تفسیر و تفاسیر شیعه قرن دوم
قرن دوم
تفسیر عکرمه .
اثـر ابـوعبداللّه عکرمه ( ۲۰ – ۱۰۰ یا ۱۰۵ ق ) فرزند عبداللّه بربرى مدنى غلام ابن عباس از مفسران تابعین و مشاهیر دانشمندان علوم قرآن در قرن اول هجرى .
وى از مـردم مغرب بود تفسیر و علوم قرآن را از مولاى خویش ابن عباس و حضرت امیرالمؤمنین (ع ) و به قول ابن حجر در تهذیب التهذیب ( ۷/۲۳۴ ) از حضرت امام حسن (ع ) نیز فراگرفته است .
هـنـگـامى که ابن عباس مرد عکرمه همچنان غلام او بود سپس على بن عباس عکرمه را به چهار هزار دینار به خالد بن یزید فروخت .
عـکـرمـه بـه او گفت علم پدر خود را به چهار هزار دینار فروختى على بن عباس معامله را فسخ نمود و عکرمه را آزاد کرد.
عـکرمه مى گفت چهل سال کسب علم نمودم و نیز من درب منزل ابن عباس فتوا مى دادم و ابن عباس در درون خانه بود.
ابن عساکر از قول الشعبى نقل نموده .مـا بـقـى احد اعلم بکتاب اللّه عز و جل من عکرمه و همچنین از قول قتاده مى نویسد: اعلم الناس بالحلال و الحرام الحسن (ع ) و اعلمهم بالمناسک عطاء ابى ریاح و اعلمهم بالتفسیر عکرمه .
عـکرمه در بسیارى از بلاد اسلامى به سیر و سیاحت پرداخت و در اکثر شهرها تفسیر و علوم قرآن تدریس مى کرد و شاگردان بسیارى در مدرس او تربیت یافتند.
تفسیر عکرمه مانند بسیارى از تفاسیر صدر اول اسلام به شیوه روائى است و طى تفسیرهاى سنى و شیعه بسیارى نقل گردیده است .
مـنـابـع :
الاعلام , ۴/۲۴۴; تاریخ دمشق , این عساکر, ۱۷/۱۴۰ – ۱۵۲; التفسیر و المفسرون , ۱/۱۰۷; تفسیر, فرات کوفى , ۴۸; حلیه الاولیاء, ۳/۳۲۶; خلاصه التذهیب , ۲۷۰; رجال , کشى , ۱۸۸; طبقات الـمـفـسـریـن داودى , ۱/۳۸۶; سـیـر اعلام النبلاء, ۵/۳۵; معجم الرجال الحدیث , ۱۱/۱۶۱; میزان الاعتدال , ۲/۲۰۸.
تفسیر مجاهد.
اثر ابوالحجاج مجاهد ( ۲۱ – ۱۰۴ یا ۱۰۵ ق ) فرزند جبر و یا جبیر مکى مخزونى از مفسران تابعین و علماى علوم قرآنى شیعه .
عـلـوم و فـنون تفسیر را از ابن عباس اخذ کرد و ابن حجر عسقلانى در تهذیب التهذیب ( ۴/۲۲ ) افـزون بر ابن عباس وى را از شاگردان حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) ضبط کرده است ابن عساکر در تاریخ دمشق ( ۲۴/۸۷) و سایرین مى نویسند که مجاهد سى مرتبه قرآن کریم را بر ابن عباس عرضه نمود و تفسیر آیات قرآن را یکان یکان سؤال کرد.
وى بـه سـیـر سـیـاحـت در بـلاد اسـلامـى پرداخت و در اکثر شهرها فضلا از محضر او بهره مند مى گشتند و نیز مدتى در کوفه تفسیر قرآن تدریس مى نمود.
او بـخـاطـر تـشـیعش سالها مورد بغض و کینه بنى امیه بود و به زندان افتاد و همچنان در زندان حجاج بن یوسف ثقفى بود تا اینکه حجاج در سال ۹۶ ق وفات یافت و مجاهد آزد گردید.
تفسیر مجاهد به زبان عربى به شیوه روائى در هشت جلد موجود مى باشد.ایـن تـفسیر در طى کتب معتبر سنى و شیعه بسیار نقل گردیده است اکثر آنرا طبرى در تفسیر خویش و نیز بخارى و شافعى و سایرین از عامه در کتب خود ضبط کرده اند و همچنین در تفسیرها و کتب معتبر شیعه مانند کتب اربعه از او بسیارى نقل گردیده است .
مجاهد بسیارى از فضائل حضرت امیرالمؤمنین على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت را (ع ) را که در قرآن کریم نازل گردید نقل مى نماید.امـروز نـسـخـه اى از تـفـسیر مجاهد مورخه سال ۵۴۴ ق به شماره ۱۰۷۵ ثبت در دفتر کتابخانه دارالکتب المصریه در هشت جلد موجود است : مجلد اول از سوره بقره تا آیه ۴۳ سوره نساء; مجلد دوم از آیه ۴۶ سوره نساء تا سوره انفال ; مجلد سوم از سوره توبه تا آیه ۴۴ سوره بنى اسرائیل ; مجلد چهارم از آیه ۲۵ سوره بنى اسرائیل تا آیه ۲۵ سوره فرقان ; مجلد پنجم از آیه ۲۷ سوره فرقان تا پایان سوره یس ; مجلد ششم از سوره صافات تا پایان سوره نجم ; مجلد هفتم از سوره قمر تا پایان سوره عم یتساءلون ; مجلد هشتم از سوره و النازعات تا پایان سوره الناس .
ایـن نـسـخـه تـوسط مجمع الابحاث الاسلامیه پاکستان عکس بردارى گردید سپس با مقدمه و تـحـقیق عبدالرحمن الطاهر سورتى و با نفقه شیخ خلیفه آل ثانى امیر دولت قطر در دو ملجد به طبع رسید و مجدد در بیروت تجدید چاپ گردید.
لازم بـه یـادآورى اسـت که مصحح اختلافات متن تفسیر و آنچه را که در تفسیر طبرى ذکر شده است در پاورقى ضبط کرده که بسیار نافع است .
مـجـاهد پس از آزادى از زندان مجددا به مکه مکرمه بازگشت و در حال سجده دار فانى را وداع گفت .
مـنـابـع :
الاعلام , ۵/۲۷۸; تذکره الحفاظ, ۱/۸۶; البدایه و النهایه , ۹/۲۲۴; تفسیر فرات کوفى , ۴۹; تـفـسیر قمى , ۲/۳۵۷ به بعد; التفسیر و المفسرون , ۱/۱۰۴ – ۱۰۷; تهذیب الاحکام , ۵/۲۷۶; تهذیب الـتـهـذیـب , ۱۰/۳۸; روضـه کافى , ۲۲۰; خلاصه تذهیب , ۳۶۹; سیر اعلام النبلاء, ۴/۴۴۹; شذرات الـذهب , ۱/۱۲۵; صفه الصفوه , ۲/۱۱۷; العبر, ۱/۱۲۵; فوات الوفیات , ۲/۱۴۴; الکافى , ۲/۴۴۷ به بعد; معجم رجال الحدیث , ۱۴/۱۸۷; میزان الاعتدال , ۳/۴۳۹; النقض , ۲۱۲.
تفسیر سعید مخزومى
اثر ابومحمد سعید ( م ح ۱۰۵ ق ) فرزند المسیب بن حزن قرشى مدنى .
مـى گـویـنـد در سـن هـفـتـاد و پـنج سالگى وفات یافت وى تفسیر و تاویل را از محضر حضرت امـیـرالـمؤمنین (ع ) و ابن عباس اخذ کرد و تربیت یافته امام بود و در تمام جنگهاى حضرت (ع ) شرکت داشت .
روایـات وى در کـتب معتبر شیعه نقل شده است و سید حسن صدر در تاسیس الشیعه مى نویسد تفسیر را از امیرالمؤمنین على (ع ) و ابن عباس اخذ کرد و در کلیه جنگهاى حضرت شرکت داشت و امـام را ترک نکرد و نیز حضرت امام صادق و على بن موسى الرضا علیهم السلام تصریح به تشیع وى کرده اند.
مـنـابـع :
اعیان الشیعه , ۷/۲۴۹; تاسیس الشیعه , ۳۴۱; تذکره الحفاظ, ۱/۵۴; جامع الرواه , ۱/۳۶۲; رجـال , ابـن داود, ۱۷۱; رجـال , طـوسـى , ۹۰; رجـال , کشى , ۱۰۷; رجال , علامه حلى , ۷۹; معجم الرجال الحدیث , ۸/۱۳۲ – ۱۴۰.
تفسیر طاووس یمانى
اثر ابوعبدالرحمن طاووس ( م ۱۰۶ ق ) فرزند کیسان یمانى , نقل روایات تفسیرى او در تفسیرهاى دیگر به معناى موجود بودن تفسیرش نیست .وى از مفسرین شیعه و فقهاى امامیه بود.
وى تـفـسـیـر و علوم قرآن را از ابن عباس فراگرفت و ابن قتیبه در کتاب خود المعارف ص ۳۰۶ تصریح به تشیع وى کرده است .
سـیـوطى او را در طـبـقه تابعین از مفسرین یاد کرده و قول ابن تیمیه را که اعلم الناس در علم تفسیر بود تاکید مى دارد.
صـاحـب کـشـف الـظـنون وى را در عداد مفسرین از تابعین ضبط کرده و روایات وى در تفاسیر اصحابنا الامامیه آمده است از جمله در تفسیر فرات در تفسیر سوره ن و القلم .
