الزاهره , ۴/۲۴۵.

 

 

 

تفسیر المظفر

اثـر شـیـخ ابوالفرج مظفر ( ح ۳۱۰ – ح ۴۱۰ ق ) فرزند على بن الحسین حمدانى قزوینى از شیوخ امامیه و سفراى حضرت حجت بن الحسن (عج ) در قزوین .
تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربى و به شیوه روائى است .
گویا نسخه اى از این تفسیر در کتابخانه خصوصى هندوستان مشاهده شده است .
سـیـد اعجاز حسین کنتورى ( م ۱۲۸۶ ق ) در کشف الحجب آن را ضبط کرده ولى محل نسخه را معرفى نکرده است .

مـنابع :

امل المل , ۲/۳۲۳; التدوین فى اخبار قزوین , ۴/۱۰۰; جامع الرواه , ۲/۳۳۴; تعلیقه امل المل , ۳۱۸; الذریعه , ۴/۳۱۴; ریاض العلماء, ۵/۲۱۳; ضیافه الاخوان , ۲۰۷; الفهرست , منتجب الدین , ۱۰۱; کشف الحجب و الاستار, ۱۳۵; معجم رجال الحدیث , ۱۸/۱۷۹; النابس فى القرن الخامس , ۱۹۳.

 

 

 

آیات النازله فى امیرالمؤمنین (ع )

تفسیر امامه امیرالمؤمنین (ع )من القرآن

اثـر ابـوعـبـداللّه ( م ۴۱۳ ق ) فرزند محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید از ائمه حدیث و شیوخ متکلمین امامیه و رئیس مطلق شیعه در عصر خویش .
سـیـد محسن امین عاملى ۵۶ نفر از مشایخ و ۱۹۵ عنوان از مؤلفات وى را نام برده از جمله تفسیر مذکور است .ابوالعباس نجاشى شاگرد وى این تفسیر را از مفسر روایت مى نماید.

تفسیر آیات قرآن کریم که دلالت بر امامت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) دارد مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است .

نـسخه اى از این تفسیر نزد سید ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خویش وقف نموده و تمام آن را در کـتـاب خـود ( سـعد السعود النفوس منضود ) در باب دوم فصل اهل البیت و امامت نقل کرده است .

تـفـسـیـرهـاى دیـگرى از مؤلفات شیخ مفید نام برده اند که هیچیک از آنها موجود نیست و فق ط روایاتى در کتب حدیث و رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از:
۱) البیان فى تالیف القرآن .
۲) البیان فى علوم القرآن .
۳) تفسیر الکلام فى دلائل القرآن .
۴) اعجاز القرآن , که در وجوه قرآن است و اکثر کتب شیعه و سنى از آن یاد کرده اند.
۵) الکلام فى حدیث القرآن .
۶) الکلام فى وجوه اعجاز القرآن .
۷) النصره فى فضل القرآن .
۸) فى تاویل قوله تعالى فاسئلوا اهل الذکر, در بیان و توضیح آیه مذکور که در دو سوره قرآن آمده است (نحل , ۴۳; انبیاء, ۷).

منابع :

اعیان الشیعه , ۹/۴۲۰; الاعلام , زرکلى , ۷/۲۱; تاسیس الشیعه , ۳۳۶; الذریعه , ۱۲/۱۸۲; رجال , نـجـاشـى , ۲/۳۲۷; شـذرات الذهب , ۳/۱۹۹; الشیعه و فنون الاسلام , ۲۷; الفهرست , شیخ طوسى , ۱۸۶; الـفـهـرسـت , ابـن ندیم , ۳۳۲; لسان المیزان , ۵/۳۶۸; مرآه الجنان , ۳/۲۸; معجم الدراسات الـقرآنیه , ۲۴; معجم رجال الحدیث , ۱۷/۲۰۲; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۱۱/۳۰۶; مفسران شیعه , ۹۴; میزان الاعتدال , ۴/۲۶; النابس فى القرآن الخامس , ۱۸۶; النجوم الزاهره , ۴/۲۵۸.

 

 

الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (تفسیر ثعلبى ).

اثـر ابـواسـحاق احمد( م ۴۲۷ ق ) فرزند ابراهیم نیشابورى معروف به ثعالبى یا ثعلبى ادیب نحوى لغوى محدث مقرى , متکلم , خطیب و از فقهاى زمان خود.

ثعالبى تفسیر خودرابه شیوه روائى تالیف نموده است و شامل جمله اى از اشارات و معانى لطیف و اعراب کلمات و وجوه قرائات و همچنین اخبار و روایاتت امامیه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (ع ) است .

بدین جهت از منابع مهم مفسران شیعه بوده است .چنانکه علامه مجلسى این تفسیر را یکى از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است .

و نیز حدیث معروف من مات على حب آل محمد را از همان تفسیر روایت مى کنند.
امـروزه چـنـدیـن نـسخه نفیس از این تفسیر در کتابخانه هاى مختلف جهان معرفى مى کنند که کـهن ترین این نسخه ها نسخه ملا محمد صالح برغانى حائرى است که تمامى فضائل و روایات این تفسیر در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسیر خود کنزالعرفان نقل نموده است .