تفسیر وى به شیوه روائى است که مفسرین دیگر از آن نقل کرده و خود تفسیر اکنون وجود ندارد.
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۷/۳۹۵; تاسیس الشیعه , ۳۲۵; التفسیر و المفسرون , ۱/۱۱۲; تذکره الحفاظ, ۱/۹۰; الاتقان فى علوم القرآن , ۴/۲۴۰; الذریعه , ۴/۲۷۹; رجال , ابن داوود, ۱۹۰; رجال , طوسى , ۹۴; جامع الرواه , ۱/۴۲۰; تفسیر, فرات الکوفى , ۴۹۷; معجم رجال الحدیث , ۹/۱۵۵; مفسران شیعه , ۷۰; تهذیب التهذیب , ۵/۸; حلیه الاولیاء, ۲/۳; صفه الصفوه .
تفسیر عطیه عوفى
اثـر ابـوالـحسن عطیه ( م ۱۱۱ ق ) فرزند سعد بن جناده عوفى کوفى معروف به جدلى از شیعیان معروف کوفه و مفسران امامیه .
ولادت وى در عـصـر حضرت امیر على بن ابى طالب (ع ) بوده و نام او را امیرالمؤمنین (ع ) عطیه نهاد و تفسیر و تاویل را از ابن عباس و زید بن ارقم و عکرمه و عدى بن ثابت و دیگران اخذ کرد.
تـفـسیرى وى در پنج جلد بوده است ( که فعلا موجود نیست ) و آنرا بر استادش ابن عباس عرضه نمود.
عطیه از اصحاب حضرت باقر (ع ) بوده است .
ابـن عـماد حنبلى در شذارات الذهب ( ۱/۱۴۴ ) او را به عالمى نبیل و زاهدى رفیع مقام یاد کرده است و ذهیبى در میزان الاعتذال ( ۳/۷۹ ) او را بخاطر تشیع اش تضعیف نموده و مى گوید ( کان عطیه یتشیع ). منابع : جز آنچه در متن آمده است , الاعلام , زرکلى , ۴/۲۳۷; التاریخ الکبیر, ۷/۸; تهذیب التهذیب , ۷/۲۰۰ – ۲۰۲; طبقات الکبرى , ابن سعد, ۳۰۴; معجم رجال الحدیث , ۱۱/۱۴۹; مفسران شیعه , ۷۰; الذریعه , ۴/۲۸۲.
تفسیر ابى الجارود
[ ; تفسیر امام باقر (ع ) ], منسوب به امام محمد باقر (ع ) ( ۵۷ – ۱۱۴ ق ) ابن ندیم در الفهرست این تـفسیر را به عنوان نخستین تفسیر در کتب تفاسیر ذکر مى کند و آنرا از تصانیف حضرت باقر (ع ) مى داند که حضرت (ع ) آنرا براى ابى الجارود املاء فرموده اند.
نـام ابى الجارود زیاد بن منذر ( م ۱۵۰ ) است وى در حال تولد نابینا بود و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت على بن الحسین و محمد بن على و جعفر بن محمد علیهم السلام بوده است .
او مؤسس فرقه زیدیه جارودیه است .
ظـاهرا حضرت باقر(ع ) در ایام استقامت او و قبل از گرایش وى به زیدیه این تفسیر را بر وى املاء فرموده اند.
راوى ایـن تـفسیر از ابى الجارود در طریق شیخ الطائفه شیخ طوسى و ابوالعباس نجاشى , ابوسهل کثیر بن عیاش قطان است و او از روات ضعیف مى باشد.
ولى على بن ابراهیم بن هاشم قمى که این تفسیر را در تفسیر خود – که به چاپ رسیده است – به اسـناد از ابى بصیر یحیى بن ابى القاسم اسدى ( م ۱۵۰ ق ) روایت کرده که به توثیق او تصریح شده است و او از ابى الجارود روایت مى کند.
آقابزرگ تهرانى در الذریعه این تفسیر را تحت عنوان تفسیر ابى الجارود ذکر مى کحند سپس تحت عـنوان تفسیر الامام الباقر علیه السلام یاد کرده و سید حسن صدر در تاسیس الشیعه تحت عنوان تفسیر ابوجعفر الباقر علیه السلام ثبت کرده است .
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۱/۶۵۶; تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام , ۳۲۷; الذریعه , ۴/۲۵۱ و ۲۶۲; تفسیر فـرات الـکـوفـى , ۷۹; جامع الرواه , ۱/۳۳۹/۳۴۰, رجال , کشى / ۱۹۹ – ۲۰۰; رجال , نجاشى , ۱/۳۸۷; تـنـقـیح المقال , ۱/۱۶; انساب , سمعانى , ۵/۹; معجم رجال الحدیث , ۷/۳۲۱ – ۳۲۷; الفهرست , ابن ندیم , ۳۶; مفسران شیعه , ۶۷.
تفسیر قتاده
از قتاده ( ۶۱ – ۱۱۷ ق ) فرزند دعامه سدوسى بصرى از مفسرین و علماى بصره .
وى اطـلاع وسیع در شعر و لغت عربى داشت و اعلم علماى عصر خویش در عراق بود و از مشاهیر مفسرین تابعین است مفسرین اقوال او در تفسیر آیات قرآن در تفاسیر خود نقل کرده اند.ولى تفسیر او فعلا وجود ندارد.
داودى در طـبـقـات الـمـفـسـریـن خـود و ذهبى در تذکره الحفاظ به شرح حال وى در تفسیر پرداخته اند.
مـنـابـع :
تذکره الحفاظ, ۱/۱۲۲; التفسیر و المفسرون , ۱/۱۲۵; معجم الادباء, ۷/۹; و فیات الاعیان , ۴/۸۵; طبقات المفسرین , ۲/۴۳; تهذیب التهذیب , ۸/۳۵۱ – ۳۵۶.
تفسیر زید شهید
تـفسیر القرآن الکریم لزید الشهید, مفسر ابوالحسین زید ( ۷۹ – شهادت ۱۲۱ یا ۱۲۲ ق ) فرزند امام زین العابدین (ع ) معروف به زید شهید از فقهاء مفسران به نام شیعه در قرن دوم هجرى .
تفسیر و علوم قرآن رااز پدرش حضرت سجاد (ع ) و برادرش حضرت امام محمدباقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و دیگران فراگرفت و در فقه و تفسیر و کلام و خطابه وحید عصر خویش بود ابوحنیفه در حق وى مى گفت ( ما رایت فى زمانه افقه منه و لا اسرع جوابا و لا ابین قولا ). هنگام قیام وى ابوحنیفه به او پیوست .
تـفـسیر مورد بحث به زبان عربى در یک جلد به شیوه روائى است که اکثر مفسران شیعه آنرا طى تـفـسیرهاى خود نقل نموده اند از جمله فرات کوفى در تفسیر خود بیست و هفت مورد در تفسیر آیات قرآن کریم از وى نقل نموده است که تمامى آنها در فضائل خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام مى باشد.
و نیز چند تفسیر دیگر به زید نسبت مى دهند که آنها نیز موجود هستند:
۱ ـ تفسیر قرائت زید.
۲ ـ تفسیر مدخل الى القرآن لمواضع مختاره منه .
۳ ـ تفسیر غریب القرآن المجید.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۷/۱۰۷; الاعلام , ۳/۵۹; تاریخ الادب العربى , کارل برو کلمان , ۳/۳۲۲; تاریخ دمـشـق , ابن عساکر, ۹/۱۴۹; تفسیر فرات , کوفى , ۱۲۲; تهذیب الاحکام , ۸/۲۳۵; تهذیب التهذیب , ۳/۳۶۲; خلاصه التذهیب , ۱۲۹; رجال شیخ طوسى , ۸۹ به بعد; سیر اعلام النبلاء, ۵/۳۸۹; شذرات الـذهـب , ۱/۱۵۸; تاریخ الاسلام , ۵/۷۴; الطبقات الکبرى , ابن سعد, ۵/۳۲۵; فوات الوفیات , ۲/۳۵; مـعـجـم رجال الحدیث , ۷/۳۴۵; معجم المؤلفین , ۴/۱۹۰; مقاتل الطالبین , ۱۲۷; مؤلفات الزیدیه , ۱/۳۰۷ به بعد; من لا یحضره الفقیه , ۱/۱۲۶ – ۱۲۸ به بعد.
تفسیر عاصم
اثر ابوبکر عاصم ( م ۱۲۷ یا ۱۲۸ ق ) فرزند ابى النجود بهداللّه اسدى کوفى از مفسران شیعه و یکى از قراء هفت گانه معروف قرن دوم هجرى .وى ایرانى تبار و از هم پیمانهاى قبیله بنى اسد بود.او فنون قرآن کریم و قراءات را از عبدالرحمن سلمى فراگرفت .
سـلمى خود از شاگردان حضرت امیرالمؤمنین على (ع ) بود و در علوم قرآن مخصوصا در قراءات مقام شامخى داشت .او مورد وثوق سنى و شیعه مى باشد.
و نـیـز دو روایـت در تفسیر و قراءات عاصم مشهور است نخست روایت حفص بن سلیمان بزاز که فـرزنـد هـمـسـر دوم او بـود و روایـت دوم : ابـى بکر بن عیاش حفص مى گوید که عاصم به من مى گفت قرائتى را که به تو آموختم همان قرائتى است که از عبدالرحمن سلمى فراگرفتم و او از حـضـرت امـیـرالمؤمنین على (ع ) روایت کرده است و هر آنچه را که به ابوبکر بن عیاش آموختم همان قرائتى است که از زربن حبیش فراگرفتم و او از ابن مسعود نقل مى کند.