و از دیـگـر نـسخه هاى آن نسخه کتابخانه موزه بریطانیا به شماره ۸۲۱ و واتیکان به شماره ۱۳۹۴ است .
همچنین نسخه اى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره ۱۲۴۲ محفوظ است .
و نـیـز ایـن تفسیر توسط ابوبکر محمد بن الولید طرطوشى معروف به ابن ابى الدقه تلخیص شده است .

دو تـفـسیر دیگر براى ابواسحق احمد ثعالبى ذکر کرده اند که عبارتند از:

۱) تفسیر ثعالبى , تفسیر مـزبـور در یـک جـلد به شیوه روائى تدوین یافته که یک نسخه از آن نزد سید بن طاووس موجود بوده و در کتاب سعدالسعود خود از آن بسیار نقل کرده است .

۲) عرایس المجالس , در شرح قصص قرآن و به زبان عربى است که در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتیب یافته است .
از ایـن تـفـسیر نسخه هاى قدیمى در کتابخانه دانشگاه تهران ( شماره ۸۳ ) و در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۴۱۴۴ ) موجود است .
چاپ و نشر این تفسیر نخست در بولاق سپس در بمبئى و مصر و بیروت بارها انجام شده است .

مـنابع :

اعلام , زرکلى , ۱/۲۱۲; انباه الرواه , ۱/۱۱۹; بغیه الوعاه , ۱/۳۵۶; تاریخ ابن کثیر, ۱۲/۴۰; تاریخ الادب الـعربى , کارل بروکلمان , ۶/۱۵۲; البدایه و النهایه , ۱۲/۴۰; تذکره الحفاظ, ۳/۱۰۹۰; شذرات الذهب , ۳/۲۳۰; طبقات المفسرین , داوودى , ۱/۶۵; طبقات المفسرین , سیوطى , ۵; طبقات القراء, ابـن جـزرى , ۱/۱۰۰; فـهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستانه قدس رضوى , ۱/۴۳۲; الذریعه , ۱۸/۶۶; ریـحـانه الادب , ۱/۳۶۷; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۲/۶۰; الوافى بالوفیات , ۷/۳۰۷; وفیات الاعیان , ابن خلکان , ۱/۷۹.

 

 

 

تفسیر ابن سینا (تفسیر الرئیس ابوعلى سینا).

اثـر ابوعلى الحسین (۳۷۰ – ۴۲۸ ق ) فرزند عبداللّه معروف به شیخ الرئیس و ابن سینا فیلسوف و پزشک نامدار مسلمان ( – ابن سینا ). تـفـسـیـرهاى کوچک او که به شیوه حکمى و فلسفى نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است , بحث درچند سوره نسبتا کوچک قرآن کریم است .
کـهـن ترین نسخه شناخته شده تفسیر او در کتابخانه موقوفه شیخ محمد صالح برغانى حائرى در کـربـلا اسـت که شامل

۱) النیروزیه فى معانى الحروف الهجائیه : ابن سینا در این تفسیر به معنى حروف هجائیه اوائل بعضى سور قرآن کریم و کشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه عید نوروز به امین ابى بکر محمد بن عبداللّه ( عبیداللّه ) اهدا کرده است و مرتب بر سه فصل مى باشد

الف ) ترتیب الموجودات و خاصیه کل مرتبه منها.
ب ) کیفیه الحروف و دلالتها.
ج ) دلالـه حـروف اوائل السور فى القرآن و نیز نسخه اى به شماره ۵۹۴۵ در کتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و ضمن نه رسائل دیگر در بمبئى به سال ۱۳۱۸ ق تحت عنوان ( تسع الرسائل ) به اهتمام ملک الکتاب شیرازى چاپ اول گردیده است .
۲) تفسیر المعوذتین ضمن سوره الناس و سوره الفلق که در دهلى و در مصر چاپ گردیده است .
۳) تـفسیر سوره الاخلاص ; سوره التوحید نسخه مورخه ۷۴۳ ق را که ملحق به آخر تفسیر جوامع الـجـامـع طبرسى بوده , و دو نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است و مکررا چاپ شده است .
۴) تفسیر سوره الحمد در مصر به اهتمام محیى الدین صبرى الکردى در مجموعه اى که شامل ۱۸ رساله است تحت عنوان جامع البدایع چاپ گردیده است .
۵) تفسیر سوره الفلق .
دو نسخه خطى آن در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است و ضمن تفسیر سوره هاى الناس و المعوذتین در تهران و دهلى و قاهره به طبع رسیده است .
و ضمیمه شرح الهدایه نیز چاپ شده است .
۶) تفسیر سوره الناس نسخه خطى آن در کتابخانه آستان قدس رضوى ضمن سوره الفلق و تفسیر المعوذتین محفوظ است و در دهلى و قاهره و تهران چاپ سنگى شده و مجددا ضمن شرح الهدایه ملاصدرا شیرازى چاپ گردیده است .
۷) تفسیر سوره الاعلى دو نسخه خطى در کتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
شـیـخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد نسخه تفسیر سوره الاعلى و تفسیر سوره الاخلاص و تـفـسـیـر الـمعوذتین , به خط محمود تبریزى , شاگرد میر صدرالدین دشتکى , در کتابخانه سید نصراللّه تقوى در تهران محفوظ است .
۸) تـفـسـیـر آیه ثم استوى الى السماء ( آیه ۱۰ سوره حم السجده ) ضمن تفسیر سوره الناس و تـفسیر سوره الفلق در مجموعه الرسائل در تهران به سال ۱۳۱۳ ق , چاپ سنگى به خط عبدالکریم شـیرازى چاپ شده است و همچنین در حاشیه کتاب شرح الهدایه ملاصدرا شیرازى تجدید طبع گردیده است .
۹) تفسیر آیه دخان ضمن آیه استوى الى السماء ضمن مجموعه الرسائل که شامل ۱۶ رساله است در تهران چاپ سنگى گردیده است .
تـاویل الیات ; تفسیر اثبات النبوه و تاویل ما فى کلمات الانبیاء من الرموز, اثر شیخ الرئیس ابوعلى سـینا شامل تاویل چند آیه از آیات قرآن کریم : آیه نور; آیه على العرش استوى ; تاویل الملک ; تاویل لـثواب و العقاب ; تاویل آیات الجنه و ابوابها الثمانیه ; تاویل آیات النار و ابوابها السبعه ; تاویل التسعه عشر.
ابـن سـیـنـا بـا مشرب فلسفى خود به شیوه کلامى به بیان شرح و تاویل رموز وحى و تفسیر آیات مذکور پرداخته است .
نـسـخـه ایـن تفسیر ضمن مجموعه اى از رسائل وى در کتابخانه شیخ هادى آل کاشف الغطاء در نجف محفوظ است .

مـنـابـع :

اعیان الشیعه , ۶/۶۹; الاعلام , زرکلى , ۲/۲۴۱; آداب اللغه , ۲/۳۳۶; الذریعه , تحت عناوین فـوق ; شـذرات الـذهـب , ۳/۲۳۴; تاریخ حکماء الاسلام , ۲۷; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مـرکـزى آسـتـان قدس , ۱۳۵ چاپ اول و دوم ; لسان المیزان ۲/۲۹۱; معجم المطبوعات , ۱/۱۲۷; معجم الدراسات القرانیه , ۸۶; مفسران شیعه , ۹۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۷۷۹; مـیـزان الاعـتـدال , ۱/۵۳۹; الـنابس فى القرن الخامس , ۶۳; وفیات الاعیان , ابن خلکان , ۲/۱۵۷.

 

 

 

کفایه التفسیر

اثـر ابـوعـبـداللّه اسـمـاعیل ( ۳۶۱ – ۴۳۰ ق ) فرزند احمد بن عبداللّه الضریر حیرى نیشابورى , از مفسران و علماى عصر خود.
مـفسر از شاگردان ابوالعباس انماطى و مخلدى و ابى هیثم و دیگران و از مشایخ خطیب بغدادى بوده است .
صاحب تاریخ نیشابور مفسر را از طبقه دوم محدثان یاد کرده است .مفسر تفسیر خود را به شیوه روائى تالیف نموده است .
نـسـخه اى نفیس از این تفسیر از اوائل سوره مریم تا آخر سوره یس به خط نسخ در سال ۵۰۶ ق به خط احمد بن حسین بن نعمه اللّه نگاشته شده و از مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوى است ( شماره ۱۳۷۷ ).

مـنـابـع :

تاریخ بغداد, ۶/۳۱۳; تاریخ نیشابور, ۱۷۳; تذکره الحفاظ, ۳/۱۰۹۷; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۴۶۶; کشف الظنون ۱/۴۴۲, ۲/۱۴۹۸; مفسران شیعه , ۸۶.

 

 

 

ما نزل من القرآن فى على (علیه السلام )

تفسیر النور المشتعل

اثـر حـافـط ابـونـعـیـم احـمد ( ۳۳۴ یا ۳۳۶ – ۴۳۰ ق ) فرزند عبداللّه بن احمد معروف به ابونعیم اصـفـهـانى از اعاظم علماى اسلام و ثقات حفاظ حدیث و مشاهیر مورخان که موردوثوق فریقین بوده است .

او سر سلسله خاندان قدیمى و معروف مجلسى در اصفهان است ( آل مجلسى ). تـفسیر ما نزل من القرآن را مورخین در شرح حال مفسر یاد کرده اند و نیز جمعى از محدثان آن را روایت مى کنند و قسمتهائى از آن را در تفسیرهاى خویش نقل کرده اند.

نـسـخـه اى از این تفسیر تا مطلع قرن هفتم هجرى در دست بوده و ابوحسین یحیى ( م ۶۰۰ ق ) مـعـروف بـه ابـن بـطـریق نسخه اى از آن را در اختیار داشته و در تفسیر خویش خصائص الوحى المبین آنچه را که لازم دیده و مى خواسته نقل نموده است .ولى در فهرستهاى چاپى کتابخانه هاى امروزى از این تفسیر یاد نشده است .