تـفـسـیـر مـورد بحث به زبان عربى است و در اکثر تفسیرهاى عامه و خاصه مخصوصا در قسمت قـراءات ذکـر شـده اسـت و مـورد اعتماد فحول علماى شیعه مى باشد علامه حلى در کتاب خود المنتهى مى نویسد: بهترین قراءات نزد من قراءت عاصم از طریق روایت ابوبکر عیاش مى باشد .
این تفسیر در کتب فقهى امامیه کتاب صلاه باب قراءات بسیار نقل شده است .
بحرالعرفان بسیارى از باب قراءات از عاصم نقل کرده است .
ابن ندیم در الفهرست عاصم را در طبقه سوم کوفیان بعد از یحیى بن وثاب یاد کرده است .
وفات او را سال ۱۲۸ ق ضبط نموده است .
همچنین آیت اللّه خوئى در معجم رجال الحدیث مى گوید یکى از قاریان هفتگانه مشهور مى باشد و نـیـز قـرائت او از طـریق حفص بسیار معروف است و هرچه از مصاحف قدیم و جدید را مشاهده نموده ام تمامى آنها رسم الخط خود را بر مبنا و اساس قرائت عاصم نهاده اند.
مـنابع :
الاعلام , ۳/۲۴۸; اعیان الشیعه , ۷/۴۰۷; تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام , ۳۴۶ – ۳۴۷; تهذیب الـتـهـذیب , ۵/۳۰ – ۳۶; التاریخ الکبیر, ۶/۴۸۷; الجرح و التعدیل , ۶/۳۴۰; خلاصه التذهیب , ۱۸۲; ریحانه الادب , ۴/۴۳۶ – ۴۳۷; تاریخ دمشق , ابن عساکر تلخیص ابن منظور, ۱۱/۲۳۵ – ۲۳۶; معجم رجـال الحدیث , ۹/۱۷۸ – ۱۷۹; موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۷/۲۷۲ – ۲۷۷; میزان الاعتدال , ۲/۳۵۷; سیر اعلام النبلاء, ۵/۲۵۶ – ۲۶۱; النقض , عبدجلیل قزوینى , ۲۱۳ به بعد.
تفسیر سدى
[ ; تـفـسـیـر السدى الکبیر ], از ابومحمد اسماعیل ( ۱۲۷ ق ) فرزند عبدالرحمن القرشى هاشمى تـابـعـى کـوفـى مـعروف به سدى کبیر, از مفسرین امامیه و از اصحاب سه تن از ائمه اطهار (ع ) حضرت سجاد و امام محمد الباقر و امام جعفر الصادق علیهم السلام .
ابـن حـجـر در تـقـریـب التهذیب مى گوید … انه صدوق متهم بالتشیع … و داودى در طبقات المفسرین از او و تفسیرش و گرایشش به تشیع یاد کرده است .
سیوطى در الاتقان تفسیر وى را از بهترین تفاسیر مى داند.و نیز ائمه حدیث مانند ثورى و شعبه از وى روایت کرده اند.
آقابزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد که اسماعیل بن موسى فزارى سدى کوفى ( م ۱۴۵ ق ) که با ایـن سـدى در نـام و کنیه و لقب و مذهب مشارکت دارد و با او معاصر است غیر از اوست , و مفسر نیست .
از احفاد وى محمد بن مروان بن عبداللّه بن اسماعیل معروف به سدى صغیر است ( م ۱۸۶ ق ) که راوى تفسیر ابن عباس از محمد بن سائب کلبى ( م ۱۴۶ ) مى باشد.
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۳/۳۷۹; تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام , ۳۲۶; الذریعه , ۴/۲۷۶, ابن داود, ۵۷; رجـال شـیـخ طـوسى , ۲/۱۰۴, ۱۴۸; ذکر اخبار اصفهان , ۱/۲۰۴ ( چاپ لیدن , ۱۹۳۱ م ); و طبقات الـمـفـسرین داودى , ۱/۱۰۹, معجم الادباء, ۷/۱۳, النجوم الزاهره , ۱/۳۰۴, مفسران شیعه , ۶۷ – ۶۸; جامع الرواه , ۱/۹۸ – ۹۹.
تفسیر جابر الجعفى
اثـر ابـوعبداللّه جابر ( م ۱۲۷ یا ۱۲۸ یا ۱۳۲ ق ) فرزند یزید بن الحرث بن عبد یغوث جعفى تابعى از مفسران شیعه و محدثین تابعین بود.
حـدیـث و تفسیر را از محضر امام محمد باقر (ع ) اخذ کرد و از خواص و ملازمین امام علیه السلام بود.
ابـن حجر در تهذیب التهذیب وى را از ضعفا و رافضى دشنام دهنده به اصحاب النبى (ص ) وصف کرده است .
در کـتـب رجـالـى شـیعه او را توثیق و عدل مى خوانند و ابوالعباس نجاشى ( م ۴۵۰ ق ) وى را از اصحاب حضرت امام باقر و حضرت صادق (ع ) ذکر نموده است و نیز تفسیر وى را با پنج واسطه از او روایت نموده است .
شـیخ طوسى در رجال خود وى را از اصحاب حضرت باقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) ضبط کرده است .
تـفـسـیر مورد بحث به زبان عربى و به شیوه منقول و ماثور است و این تفسیر از املاء حضرت امام ابى جعفر محمد الباقر (ع ). فـرات کـوفى در تفسیر خویش معروف به تفسیر فرات سى و دو عنوان اسناد تفسیر آیات را از وى نقل کرده است که تمامى آنها در شان و فضایل حضرت امیرالمؤمنین على (ع ) و خاندان عصمت و طهارت است .
از جـمله در تفسیر آیه ۴۸ سوره النساء ان اللّه لا یغفر ان یشرک به و یغفر مادون ذلک لمن یشاء به نقل از جابر از حضرت باقر (ع ) قال علیه السلام : یا جابر ان اللّه لا یغفر ان یشرک بولایه على بن ابى طالب (ع ) و طاعته و اما قوله : و یغفر مادون ذلک لمن یشاء: فانه ولایه على بن ابى طالب (ع ) و هـمـچنین على بن ابراهیم قمى در تفسیر خود معروف به تفسیر القمى در تفسیر آیه ۳۴ سوره بـقـره و اذ قلنا للملائکه اسجد و الدم به نقل از جابر بن یزید جعفى از ابى جعفر محمد بن على (ع ) روایت نموده و به تفسیر آیه مى پردازد.
بعضى از عامه او را توثیق و روایات او را در کتب تفسیر و حدیث خویش ضبط نموده اند.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۴/۵۱ – ۵۵; اعلام , ۲/۱۰۵; تاسیس الشیعه , ۳۲۶; تفسیر فرات الکوفى , ۵۴; تفسیر القمى , ۱/۳۶; الذریعه , ۴/۲۶۸; جامع الرواه , ۱/۱۴۴ – ۱۴۶; رجال , ابن داود, ۸۰; رجال , شیخ طوسى , ۱۱۱; رجال , کشى , ۱۶۹ – ۱۷۴; الفهرست , شیخ طوسى , ۷۳; معجم رجال الحدیث ۴/۱۷ – ۲۷; مـعـجـم الـمـؤلـفین , ۲/۱۰۶; رجال , علامه حلى , ۳۵; میزان الاعتدال , ۱/۳۷۹ – ۳۸۴; تنقیح المقال , ۱/۲۰۳; رجال , نجاشى , ۱/۳۱۳ – ۳۱۶.
تفسیر ابن ابى شعبه
اثـر ابـوجـعفر محمد ( م ۱۳۵ ق ) على بن ابى شعبه حلبى از ثقات مفسرین امامیه و از برجستگان علماى خاندان آل ابى شعبه حلبى ( آل ابى شعبه حلبى ). وى حدیث تفسیر و تاویل را از حضرت امام جعفر الصادق (ع ) اخذ کرده است .
در کـتـب رجـالى بر توثیق وى اتفاق نطر است و تفسیر او به شیوه آن عصر روائى است و مفسرین دیگر از آن نقل کرده اند ولى اکنون وجود ندارد.
ابـوالـعـبـاس نـجاشى ( م ۴۵۰ ق ) پس از توثیق ابى شعبه تفسیر وى را ضبط کرده و آن را توس ط اسـتـادانـش در روایـت مـحـمـد بن جعفر نحوى تمیمى و ابن نوح سیرافى به سه واسطه روایت مى نماید.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۲/۸۹; جامع الرواه , ۲/۱۵۱; الذریعه , ۴/۲۴۰; رجال , ابن داوود, ۳۲۴; رجال , شیخ طوسى , ۲۹۵; رجال , نجاشى , ۲/۲۰۲; رجال , علامه حلى , ۱۰۳; الفهرست , شیخ طوسى , ۳۰۳; مـعالم العلماء, ۹۴; مفسران شیعه , ۶۶; معجم رجال الحدیث , ۱۶/۳۰۲; کامل الزیارات , ابن قولویه , ۸۹; رجال , البرقى , ۲۰.
تفسیر ابن ابى هند
از ابـوبـکـر داوود ( م ۱۳۹ ق ) فرزند ابى هند دینار قشیرى سرخسى متوفى در راه مکه معظمه از مفسرین و محققین و از اصحاب حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ). وى تفسیر و حدیث را از امام محمد الباقر (ع ) اخذ کرد.