مـحـقـق مـعـاصر شیخ محمدباقر محمودى آنچه را که ابن بطریق در خصائص الوحى المبین از بـخـشـى از تـفـسـیر ما نزل من القرآن فى على (ع ) ابونعیم اصفهانى استخراج نموده و در کتاب خاصى تحت عنوان النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ) آورده است در سیصد و شـش صـفـحـه بـه قطع وزیرى به سال ۱۴۰۶ ق توسط وزارت ارشاد اسلامى در تهران به چاپ رسانده است .

مـنـابـع :

اعـیان الشیعه , ۲/۴۳۸; الاعلام , زرکلى , ۱/۱۵۷; تذکره الحفاظ, ۳/۲۵۷; شذرات الذهب , ۳/۲۴۵; طـبـقـات الـشافعیه , ۷/۹; روضات الجنات , ۱/۷۵; طبقات الکبرى , شعرانى , ۱/۵۶; لسان المیزان , ۱/۲۰۱; میزان الاعتدال , ۱/۵۲; وفیات الاعیان , ابن خلکان , ۱/۶۹; مقدمه ما نزل من القرآن فى على (ع ), ۵;تفسیر النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فى على (ع ).

 

 

 

غررالفرائد و دررالقلائد (تفسیر شریف المرتضى )

اثـر عـلـم الـهـدى سید مرتضى یاشریف مرتضى , ابوالقاسم على ( ۳۵۵ – ۴۳۶ ق ) فرزند ابواحمد الحسین موسوى از نواده هاى ابراهیم مجاب فرزند امام موسى کاظم (ع ) از اعاظم علماى شیعه و شیخ طائفه امامیه و نقیب علویان .

ابن عماد حنبلى از وى به عنوان نقیب طالبان و رئیس شیعه در عراق یاد مى کند.کـتـاب غـررالـفرائد و دررالقلائد بر اساس مجلس به مجلس تالیف گشته است که بخشى از این کـتـاب در تـفـسـیـر آیات قرآن کریم و توضیح مشکلات آیات و تاویل و تفسیر قرآن کریم و شرح احادیث معضله است .

سـیـد اعـجاز حسین هندى کنتورى در کتاب خود کشف الحجب به نقل از سید سعید گانپورى مـى نـویـسـد که سید شریف مرتضى این کتاب را در راه حجاز بر شاگردان خود املاء کرده و لذا مراعات تنظیم و ترتیب در این کتاب نشده است .

یـکـى از شیوخ مصر درباره این کتاب مى گوید من در کتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلى برخورد کرده ام که هرگز در کتب سیبوبه و سایرین ندیده ام .

شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد این کتاب به نامهاى مختلفى شهرت دارد از جمله الامالى , تفسیر شریف مرتضى , مجالس التاویلات , مجالس کشف الیات , مجالس الشریف المرتضى .

این کتاب نفیس داراى هشتاد مجلس درس است .محمد ابوالفضل ابراهیم در سال ۱۳۷۳ ق / ۱۴۵۴ م این کتاب را تحت عنوان امالى المرتضى تحقیق و در مصر توسط دار احیاء الکتب العربیه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مکررا افست گردیده و آخرین افست توسط کتابخانه مرعشى قم به عمل آمده است .

گفتنى است که نزدیک به نیمى از امالى در تفسیر و شرح آیات دشوار قرآنى است .

تـفاسیر دیگرى از علم الهدى شریف مرتضى نام برده اند که آنها عبارتند از:

۱) المحکم و المتشابه , شریف مرتضى عمده گفته هاى خود را در این تفسیر از نوشته هاى نعمانى معروف به ابوزینب اخذ کرده است .
حر عاملى و شیخ یوسف بحرانى نوشته اند که تفسیر المحکم و المتشابه رساله اى است که کلیه آن منقول از تفسیر نعمانى است .
مـرحـوم مـجـلـسـى در بـحـارالانـوار ( ۹۳/۱ – ۹۷ ) درباره این تفسیر بدون ذکر نام علم الهدى مى نویسد: ( باب ماورد عن امیرالمؤمنین (ع ) فى اصناف آیات القرآن و انواعها و تفسیر آیاته بروایه النعمانى و هى منفرده مدونه کثیر الفوائد نذکرها من فاتحتها الى خاتمتها ). این تفسیر در ۱۳۱۲ ق در تهران چاپ سنگى شده است .
۲) الـمـوضـح عـن وجه اعجاز القرآن , که نامهاى دیگر آن الصرفه فى اعجاز القرآن یا المعرفه فى اعجاز القرآن ذکر شده است .
سـید مرتضى در این تفسیر نظرى بر رد گفته هاى فرقه حشویه داشته و آن را درباره اعجاز قرآن کریم و کلمات آن و وجهه ادبى قرآن نگاشته است که فعلا نسخه اى از آن در دست نیست .
۳) تفسیر سوره الحمد, یا تفسیر سوره فاتحه , این تفسیر شامل سوره فاتحه و قسمتى از سوره بقره و نیز آیات ۱۵۱ سوره انعام و ۷۰ سوره اسراء و ۹۳ سوره مائده مى باشد ولى موجود نیست .