ابن ندیم در فهرست در فصل کتب تفاسیر به کتاب تفسیر داوود بن ابى هند اشاره مى کند.
تفسیر وى به زبان عربى به شیوه صدر اول اسلام روائى است و متاسفانه وجود ندارد.
مـنـابـع :
الذریعه , ۴/۲۴۰; رجال , شیخ طوسى , ۱۲۰; جامع الرواه , ۱/۳۰۱; الفهرست ابن ندیم , ۳۶; معجم رجال الحدیث , ۷/۹۱.
تفسیر القرآن
اثر ابى سعید ابان ( م ۱۴۱ ق ) فرزند تغلب بن رباح بکرى جریرى کوفى شیخ قراء و مفسرین شیعه و از اصـحـاب ائمه ثلاثه حضرت زین العابدین و محمد باقر و جعفر الصادق علیهم السلام بوده و نزد آن بزرگواران مقامى ارجمند داشته است .
وى را فریقین عامه و خاصه توثیق کرده اند.
وى بـه امـر حـضـرت صادق (ع ) در مدینه کرسى فتوى را به دست گرفت و از مؤسسین در علم قراآت قرآن کریم و از اعاظم علماى شیعه مى باشد که به تالیف چهار تفسیر پرداخته است .
تفاسیر او در تفسیرهاى چاپى و خطى به تفصیل تا عصر حاضر نقل شده است .
تفاسیر وى عبارتند از:
۱ ـ معانى القرآن اللطیف .
۲ ـ تفسیر القرآن .
۳ ـ الغریب فى القرآن .
۴ ـ تفسیر القراآت .
مـنـابـع :
اعیان الشیعه , ۲/۶۹; تاسیس الشیعه , ۳۱۹ – ۳۴۳; الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۴/۲۳۳ – ۲۳۹; تـفـسیر فرات کوفى , ۹۰ به بعد; تفسیر کنز العرفان خطى ; بغیه الوعاه , ۱۷۶; تنقیح المقال , ۱/۳; تـهـذیـب الـتـهذیب , ۱/۹۳; جامع الرواه , ۱/۹; رجال , ابن داوود, ۹; رجال , شیخ طوسى , ۸۲; رجال , کشى , ۲۷۹ – ۲۸۰; رجال نجاشى , ۱/۷۳; طبقات المفسرین , داودى , ۱/۱; الطبقات الکبرى , ۶/۳۰۲ – ۳۶۰; الفهرست , ابن ندیم , ۲۷۶; الفهرست , شیخ طوسى , ۵; معجم الادباء, یاقوت , ۱/۱۰۷; مفسران شیعه , ۶۵ – ۶۶; میزان الاعتدال , ۱/۵.
تفسیر الاحمسى
اثر ابوالحسن مالک ( م ح ۱۴۵ ق ) فرزند عطیه بجلى احمسى کوفى از محدثین و مفسرین شیعه .وى عـلـوم قرآن و تفسیر و حدیث را از حضرت سجاد زین العابدین (ع ) و حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) و حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) اخذ کرد.تفسیر مورد بحث به زبان عربى و به شیوه روائى است .
فـرات کـوفـى در تفسیر خویش معروف به تفسیر فرات الکوفى هنگام تفسیر آیه ۳۳ سوره محمد (ص ) ( یا ایها الذین آمنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و لا تبطلوا اعمالکم ). مالک بن عطیه توسط یزید بن فرقد نهدى از امام صادق (ع ) سؤال کرد چه چیزى پس از اطاعت از خـداوند و رسول (ص ) اعمال را باطل مى کند؟ امام فرمودند: دشمنى با ما باطل کننده عمل آنان است .
در کـتـب مـهم حدیث شیعه از جمله کتب اربعه و نیز توسط روات بزرگ شیعه از آن روایت شده است .
منابع :
تفسیر فرات الکوفى , ۴۱۸; تفسیر القمى , ۲/۲۱۲; جامع الرواه , ۲/۳۷ – ۳۸; رجال , ابن داوود, ۲۸۳; رجـال , نـجـاشى , ۲/۳۷۵; الفهرست , شیخ طوسى , ۱۹۶; رجال , کشى , ۱۳۳ – ۳۱۴; الروضه الکافى , ۲۶۸; الکافى , ۱/۳۹۳ – ۳۹۴; من لا یحضره الفقیه , ۳/۳۵۳; معجم رجال الحدیث , ۱۴/۱۶۸ – ۱۷۲.
تفسیر زید عدوى
اثـر ابوعبداللّه زید ( م ۱۳۶ یا ۱۴۰ یا ۱۴۵ ق ) فرزند اسلم عدوى مدنى از مفسرین شیعه و محدثین امامیه .
شـیـخ الطائفه شیخ طوسى وى را از اصحاب حضرت سجاد (ع ) سپس در اصحاب حضرت صادق (ع ) یاد کرده است وى از ثقات مفسرین است و فریقین سنى و شیعه او را توثیق نموده اند.
ابن ندیم در کتاب خود الفهرست کتاب تفسیر زید بن اسلم را که به خط سکرى نحوى لغوى بوده جزء کتابهاى تفسیر ضبط کرده است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۷/۹۱ – ۹۳; التفسیر و المفسرون , ۱/۱۱۶ – ۱۱۷; تذکره الحفاظ, ۱/۱۳۲ – ۱۳۳; الـذریـعـه , ۴/۲۷۵; الاتـقان فى علوم القرآن , ۴/۲۴۰; جامع الرواه , ۱/۳۴۰; رجال , ابن داوود, ۱۶۲; رجـال , طـوسـى , ۹۰; طبقات المفسرین , داوودى , ۱/۱۷۶; معجم رجال الحدیث , ۷/۳۳۵; الکافى , ۶/۴۰۸; تفسیر فرات الکوفى , ۲۵۸.
تفسیر فضیل بصرى
اثـر ابـوالقاسم فضیل ( م ح ۱۴۵ ق ) فرزند یسار نهدى عربى بصرى از مفسران و محدثین شیعه و اصحاب امام پنجم و امام ششم علیهما السلام .
علوم قرآن و حدیث را از حضرت امام محمد باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ) اخذ کرد.
ابوالعباس نجاشى پس از توثیق وى مى نویسد در حیات حضرت صادق (ع ) وفات یافت .
ابن حجر عسقلائى در کتاب خود لسان المیزان او را رافضى کذاب و لا یعتمد علیه مى خواند.
اما در کتب رجالى امامیه اتفاق کلمه در توثیق اوست .
تفسیر مورد بحث به زبان عربى و به شیوه روایى است .
و در کتب حدیث و تفسیرهاى شیعى منقول است .
ابـى الـحسن على بن ابرهیم قمى در تفسیر خود معروف به تفسیر القمى در بحث از آیه ۷۱ سوره بـنـى اسـرائیل یوم ندعوا کل اناس بامامهم از فضیل بن یسار به نقل از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) نقل مى کند که : رسول اللّه (ص ) و حضرت على و امام حسن و امام حسین علیهم السلام هریک با فرقه اى مى آیند و همه شیعیان همراه ایشان هستند.
شـیخ مفید در رساله عددیه خود او را از فقهاى اعلام و صاحبان فتوا مى خواند و طریق روایت وى را صحیح دانسته است .
مـنـابـع :
الاسـتبصار, ۱/۴۰۱; تهذیب الاحکام , ۳/۴۸; تفسیر القمى , ۲/۲۳; جامع الرواه , ۲/۱۱ – ۱۳; رجال , ابن داوود, ۲۷۴; رجال , شیخ طوسى , ۱۳۲ – ۲۷۱; رجال , کشى , ۱۸۵ – ۱۸۷; رجال , نجاشى , ۲/۱۷۲ – ۱۷۳; لسان المیزان , ۴/۴۵۴; معجم رجال الحدیث , ۱۳/۳۳۵ – ۳۴۱; من لا یحضره الفقیه , ۳/۳۰۷.
تفسیر محمد بن فرات
از محمد ( م ۱۴۵ ق ) فرزند فرات از روات و محدثین امامیه .
وى عـلـوم قـرآن و تـفـسیر و حدیث را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر (ع ) اخذ کرد; و نیز عصر حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) را درک کرد و از حضرت صادق (ع ) روایت مى نماید.کتب رجالى وى را توثیق نموده اند.
کشى در رجال خود مى نویسد که او اصبغ بن نباته را ملاقات نموده بود.
سـپـس حـدیـثـى را که وى از اصبغ بن نباته و او از حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) شنیده بود یاد مى کند.
وى غیر از محمد بن فرات جعفى مى باشد که در عصر حضرت رضا (ع ) مى زیست و کتب رجالى او را تضعیف کرده و کذاب مى خوانند و امام هشتم (ع ) او را ذم نموده است .
تـفـسیر مورد بحث به زبان عربى و به شیوه روائى است و در طى کتب تفسیرهاى شیعى و اسناد کتب معتبر حدیث امامیه نقل گردیده است .
اکثر تفسیر او در فضائل حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
فـرات کوفى در تفسیر خویش در تفسیر آیه ۱۴ سوره واقعه ثله من الاولین و قلیل من الاخرین مى نویسد که محمد بن فرات از امام جعفر صادق (ع ) در تفسیر آیه مذکور سؤال مى کند.
امـام (ع ) مـى فـرمایند قال : ثله من الاولین : ابن آدم المقتول و مؤمن آل فرعون و حبیب النجار صاحب یس , و قلیل من الخرین : امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) مى باشند.
وى بـا محمد بن فرات حرامى که شیخ طوسى در کتاب رجال خود از اصحاب حضرت ابى عبداللّه جـعـفـر الـصادق (ع ) یاد کرده است متحد هستند و آیت اللّه خوئى نیز همین احتمال را در معجم رجال الحدیث داده است .
منابع :
تفسیر الفرات , ۴۶۵; تفسیر القمى , ۲/۱۲۵; رجال , شیخ طوسى , ۲۹۸; معجم رجال الحدیث , ۱۷/۱۲۶ – ۱۲۸; الکافى , ۲/۳۴۹; تهذیب الاحکام , ۱۰/۵۰.
آیات الاحکام , تفسیر احکام القرآن
اثـر ابـوالـنـصر محمد بن السائب بن بشر کلبى ( م ۱۴۶ ق ) از مفسران معروف شیعه و از اصحاب حضرت امام محمد الباقر وامام جعفر الصادق (ع ). ابـن ندیم در کتاب الفهرست خود هنگام ذکر کتابهائى که درباره علوم قرآن تالیف گردیده است از این تفسیر به نام احکام القرآن کلبى یاد کرده است و جمعى به نام آیات الاحکام ضبط کرده اند و هر دو تفسیر متحد هستند.
آقـابزرگ تهرانى در الذریعه از این تفسیر به نام آیات الاحکام نام برده و از قول ابن عدى مى نویسد کلبى صاحب تفسیر کبیر است که از بزرگترین تفاسیر معروف مى باشد.
با این ترتیب کلبى صاحب دو تفسیر مى باشد به نام تفسیر کبیر و تفسیر آیات الاحکام .
گـفـتـه اند که نخستین کسى است که در این فن در اسلام کتابى تالیف نموده است , و ابن حجر عسقلانى در کتاب خویش تهذیب التهذیب پاى خود را فراتر گذاشته و ابوالنصر کلبى را به خاطر تشیع اش به کفر و زندقه متهم کرده است .
تـفسیرهاى مورد بحث به زبان عربى و چنانچه از متون تاریخ استفاده مى گردد در تفسیر آیات و در فقه و آیات احکام قرآن کریم و به شیوه روائى است و متاسفانه اکنون موجود نمى باشد.
مـنـابـع :
الاعـلام , زرکلى , ۶/۱۳۳; اعیان الشیعه , ۹/۳۳۹; تاسیس الشیعه , ۳۲۱ و ۳۲۵; الاتقان فى عـلـوم الـقـرآن , ۴/۲۳۹; الذریعه , ۱/۴۰, ۴/۳۱۱; تهذیب , ابن حجر, ۹/۱۵۷; رجال , ابن داوود, ۳۱۲; رجال , شیخ طوسى , ۱۳۶; شذرات الذهب , ۱/۲۱۷; طبقات المفسرین , داوودى , ۲/۱۴۴; الفهرست , ابـن نـدیـم , ۴۱, ۱۰۷; کـشف الظنون , ۱/۴۲۹; مفسران شیعه , ۶۵; وفیات الاعیان , ۴/۳۰۹; الوافى بالوفیات , ۳/۸۳; المعارف , ابن قتبیه , ۲۳۳.
تفسیر امام جعفر صادق (ع )
( ۸۰ – ۱۴۸ ق ), حـضـرت صـادق (ع ) مشهورترین اهل زمان خود در علم و فضل بود محدثین از هیچ یک از ائمه معصومین (ع ) به مقدار وى روایت نقل نداشته اند.
صـاحبان حدیث و کتب رجالى اسماء شاگردان او را از ثقات با اختلاف آراء و گفته هاى آنان بیش از چهار هزار محدث و عالم ضبط کرده اند.
جنابذى در معالم العتره الطاهره به نقل از صالح بن الاسود مى نویسد هیچ کس جز امیرالمؤمنین (ع ) و حضرت صادق (ع ) نگفته است سلونى قبل ان تفقدونى .
در فهرست چاپى کتابخانه على پاشا در استانبول تفسیرى منسوب به امام جعفر الصادق (ع ) به نام تـفسیر الامام جعفر بن محمد الصادق ذکر شده است و آقابزرگ تهرانى آنرا در الذریعه یاد کرده و مى نویسد: چنین تفسیرى در کتب و فها اصحاب , و علماى امامیه یاد نشده و آنچه که قریب بـه ظـن اسـت ایـن تـفـسیر توسط بعضى از اصحاب ائمه علیهم السلام نگاشته شده مانند کتاب بحارالعلوم که منسوب به امام حضرت الصادق (ع ) است و توسط یکى از اصحاب ائمه علیهم السلام تالیف شده .
مـؤلـف کـه یـکى از اصحاب ائمه (ع ) بوده روایات صحیح را جمع نموده است چون ایمان قطعى داشته است که این اقوال از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) است مستقیما آنها را به امام نسبت داده و از خود نام نبرده است .
ولـى آنـچـه مسلم است اکثر اسناد احادیث در تفسیر قرآن کریم به امام جعفر الصادق (ع ) منتهى مى گردد.
تـصـحـیح انتقادى قابل توجهى از تفسیر امام جعفر صادق (ع ) به کوشش پل نویا در مجموعه آثار ابـوعـبدالرحمن سلمى ( گردآورده نصراللّه پورجوادى , تهران , مرکز نشر, ۱۳۶۹, ۱/۵ – ۶۳ ) آمده است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۱/۶۶۸ – ۶۶۹; تفسیر بحرالعرفان برغانى (خطى ); تفسیر عیاشى , ۱/۲; تفسیر فرات الکوفى , ۴۹; تفسیر القمى , ۱/۲۹; تفسیر المیزان , ۱/۲۰; الذریعه , ۴/۲۶۹; مفسران شیعه , ۷۰; مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمى .گردآورده نصراللّه پورجوادى , ۱/۵ – ۶۳.
التحریف و التبدیل
اثـر ابوجعفر محمد ( ۸۳ – ۱۴۸ ق ) فرزند حسن صیرفى کوفى از محققین شیعه و مفسران امامیه در قرن دوم هجرى و از اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ). مفسر, علم حدیث و تفسیر را از ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). اخـذ نـمـوده و از التحریف و التبدیل چنین استفاده مى گردد که این تفسیر که فعلا وجود ندارد ردى بـوده اسـت بـر اقوال فرقه حشویه و اصحاب حدیث که در صدر اول اعتقاد غلطى نسبت به قـرآن داشتند و تلفیقاتى به کرامت قرآن کریم نسبت داده اند این تفسیر از جمله تفاسیر و ردهائى مى باشد که مانند شریف مرتضى و شیخ طوسى و شیخ صدوق بر آن اقوال نوشته اند.
منابع :
تاسیس الشیعه , ۳۳۴; جامع الرواه , ۲۶۴; الذریعه , ۳/۳۹۴; رجال , شیخ طوسى , ۲۸۴; رجال , ابن داوود ۳۰۵, الفهرست , شیخ طوسى , ۲۸۹, معجم رجال الحدیث , ۱۵/۲۶۲.
تفسیر ابى حمزه الثمالى
اثـر ابـوحمزه ثابت ( م ۱۵۰ ق ) فرزند ابى صفیه دینار ثمالى کوفى ازدى معروف به ابوحمزه ثمالى شیخ شیوخ شیعه در عصر خویش و از اخیار و ثقات معتمدین در روایات و حدیث .
از اصحاب حضرت سجاد (ع ), امام باقر (ع ), امام صادق (ع ) و امام کاظم (ع ) بود و نیز علماء عامه و خاصه روایات و احادیث او را در تفاسیر خود نقل کرده اند.
ابـن الـنـدیم در الفهرست در ذکر کتب تفاسیر قرآن تفسیر او را ضبط کرده و چنین یاد مى کند کـتـاب تـفـسـیر ابى حمزه الثمالى و نام او ثابت بن دینار و کنیه پدرش دینار ابوصفیه است و نیز ابوحمزه از اصحاب على علیه السلام بوده و از نجباء ثقات و از مصاحبین اباجعفر (ع ) … .از جمله کسانى که از تفسیر ابى حمزه ثمالى نقل نموده اند.
ابوالقاسم فرات از اعلام مفسرین شیعه در عصر غیبت صغرى در تفسیر خویش به نام تفسیر فرات در بیش از چهارده مورد از ابى حمزه ثمالى نقل مى نماید.
و نیز ثعلبى ( م ۴۲۷ ق ) در تفسیر خود به نام الکشف و البیان فى تفسیر القرآن و ابن شهر آشوب ( م ۵۸۸ ق ) در تفسیر خود اسباب و النزول و کتاب دیگرش المناقب و ملامحمد صالح البرغانى ( م ۱۲۷۱ ق ) در تـفـسیر خود کنزالعرفان و جمعى دیگر و حاجى خلیفه در کشف الظنون و در ضمن ذکـر تـفاسیر آن را نیز ضبط کرده اند و نجاشى مى نویسد, سه فرزند وى نوح و منصور و حمزه در قیام و خروج زید شهید گردیده اند.