مـنابع :

امل المل , ۲/۱۸۲; الاعلام , ۴/۲۷۸; انباه الرواه , ۲/۲۴۹; تتمه الیتیمه , ۵۳; الذریعه , ۱۶/۴۲; بـغـیه الوعاه , ۲/۱۶۲; شذرات الذهب , ۳/۲۵۶; رجال , نجاشى , ۲/۱۰۲; لسان المیزان , ۴/۲۲۳; لؤلؤه الـبـحـرین , ۳۱۳; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستانه قدس رضوى , ۴۱۹; کشف الـظـنـون , ۱/۷۴۸; مـقـدمه دیوان شریف مرتضى , مقدمه امالى المرتضى ; معجم رجال الحدیث , ۱۱/۳۷۰; مـفسران شیعه , ۹۳; میزان الاعتدال , ۲/۲۲۳; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۴/۲۱۳; کشف الحجب و الاستار, ۳۹۲; النابس فى القرن الخامس , ۱۲۰ تاسیس الشیعه , ۲۱۴, ۳۰۳.

 

 

 

التحصیل فى مختصر التفصیل

از ابـوالـعـبـاس احـمد ( م ۴۴۰ ق ) فرزند عمار مهدوى تمیمى مقرى اندلسى از مفسران شیعه و نحویان و قراء.
مـفـسـر اصـلا از شهر مهدیه قیروان که بدست المهدى خلیفه فاطمى ( ۲۹۷ – ۳۲۲ ق ) تاسیس گردید و مرکز اسماعیلیه بود مى باشد.

تفسیر بزرگ وى به نام التفصیل الجامع لعلوم التنزیل در اندلس شهرت عظیم و رواج زیادى یافت .
ایـن امـر باعث گردید به خاطرتشیع مفسر جمعى از مخالفین او نزد حاکم اندلسى از وى سعایت کرده و گفتند این تفسیر از آن ابوالعباس نیست و از دیگرى مى باشد که به خود نسبت داده است .

حـاکـم انـدلـسى آن تفسیر را از وى گرفت و از مفسر خواست که مجددا تفسیر دیگرى را تالیف نـمـاید او مشغول تالیف تفسیر التحصیل فى مختصر التفصیل گردید که در واقع مختصر تفسیر بزرگ اوست .

شـیـوه مـفـسـر در این تفسیر پس از ذکر آیات قرآن کریم , به معنى و تفسیر کلمات و آیات و ذکر متشابه و بعد قراءات و اعراب کلمات قرآن کریم مى پردازد.
و تفسیرى است نافع و اکثر مورخان آن را ستوده اند و طبقات المفسرین از این تفسیر به نیکى نام برده و آن را از تفاسیر مهم و محققانه به شمار آورده اند.

نـسـخـه هاى نفیس و متعددى امروزه از این تفسیر در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى محفوظ مى باشد از جمله نفیس ترین نسخه آن در کتابخانه الرباط به شماره ۸۹ محفوظ است .
کـه نـسـخـه اى قدیمى و سالم مى باشد و نیز مجلد چهارم آن در کتابخانه دارالکتب مصر و دیگر کتابخانه هاست .

مـفـسـر داراى آثـار قـرآن پژوهى دیگر نیز هست از جمله الهدایه فى القراءآت السبع ; التیسیر فى القراءآت .

منابع :

الاعلام , زرکلى , ۱/۱۸۴; انباره الرواه على انباه النحاه , ۱/۹۱; بغیه الوعاه , ۱/۳۵۱; تلخیص ابن مکتوم , ۱۵; طبقات القراء, ابن جزرى , ۱/۹۲; طبقات , ابن قاضى شهبه , ۱/۲۲۷; طبقات المفسرین , داوودى , ۱/۵۶; طـبـقـات الـمـفسرین , سیوطى , ۵; فهرست دارالکتب , ۱/۳۶; فهرست الخدیویه , ۱/۱۲۷; فهرست مخطوطات الریاضى , ۱/۵۳, ۵/۱۴۷; کشف الظنون , ۱/۴۵۹; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۲/۲۷, النابس فى القرن الخامس , ۲۱; الوافى بالوفیات , ۷/۲۵۷; هدیه العارفین , ۱/۷۵.

 

 

 

تفسیر ابوالفتح دیلمى (تفسیر القرآن الکریم )

اثـر امام ابوالفتح الناصر ( شهید ۴۴۴ ق ) فرزند حسین بن محمد از احفاد امام حسن مجتبى (ع ) معروف به دیلمى از مشاهیر ائمه زیدیه .
تفسیر مورد بحث به زبان عربى در چهار جلد بزرگ شامل تفسیر تمام قرآن کریم به شیوه روائى و کلامى است .