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۴/۹; الاعلام , ۲/۹۷; تاسیس الشیعه , ۳۲۷; تفسیر فرات الکوفى , ۱۷۷; تفسیر کـنـزالـعـرفـان ( خطى ); تفسیر بحرالعرفان و معدن الایمان , ملامحمد صالح برغانى ( خطى ); الـذریـعه , ۴/۲۵۴; جامع الرواه , ۱/۱۳۴; رجال ابن داود, ۷۷; رجال علامه حلى , ۲۹; رجال , کشى , ۱۷۶; رجـال , نـجـاشـى , ۱/۲۸۹ – ۲۹۲; رجـال , شیخ طوسى , ۸۴, به بعد; کشف الظنون , ۱/۴۴۴; طـبقات المفسرین , داودى , ۱/۱۲۳; الفهرست ابن ندیم , ۳۶; الفهرست شیخ طوسى , ۷۱; مفسران شـیـعه , ۶۷; مناقب , ابن شهر آشوب , ۴/۳۲۰; معجم رجال الحدیث , ۳/۳۸۵ – ۳۹۳; تفسیر القمى , ۲/۴۵۱ به بعد.
تفسیر ابن ابى زیاد
[ ; تـفـسـیـر سکونى ], اثر اسماعیل ( م ب ۱۴۸ ق ) فرزند ابى زیاد مسلم شعیرى سکونى کوفى از دانشمندان و مفسران شیعه و از اصحاب حضرت امام جعفر صادق (ع ) و ثقات محدثین امامیه .
ابن ندیم در الفهرست , تفسیر قرآن وى را ضبط کرده است .ابوالعباس نجاشى ( م ۴۵۰ ق ) آن را توسط استاد و شیخش در روایات ابى العباس احمد بن على بن نوح سیرافى با پنج واسطه روایت مى کند.
مـیـردامـاد در کـتـاب خـود الرواشح السماویه فى شرح الاحادیث الامامیه پس از توثیق وى قول تـضـعـیـف او را چـون از سکونیه است رد مى کند و اظهار مى دارد که اجماع اصحاب به توثیق او تصریح دارند.
تـفـسـیـر مورد بحث به زبان عربى و بر شیوه همان عصر یعنى روائى مى باشد و در کتب تفسیر و حدیث معتبر شیعه از تفسیر وى بسیارى نقل گردیده است .
مـنـابـع :
الاسـتـبصار, ۱/۴۴۲; تنقیح المقال , ۱/۱۲۷; تهذیب الاحکام , ۳/۲۵۶ به بعد; تفسیر قمى , ۱/۳۸۸; جـامـع الرواه , ۱/۹۱; الرواشح السماویه فى شرح الاحادیث الامامیه , ۵۶; رجال , ابن داوود, ۵۵; رجال , شیخ طوسى , ۱۴۷; رجال , نجاشى , ۱/۱۰۹ – ۱۱۰; الخلاصه , علامه حلى , ۱۹۹; الفهرست , شـیـخ طـوسـى , ۵۵; مـعجم رجال الحدیث , ۳/۱۸۵ – ۱۸۷; من لا یحضره الفقیه , ۴/۲۵۴; میزان الاعتدال , ۱/۲۳۱.
تفسیر الاعمش
از ابـومحمد سلیمان ( ۶۱ – ۱۴۸ یا ۱۴۹ ق ) فرزند مهران الاعمش اسدى کاهلى از اکابر مفسران و خواص اصحاب امام محمدباقر (ع ) و از قاریان مشهور شیعه .
ابن سعد در الطبقات الکبرى او را اعرف مردم در تفسیر و فنون قرآن مى خواند سپس اضافه کرده است که ابوحیان تیمى قرآنى را با خود داشت که آن را بر اعمش عرضه مى کرد و تصحیح مى نمود بر قراات او و این صحیح ترین مصاحف بود.
ابـن عـمـاد حنبلى او را در کتاب خود شذرات از شیوخ محدثین کوفه و عالم رئیس مى خواند که سند ۱۳۰۰ حدیث در تفسیر و سایر موارد به او منتهى مى گردد.
تـفسیر اعمش به زبان عربى و شیوه روائى است و منقولاتى از آن در بسیارى از تفسیرهاى سنى و شـیـعـه آمده است که در فضائل حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.
مـانند تفسیر آیه ۳۷ سوره بقره فتلقى آدم من ربه کلمات فتاب علیه اعمش از ابى صالح از ابن عـباس روایت مى کند که چون آدم دچار خطیئه شد جبرئیل به او تعلیم کرد که خداوند را به حق خمسه طیبه سوگند دهد تا بخشوده شود و او چنین کرد پس بخشوده شد.
منابع :
الاعلام , ۳/۱۳۵; تاریخ بغداد, ۳/۱۳; تذکره الحفاظ, ۱/۱۵۴; تفسیر فرات الکوفى , ۵۷; تفسیر الـقـمـى , ۲/۳۸۱; تهذیب التهذیب , ۴/۱۹۵; خدمات متقابل اسلام و ایران , ۴۵۶; حلیه الاولیاء, ۴۶; خـلاصـه الـتذهیب , ۱۵۵; رجال , شیخ طوسى , ۲۰۶; رجال , ابن داود, ۱۷۷; ریحانه الادب ۱/۱۵۴; جـامـع الـرواه , ۱/۳۸۳; سـیـر اعـلام الـنـبلاء, ۶/۲۲۶; الطبقات الکبرى , ابن سعد, ۶/۳۴۲; میزان الاعتدال , ۲/۲۲۴.
تفسیر ابى بصیر
از ابوبصیر یحیى ( م ۱۴۸ یا ۱۵۰ ق ) فرزند ابى القاسم اسدى نام پدرش را به اختلاف نقل کرده اند.
شیخ طوسى در الفهرست یحیى بن القاسم ذکر نموده در رجال خود یحیى بن ابى القاسم .
حدیث و تفسیر را از حضرت ابى جعفر محمد الباقر و امام جعفر الصادق علیهما السلام اخذ کرد.
کشى در رجال خود در شرح حال او به نقل از محمد بن مسعود مى نویسد که از على بن حسن بن فضال درباره او سؤال کردم گفت که از هم پیمانان بنى اسد بود.
سپس مجددا سؤال کردم آیا متهم به غلو بود؟ گفت خیر.
وى داراى تفسیر قرآن است .
سید حسن صدر در تاسیس الشیعه مى نویسد اجماع بر توثیق اوست و تقدیم وى در فقه است .
وى داراى کتابى است در تفسیر قرآن .
احـتـمـالا با ابوبصیر فرزند قاسم که اسناد بیش از ۲۷۵ روایت به او منتهى مى گردد یکى است و روایات او در کتب اربعه ضبط است .
مـنـابع : الاختار, شیخ مفید, ۸۳; تاسیس الشیعه , ۳۲۷; تفسیر فرات کوفى , ۴۱۷; الذریعه , ۴/۲۵۱; جـامع الرواه , ۲/۳۲۴; رجال , ابن داوود, ۳۷۱; رجال , علامه حلى , ۲۶۴; رجال شیخ طوسى , ۱۴۰ – ۳۳۳; رجـال , کـشـى , ۴۰۲; رجـال , نـجاشى , ۲/۴۱۱; الشیعه و فنون الاسلام , ۶۱; الفهرست , شیخ طوسى , ۳۶۲; معجم رجال الحدیث , ۲۰ – ۲۸; مفسران شیعه , ۶۷; تفسیر القمى , ۱/۲۸.
تفسیر(هاى ) مقاتل بن سلیمان
اثر ابوالحسن مقاتل بن سلیمان بن زید بلخى خراسانى ( م ۱۵۰ ق ), از اصحاب امام محمدباقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ) و با یک واسطه از طریق ضحاک بن مزاحم از ابن عباس روایت کرده است .شافعى گفته است همه مردم در تفسیر نیازمند به مقاتل هستند.
از او آثار قرآن پژوهى متعددى باقى مانده است .
از جـمـلـه کتابى در زمینه متشابهات قرآن ( نسخه مکتوب به سال ۵۸۶ ق در کتابخانه راقم این سطور در قزوین ). کتابى در وجوه و نظایر قرآن مجید که به طبع رسیده است .
کتابى در زمینه ناسخ و منسوخ ; کتابى به نام تفسیر الجوابات فى القرآن , همچنین نوادر التفسیر; ). ثت تفسیر الخمسمائه آیه من القرآن ( نسخه محفوظ در کتابخانه موزه بریتانیا به شماره ۸۰۳۳
منابع :
الاعلام , ۷/۲۸۱; تاریخ الادب العربى , کارل برو کلمان , ۴/۹ – ۱۰; تاریخ دمشق , تلخیص ابن مـنـظـور, ۲۵/۱۹۷ – ۲۰۴; تـفسیر فرات کوفى , ۱۷۴ به بعد; تهذیب التهذیب , ابن حجر, ۱۰/۲۴۹ – ۲۵۴; جامع الرواه , ۲/۲۶۱; الذریعه , ۴/۳۱۵; رجال , ابن داود ۵۱۹; رجال , شیخ طوسى , ۱۳۸, ۳۱۳; رجـال , کـشـى , ۳۳۴; شـذرات , ۱/۲۲۷; طبقات المفسرین , داودى , ۲/۳۳۰ – ۳۳۱; الفهرست , ابن ندیم , ۲۲۷; معجم رجال الحدیث , ۱۸/۳۱۱۱; وفیات الاعیان , ۵/۲۵۵ – ۲۵۷; ربیع الابرار, ۱/۳۹۷.
تفسیر ابومریم انصارى
اثـر ابـومـریـم عـبدالغفار ( م ح ۱۵۰ ق ) فرزند القاسم بن قیس بن فهد انصارى فقیه مفسر شیخ المحدثین و از اصحاب امام محمدباقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ). ابن حجر در لسان المیزان مفسر را رافضى و غیر ثقه و از رؤس الشیعه وصف نموده و از قول احمد بن حنبل مى نویسد هرگاه ابوعبیده حدیثى را از قول ابن مریم نقل مى کرد, مردم فریاد مى زدند که لا نریده ( او را نمى خواهیم ). سپس از بخارى از مفسر با ذکر سند از ابن عباس از رسول اکرم (ص ) حدیث على مولى من کنت مولاه را ضبط کرده است .
تفسیر مورد بحث در یک جلد به شیوه روائى به زبان عربى است که طى کتب معتبر حدیث شیعه و تفسیرهاى امامیه منقول است .
از جمله فرات کوفى در کتاب تفسیر خود در تفسیر آیه ۳۶ سوره نساء و اعبدوا اللّه و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا و بذى القربى مى نویسد وى از حضرت صادق (ص ) نقل مى نماید که مراد از الـوالـدیـن , رسول اللّه (ص ) و على بن ابى طالب (ع ) است و همچنین در تفسیر آیه ۸۲ سوره الانـعام الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الا من و هم مهتدون از حضرت صادق (ع ) نقل نموده که امام (ع ) فرمودند یا ابامریم هذه و اللّه نزلت فى على بن ابى طالب (ع ) خاصه .
مـنـابع :
تفسیر فرات , کوفى , ۱۰۴ به بعد; جامع الرواه , ۱/۴۶۱ – ۴۶۲; رجال , ابن داود, ۲۲۶; رجال , شـیخ طوسى , ۹۹/۲۳۷; رجال , نجاشى , ۶۴; رجال , علامه حلى , ۱۱۷; الفهرست , ۲۱۹ – ۲۲۰; لسان المیزان , ۴/۴۲ – ۴۳; معجم رجال الحدیث , ۱۰/۵۵ – ۵۶; تهذیب الاحکام , ۹/۳۷۰ به بعد.
تفسیر فضیل رسانى
فضیل ( م ح ۱۵۰ ق ) فرزند زبیر بن عمر بن درهم رسانى اسدى کوفى , از اصحاب امامین حضرت باقر (ع ) و حضرت صادق (ع ) و مفسرین و محدثین شیعه در قرن دوم هجرى .
تـفسیر مورد بحث به زبان عربى به شیوه روائى که قسمتى از این تفسیر طى کتب تفسیر و کتب حدیث نقل گردیده است .
از جمله مفسران شیعه که تفسیر او را نقل نموده اند فرات کوفى در تفسیر خود بیش از پنج عنوان از تـفـسـیـر آیـات خـویـش را اسـنـاد به این مفسر نموده است که تمامى آنها در فضائل حضرت امـیـرالـمـؤمنین على (ع ) و خاندان عصمت و نبوت است و چهار عنوان آن را مفسر از زید شهید روایـت نـمـوده اسـت از جمله در تفسیر آیه ۳۶ سوره نور فى بیوت اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسـمـه یسبح له فیها بالغدو و الاصال مى نویسد که فضیل بن زبیر از زید بن على (ع ) درباره این آیه پرسید, گفت رسول اللّه (ص ) فرموده است مراد از بیوت بیوت انبیاء است .
ابـوبـکـر مـى پـرسـد آیا بیت على (ع ) هم از آنهاست ; حضرت (ص ) پاسخ مى دهند آرى از برترین آنهاست .
منابع :
تفسیر فرات کوفى , ۱۷۷ به بعد; جامع الرواه , ۲/۹; رجال , کشى , ۲۸۷; رجال , شیخ طوسى , ۱۳۲; الـفـهـرسـت , ابن ندیم , ۲۲۷; معجم رجال الحدیث , ۱۳/۳۲۶ – ۳۲۷; الکافى , ۶/۳۲۶ به بعد; کامل الزیارات , ۷۲; مجله تراثنا ( شماره ۲ سال اول ).
تفسیر منخل
اثـر منخل ( م ح ۱۵۰ ق ) فرزند جمیل اسدى کوفى از مفسران شیعه و اصحاب حضرت امام جعفر الصادق (ع ) و از دانشمندان امامیه در قرن دوم هجرى .
مـفـسـر را از غـلاه شـیـعه مى خوانند و نیز تفسیر وى را محمد بن سنان و احمد بن میثم روایت کرده اند.
نجاشى تفسیر او را در کتاب رجال خود ضبط کرده است .
ایـن تـفسیر به شیوه روائى است و در تفسیر آیات قرآن کریم از اقوال ائمه اطهار (ع ) بهره گرفته است .
روایات مفسر در کتب اربعه و تفاسیر مهم شیعه نقل شده است .
مـنـابـع :
تفسیر فرات کوفى ; تفسیر بحرالعرفان برغانى ( خطى ); تهذیب الاحکام , ۲/۱۰۹ به بعد; الـذریـعـه , ۴/۳۱۶; جـامع الرواه , ۲/۲۶۳; رجال , ابن داود, ۵۲۰; رجال , شیخ طوسى , ۳۲۰; رجال , کـشـى , ۳۱۴; رجال نجاشى , ۲/۳۷۲ – ۳۷۳; الفهرست , شیخ طوسى , ۳۳۸; الکافى , ۱/۴۱۷ به بعد; معالم العلماء, ابن شهر آشوب , ۱۲۴; مفسران شیعه , ۶۹.
تفسیر حسن مروزى
اثر حسن ( م ح ۱۵۰ ق ) فرزند واقد مروزى کوفى از مفسران امامیه فقیه محدث .
وى از اصـحـاب حضرت ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ) بوده و نیز ابن ندیم در الفهرست مى نویسد داراى مـؤلـفـات از جمله کتاب تفسیر قرآن و تفسیر الناسخ و المنسوخ و کتاب تفسیر الوجوه فى القرآن است .
تـفـسـیر مروزى به شیوه مفسران اصحاب روائى است و در تفسیر آیات قرآن از روایات و احادیث خاندان عصمت بهره گرفته است ولى متاسفانه فعلا موجود نیست .
طى تفسیرهاى روائى از آن نقل گردیده است .
مـنـابـع :
الـذریـعـه , ۴/۲۷۱; رجـال , شیخ طوسى , ۲۲۵; الفهرست , ابن ندیم , ۲۸۴; معجم رجال الحدیث , ۵/۱۵۱; مفسران شیعه , ۶۹.
تفسیر هاشمى
[ ; تفسیر سوره القدر ], اثر عبدالرحمان فرزند کثیر هاشمى ( م ح ۱۵۵ ق ) فقیه محدث و مفسر, از اصحاب امامین حضرت امام باقر (ع ) و حضرت امام جعفر صادق (ع ). ابن قولویه او را توثیق مى نماید و شیخ صدوق توسط محمد بن الحسن از محمد بن الحسن الصفار از على بن حسان واسطى از عمویش عبدالرحمان بن کثیر هاشمى روایت مى کند.
تـفـسیر وى به زبان عربى و به شیوه روائى است و طى کتب تفسیر و حدیث معتبر شیعه از جمله کتب اربعه بسیارى نقل گردیده است .
هـمچنین نام وى در اسناد بیش از چهل و دو روایت ضبط شده است که سند آنها به او مى رسد از جمله در تهذیب و من لا یحضره الفقیه و کامل الزیارات و سایر کتب حدیث .
مـنـابع :
تفسیر قمى , ۲/۱۳۱ به بعد; تهذیب الاحکام , ۱/۵۳ به بعد; جامع الرواه , ۱/۴۵۳; رجال , ابن داود, ۴۷۴; رجـال , نـجـاشـى , ۲/۴۴ – ۴۵; الـفـهـرست , شیخ طوسى , ۱۳۴ – ۱۳۵; معجم رجال الحدیث , ۹/۳۴۳ – ۳۴۵; من لا یحضره الفقیه , ۳/۳۶۶ به بعد.
تفسیر ابن زیات کوفى
اثـر ابوعماره حمزه ( ۸۰ – ۱۵۰ یا ۱۵۴ یا ۱۵۸ ق ) فرزند حبیب بن عماره بن اسماعیل زیات کوفى تمیمى که مزارش در شهر حلوان عراق معروف است .
از شیوخ مفسران امامیه و یکى از قراء نامدار قرآن مجید که به امام القراء معروف است .
تفسیر و تاویل قرآن را از امام صادق (ع ) و قراآت و سایر علوم قرآنى را از شیوخ شیعه و اکابر علماى عصر خویش از جمله سلیمان الاعمش و حمران بن اعین برادرزاده ابن اعین و دیگران فراگرفت ابن ندیم تفسیر متشابه القرآن او را در الفهرست یاد کرده است .
بـعضى دیگر از آثار قرآن پژوهى او عبارت است از: عدد آى القرآن , اسباع القرآن ( که در این رشته صاحب ابتکار بوده است ); کتاب الوقف و الابتداء; حدود آى القرآن ; مقطوع القرآن و موصوله .
ملا محمد صالح برغانى حائرى ( م ۱۲۷۱ ق ) در کتاب موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , در فصل الصلوه فى ماهیه القراء از او به نیکى یاد کرده است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۶/۲۳۸ – ۲۴۰; الاعلام , ۲/۲۷۷; ایضاح المکنون , ۲/۳۱۸; البیان , آیت اللّه خوئى , ۱۳۶ – ۲۵۷; سیر اعلام النبلاء, ۷/۹۰; شذرات الذهب , ۱/۲۴۰; طبقات ابن سعد, ۶/۳۸۵; غایه النهایه ابـن جـرزى , ۱/۲۶۱; فـهرست , ابن ندیم , ۳۲; میزان الاعتدال , ۱/ ۶۰۵; الوافى بالوفیات , ۱۳/۱۷۲; وفیات الاعیان , ۲/۲۱۶; مجالس المؤمنین , ۱۰/۵۴۹.