مفسر پس از ذکر آیات به شرح و تفسیر و بیان غرائب آنها مى پردازد.
جلد اول و دوم این تفسیر مکتوب به سال ۱۰۴۶ ق , به شماره ۸۹ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است .
دو تفسیر دیگر از ابوالفتح الناصر دیلمى ذکر کرده اند به شرح ذیل :

۱) العهد الاکید فى تفسیر قرآن المجید, که به شیوه روائى و کلامى نوشته شده است .
۲) البرهان فى تفسیر غریب القرآن , که آن نیز به شیوه روائى و کلامى تدوین گردیده است .
از هر دو تفسیر فوق گویا نسخه هائى در کتابخانه هاى خصوصى یمن مشاهده شده است .

مـنـابـع :

الاعلام , ۷/۳۴۷; الذریعه , ۴/۲۵۵; ریحانه الادب , ۲/۲۵۰; کشف الظنون , ۲/۱۷۲۴; معجم المؤلفین , ۱۳/۶۹; المقتطف من تاریخ الیمن , ۶۵, ۱۱۱; مؤلفات الزیدیه , ۱/۳۱۳.

 

 

 

التبیان فى تفسیر القرآن

اثـر شـیخ ابوجعفر محمد ( خراسان ۳۸۵ – نجف ۴۶۰ ق ) فرزند حسن بن على طوسى معروف به شـیـخ الـطائفه و شیخ طوسى از ارکان طائفه جعفریه و ائمه مفسران امامیه ( – آل شیخ طوسى , شیخ طوسى محمد بن حسن ). تـفسیر مورد بحث در ده جلد به زبان عربى شامل تفسیر قرآن کریم از آغاز تا انجام است و نیز این نـخـسـتـیـن تـفسیر معتبر و مفصل شیعى است که در آن تمام علوم قرآن مجید را یکجا جمع و گـردآورى نـمـوده اسـت کـه شـامـل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانى مختلفه و قصص و اعتقادات دینى و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبى و نقل روایات و احادیث از ائمه معصومین (ع ) و فقه و حـکمت و عرفان و کلام و بحثهاى تاریخى و همچنین نقل شواهد شعرى که هنگام تفسیر آیه از شعراى جاهلیت و صدر اسلام و قرون بعدى استناد کرده و از مسائل عقلى نیز بهره بسیار گرفته است .

و بـا بحثهاى لغوى و نحوى اقوال نحویان معروف را چون ابوعلى فارسى و خلیل و زجاج و مبرد و سـیـبـویـه و ثعلب را نقادانه نقل مى کند و در فصل قراءآت با ذکر آراء قراء چون کسائى و اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خویش را بیان نموده و به داورى مى پردازد.
ایـن تـفـسیر به ترتیب سوره هاى قرآن کریم از سوره الحمد آغاز شده و تا سوره الناس در ده جلد پایان یافته است .

مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسمیه سوره را بیان مى نماید.سپس مکى یا مدنى بودن آن را یاد مى کند و چنانچه ناسخ و منسوخ یا نکته مهم دیگرى درباره آن لازم بـاشـد شـرح مـى دهد و بعد آیات قرآن کریم را یکایک ذکر نموده و به تفسیر و شرح قرائت و معانى واژه ها با شاهد آوردن از اشعار عربى و جنبه دستورى و نحوى و صرفى با استدلال به گفته بـزرگـان و سـپس به شرح و تفسیر معنى کلى آیه با نقل نظرات مفسران فریقین سنى و شیعه و گـاهـى رد و ایرادها و حل مشکلات بر مبناى افکار استوار خویش و مشرب اصولى و اجتهاد خود مى پردازد.

و از مشهورترین مفسران فریقین سنى و شیعه مانند: ابن عباس , مجاهد, عبداللّه بن مسعود, سعید بـن جـبـیـر, قتاده , ضحاک بن مزاحم , اسماعیل سدى , على بن عیسى رمانى , عطاء بن ابى رباح , یـحـیـى بن زیاد فراء, حسن بصرى , ابوعلى محمد بن عبدالوهاب جبائى , ابراهیم زجاج , ابوالقاسم عبداللّه بن احمد بلخى , عبدالرحمن بن زید, ربیع بن انس , ابوعبید جراح , عامر بن عبداللّه , محمد بـن جـریـر طـبرى , رفیع بن مهران ابوالعالیه , عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج و غیره نقل قول مى نماید.

بـهاءالدین خرمشاهى در مقاله خود به کنگره جهانى هزاره شیخ مفید درباره این تفسیر چنین یاد کرده است تفسیر تبیان یکى از تفاسیر عمده قرآن و یکى از سه چهار تفسیر مهم و قدیم شیعه به شـمـار مـى آیـد و بعد به شرح حال مفسر مى پردازد و گفتار امین الاسلام شیخ طبرسى را نقل مى کند و سپس به شرح شیوه و سبک این تفسیر مى پردازد که عبارتند از:

۱) در نقل شواهد شعرى بـر خـلاف طـبـرى انـتـقادى عمل مى کند و هر شعرى را به صرف اینکه سروده شاعرى از عصر جـاهلیت است قابل استناد نمى داند و اصولا به شعراى صدر اول اسلام و قرون بعدى بیشتر اعتناء دارد.

۲) در نـقـل احـادیـث نـیـز محتاطتر از طبرى است و نقل بدون نقد کمتر دارد و منقولات همه مفسران صحابه یا صحابه و تابعینى را که احادیث تفسیرى دارند به دیده صحت و اعتبار نمى نگرد و اقـوال کـسـانى چون ابوصالح و سدى و کلبى و ابن کیسان و ابن اسحاق را نمى پذیرد و حتى در قبول بعضى از احادیث ابن عباس تردید دارد و به جاى احادیث بسیارى از صحابه احادیث مروى از ائمه اطهار (ع ) را مناط اعتبار و عمل مى داند.

۳) تـفـسـیر او بیش از تفسیر طبرى جنبه عقلى دارد چنان که به ابوعلى جبائى که در تفسیر آیه بیست و دوم از سوره بقره الذى جعل لکم الارض فراشا مى گوید زمین گسترده و صاف و غیر کـروى اسـت ایراد مى گیرد و با قاطعیت سخن از کرویت زمین سخن مى گوید ( البته گفتنى است که حکماى یونان باستان از جمله فیثاغورس به کرویت زمین پى برده بودند ولى اثبات علمى آن در قرون بعد انجام گرفت ).

۴) بـه بـحـث هـاى لـغـوى و نحوى اهمیت مى دهد و اقوال نحویان بزرگى چون سیبویه , خلیل , ابوعمرو کسائى , قطروب , فراء, اصمعى , ثعلب , مبرد, زجاج و ابوعلى فارسى را نقادانه نقل مى کند.

۵) به اختلاف قراءآت و نقد آنها نیز اهمیت مى دهد و غالبا آراء عاصم , کسائى خلف , حمزه , اعمش , نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره آنها داورى مى کند.

۶) در ایـن تـفـسیر بحث هاى کلامى ورود بر مخالفان از جمله و عیدیه , تناسخیه , حشویه خوارج , مشبهه , مرجئه , معتزله و غلاه بسیار است .امـروزه از ایـن تـفـسیر نسخه هاى نفیس و کهن بسیارى در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى در دست مى باشد.

این تفسیر نخست در سالهاى ۱۳۶۰ – ۱۳۶۵ ق در دو مجلد رحلى در تهران چاپ سنگى گردید.
سـپس در نجف اشرف بین سالهاى ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ ق با مقدمه مفصل شیخ آقابزرگ تهرانى در ده جـلـد بـه قـطـع وزیرى مجدد طبع گشت و بعد در بیروت توسط دار احیاء التراث العربى مکررا افست گردیده است .

مـنـابـع :

الـتـبـیان فى تفسیر القرآن , الذریعه , ۳/۳۲۸ ۲۰/۱۸۴ سهم ایرانیان در تفسیر قرآن , فـهـرسـت کـتابهاى اهدائى به دانشگاه تهران , ۱/۲۰۱; فهرست الفبائى آستان قدس رضوى , ۱۰۲; فـهـرست مدرسه سپهسالار, ۱/۶۶; فهرست کتابخانه مرعشیه قم , ۱/۱۰۳, ۳/۱۰۲, ۲۷۴, ۱۰/۷, ۵۶; فـهـرسـت کـتابخانه ملک , ۱/۱۰۶; فهرست کتابخانه مجلس , ۳/۶۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۵/۴۰۲; مقدمه التبیان , به قلم آقابزرگ تهرانى , النابس فى قرن الخامس , ۱۶۱.

 

 

 

تفسیر ابویعلى جعفرى (تفسیر جعفرى )

از شـریـف ابویعلى ( م ۴۶۳ ق ) فرزند حسن بن حمزه جعفرى طالبى از علماى امامیه و از مشایخ اجازات .
ابـویـعـلـى دامـاد اسـتادش شیخ مفید بود و پس از وفات استاد ریاست شیعه امامیه به او منتهى گردید و نیز غسل استاد دیگرش علم الهدى با وى بود.

مـفـسـر از تبار جعفر طیار است ابن عنبه در عمده الطالب از قول ابن طباطبا این مطلب را تذکر داده است ( – عمده الطالب , ۴۴; دایره المعارف تشیع , ۱/۱۵۸, ۳/۴۵۶ ). ایـن تفسیر به شیوه روائى و کلامى مى باشد و شاگرد مفسر حسین نصر حلوانى در نزهه الناظر و تنبیه الخاطر از تفسیر ابویعلى نقل کرده است .

شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد چون قسمتى از تفسیر ابویعلى بنام و امضاء وى در حـاشـیه کتاب شاگردش حسین بن محمد حلوانى بود و بعضى از فضلا هنگام استنساخ آن را در مـتـن کـتاب اضافه نموده اند این موضوع باعث گشته است که جمعى از اکابر علما مانند صاحب ریاض و میرزا حسین نورى آن را از تالیفات مفسر بدانند.

سید عبدالکریم بن طاووس در آخر باب ششم از کتاب خود فرحه الغرى ( ۴۳ ) مى گوید ( به خ ط ابـویـعـلـى جـعفرى داماد شیخ مفید و جانشین وى دیدم ) سپس حدیث را نقل کرده است و این مى رساند که نسخه خط مؤلف از تفسیر مذکور تا اواسط قرن هفتم هجرى در دست بوده است .

مـنـابـع :

جـامـع الـرواه , ۲/۹۱; الذریعه , ۴/۲۵۸, ۲۴/۱۲۷; رجال , ابن داوود, ۳۰۴; رجال , نجاشى , ۲/۳۳۳; ریـاض الـعـلـماء, ۲/۸۲; الخلاصه , علامه حلى , ۱۶۴; لسان المیزان , ۵/۱۳۵; معجم رجال الحدیث , ۱۵/۲۱۱; مفسران شیعه , ۹۵; تنقیح المقال , ۳/۱۰۱; الناس فى قرن الخامس , ۱۵۹.

 

 

 

اسباب النزول

از ابـوالـحـسن على ( ۳۹۸ – ۴۶۸ ق ) فرزند احمد معروف به واحدى نیشابورى امام مفسرین و از علماى نحو و لغت .

تـفـسـیر اسباب النزول که به شیوه روائى است آغاز آن سوره فاتحه و پایان آن سوره الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضى آیات آن را که بدست آورده است یاد کرده و همچنین آیاتى را که در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گردیده ذکر کرده است .

از این کتاب نسخه مؤرخ ۷۱۸ ق در کتابخانه کاتب این سطور در قزوین و نسخه مورخه ۹۹۴ ق به شماره ۱۴۳۸ ثبت در کتابخانه آستان قدس رضوى محفوظ است .
ایـن تفسیر در ۱۳۱۵ ق در حاشیه الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسیده است سپس مکررا چاپ و افست گردیده است .

تفسیرهاى دیگرى از واحدى نیشابورى نقل کرده اند که عبارتند از:

۱) تفسیر النبى , که با احادیث و روایاتى که سند آن به حضرت رسول (ص ) مى رسد تفسیر کرده است .
۲) نـفـى الـتحریف عن القرآن الشریف , به شیوه روائى و در رد اقوال کسانى که عقیده به تحریف قرآن دارند.
۳) تـفـسـیـر الوسیط ; تفسیر واحدى , در چهار مجلد به زبان عربى که نسخه هائى از آن در دست است .
از جمله نسخه کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۱۴۳۰ ) وقف شده نادر شاه افشار ( ۱۱۴۵ ق ). ۴) تـفـسیر البسیط, در شانزده مجلد که در مقدمه آن واحدى کلیه مشایخ خود را ذکر کرده و از آنها تجلیل کرده است مخصوصا استادش ثعلبى را که علوم قرآن و تفسیر را از او فراگرفته است .
۵) تفسیر الوجیز, در یک مجلد مختصرتر از دو تفسیر فوق .
نسخه اى از آن در کتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره ۲۰۶۲ ) مؤرخه ۷۵۷ ق به نام تفسیر واحدى و نسخه دیگر در کتابخانه ملک تهران ( شماره ۵۲۱۴ ) ثبت شده است .

منابع :

الازهریه , ۱/۴۱۱; الاعلام زرکلى , ۴/۲۵۵; انباه الرواه , ۲/۲۳۳; البدایه و النهایه , ۱۲/۱۱۴; بغیه الـوعـاه , ۲/۱۴۵; تـاریخ ابن الاثیر, ۸/۱۲۳; تاریخ ابى الفدا, ۲/۱۹۲; تاریخ , تاریخ ابن کثیر, ۱۲/۱۱۴; تـاریـخ نـیـشـابـور, محمودى , ۵۸۵; دمیه القصر, ۲۰۳; الذریعه , ۴/۳۱۹; شذرات الذهب , ۳/۳۳۰; طبقات القراء ابن جزرى , ۱/۵۲۳; طبقات المفسرین داوودى , ۱/۳۸۷; طبقات المفسرین سیوطى , ۲۳; کـشـف الـظـنـون , ۱/۴۶۰ به بعد; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضـوى , ۴۳; الـقـرآن الـکـریـم فى عالم الترجمه و النشر, ۳۵; مرآه الجنان , ۲/۹۶; معجم الادباء, ۱۲/۲۵۷; الـمـخـتـصر فى اخبار البشر, ۲/۱۹۲; معجم المطبوعات الیان سرکیس , ۲/۱۹۰۵; معجم الـمـؤمـنین , عمر رضا کحاله , ۷/۲۶; مفسران شیعه , ۹۱; النابس فى القرن الخامس , ۱۱۸; النجوم , الـزاهـره , ۶/۱۰۴; هـدیـه الـعارفین , ۱/۶۹۲; وفیات الاعیان , ابن خلکان , ۳/۳۰۳; طبقات الشافعیه , ۵/۲۴۰; طبقات النحاه , ابن قاضى شهبه , ۲/۱۳۵; العبر, ۳/۲۶۷.