تفسیر على بن حمزه
اثـر ابـوالـحسن على ( م ۱۸۵ یا ۱۸۹ ق ) فرزند حمزه بن عبداللّه بن بهمن بن فیروز کوفى اسدى معروف به کسایى , از مفسران و قراء شیعه و علماء لغت و نحو.
شمس الدین محمد ذهبى مشایخ او را امام صادق (ع ) و اعمش و سلیمان بن ارقم نام برده است .
آثـار قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسیر الهاآت , یا هاء القرآن ; القراآت ; المتشابه فى القرآن [ ; تفسیر مـا تشابه من الفاظ القرآن و تناظر من کلمات الفرقان ] ( نسخه اى از آن به شماره ۱۵ در مجموعه کتابخانه قوله محفوظ است ); مقطوع القرآن و موصوله ; تفسیر معانى القرآن .
مـنـابـع : الاعلام , ۲/۱۶۲ – ۱۶۴; تاریخ بغداد, ۱۱/۴۰۳ – ۴۱۵; الانساب , سمعانى , ۱۰/۴۱۹; البدایه و النهایه , ۱۱/۲۰۱ – ۲۰۲; سیر اعلام النبلاء, ۹/۱۳۱ – ۱۳۴; شذرات الذهب , ۱/۳۲۱; طبقات المفسرین , داوودى , ۱/۴۰۴ – ۴۰۹; طـبـقـات الـقراء, ذهبى , ۱/۱۰۰; الفهرست , ابن ندیم , ۳۲; کشف الظنون , ۲/۱۳۲۸; مرآه الجنان , ۱/۴۲۱ – ۴۲۲; النجوم الزاهره , ۲/۱۳۰.
تفسیر جوالیقى
از هـاشم ( م ح ۱۸۳ ق ) فرزند سالم جوالیقى جوزجانى ( و جوزجان از نواحى بلخ است ), از شیوخ شـیـعـه در قرن دوم هجرى و اعلام امامیه در علم کلام و تفسیر و از اصحاب امام جعفر الصادق و امام موسى الکاظم علیهما السلام .
وى ایـرانـى تـبـار بوده و نجاشى و شیخ الطائفه شیخ طوسى او را توثیق نموده اند نجاشى تفسیر جوالیقى و سایر کتب او را به چهار واسطه روایت کرده است .
تـفـسـیر مزبور به زبان عربى و شیوه روائى است و در تفسیر آیات قرآن کریم از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت بهره گرفته است .
مفسرین دیگر از این تفسیر نقل کرده اند ولى اکنون وجود ندارد.
مـنابع :
تاسیس الشیعه , ۳۶۰; الذریعه , ۴/۳۲۱; رجال , برقى , ۳۴ و ۴۸; رجال , شیخ طوسى , ۳۲۹ و ۳۶۲; رجال , نجاشى , ۲/۳۹۹; الفهرست , شیخ طوسى , ۳۵۶; معالم العلماء ۱۲۹; مفسران شیعه , ۶۹.
تفسیر سدى صغیر
اثـر مـحـمـد سـدى صـغـیـر ( م ۱۸۶ ق ) فـرزنـد مروان بن عبداللّه بن اسماعیل سدى کبیر بن عبدالرحمن بن ابى کریمه قرشى سدى کوفى , فقیه مفسر محدث , وى از احفاد ابومحمد اسماعیل سدى کبیر ( م ۲۷ ق ) مى باشد.
تـفـسیر وى به زبان عربى به شیوه روائى طى تفسیرهاى شیعه و کتب حدیث منقول است و شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه هنگام ذکر تفسیر جدش اسماعیل بن عبدالرحمن سدى کبیر به تفسیر وى نـیـز اشـاره نـموده است و نیز قسمتى از این تفسیر را فرات کوفى در تفسیر خود در بیش از هـفـده مـورد طى سـلسله اسناد خود از این مفسر نقل نموده است و اکثر آنها در فضائل حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) و خاندان عصمت و نبوت مى باشد.
در تـفسیر آیه ۲۴۸ سوره بقره : بقیه مما ترک آل موسى و آل هارون به نقل از محمد بن مروان سدى از ابان بن عیاش از سلیم بن قیس مى گوید: پس از جنگ صفین و قبل از جنگ نهروان , ما در مـسـجـد نـشسته بودیم که امیرالمؤمنین على (ع ) وارد گردید و مسجد مملو از مردم بود و خطبه معروف را خواند که در ضمن آن عبارت معروف سلونى قبل ان تفقدونى را بیان فرمود.
و در تـفـسیر آیه ۲۷۴ سوره بقره الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا و علائیه … , از محمد بن مروان سدى به نقل از کلبى از ابى صالح مى نویسد در حق على بن ابى طالب (ع ) نازل گردیده است .
شـیـخ طـوسى و برقى در کتب رجالى خود وى را از اصحاب امام محمد الباقر (ع ) یاد مى کنند و حائرى اردبیلى در جامع الرواه او را از اصحاب حضرت امام محمد باقر (ع ) و امام جعفر صادق (ع ) ضبط کرده اند و نیز قسمت بسیارى از روایات امامین را ذکر نموده است و نیز از وى به نام محمد بن مروان کلبى یاد مى کند.
منابع :
تفسیر فرات الکوفى , ۶۵ به بعد; الذریعه , ۴/۲۷۶; رجال , برقى , ۱۰; رجال , کشى , ۱۸۷; جامع الرواه , ۲/۱۹۰ – ۱۹۲; معجم رجال الحدیث , ۱۷/۲۲۱ – ۲۲۲.
تفسیر وهیب
اثر ابوعلى وهیب ( م ب ۱۸۸ ق ) فرزند حفص جریرى کوفى معروف به المنتوف , از مفسران شیعه و از اصحاب امام جعفر صادق و امام موسى کاظم علیهما السلام .
نـجـاشـى پـس از توثیق او را واقفى مى خواند و مى نویسد: وى داراى مصنفاتى است از جمله آنها کتابى در تفسیر قرآن .
صـدوق او را در مـشـیـخه خود یاد کرده و مى نویسد کوفى و معروف به المنتوف بوده او بیش از شـصـت و یـک روایـت از ابـى بـصـیر نقل کرده و جمعى از بزرگان شیعه از وى روایت کرده اند; همچنین مفسران شیعه از جمله قمى در تفسیر خود و سایرین و نیز روایات او در کافى و تهذیب و الاستبصار ذکر شده است .
مـنـابـع :
تاسیس الشیعه , ۳۲۸; تفسیر قمى , ۲/۴۵۱ به بعد; جامع الرواه , ۲/۳۰۳; الذریعه , ۴/۳۲۰; رجـال , ابـن داود, ۳۶۳; رجال , نجاشى , ۳۹۳; الکافى , ۳/۵۰۴; الاستبصار, ۲/۲۶۶; تهذیب الاحکام , ۵/۲۰۸; من لا یحضره الفقیه , ۲/۲۹۴; الفهرست , شیخ طوسى , ۳۵۱; معجم رجال الحدیث , ۱۹/ ۲۱۵ – ۲۱۷; مفسران شیعه , ۶۹.
تفسیر معانى القرآن
اثـر شـیـخ ابـوجعفر محمد ( م ح ۱۹۰ ق ) فرزند حسن بن ابى ساره رواسى کوفى نیلى , از نحویین کوفه و مفسران شیعه .
وى عـلوم عربى و نحو و لغت را ااز اعمش و دیگران اخذ کرد و تفسیر و حدیث را از محضر امامین ابى جعفر الباقر (ع ) و ابى عبداللّه جعفر الصادق (ع ). وى نخستین شخصى است که از علماى کوفه کتابى را در نحو تالیف نمود و نیز وى استاد کسائى و فراء مى باشد.
تـفـسـیر موردد بحث در یک جلد به زبان عربى است و مفسر با مشرب ادبى و نحو خود به معانى کلمات و مشکل قرآن کریم پرداخت .
نجاشى در رجال خود ( ۲/۲۰۰ ) نام این تفسیر را اعراب القرآن ذکر کرده است .( – آل ابى ساره ).
مـنـابـع :
بـغـیه الوعاه , ۱/۸۲; تاسیس الشیعه ۶۷; الذریعه , ۲۱/۲۰۵; رجال , ابن داود, ۳۰۳; رجال , نـجـاشـى , ۲/۲۰۰; طـبـقـات المفسرین , داودى , ۲/۱۳۴; الفهرست , ابن ندیم , ۳۷; معجم الادباء, ۱۸/۱۲۱; معجم رجال الحدیث , ۱۵/۲۰۵; معجم المؤلفین , ۹/۱۹۱.
تفسیر احمد بن صبیح (تفسیر ابن صبیح )
اثر ابوعبداللّه احمد ( م ح ۱۹۰ ق ) فرزند صبیح اسدى کوفى فقیه , مفسر و محدث شیعه .
گـفته شده که زیدیه او را از خود مى دانند ولى این موضوع صحیح نیست و زیدى بودن وى نفى شده است .
تفسیر وى به زبان عربى در یک جلد به شیوه روائى است .
ابـوالعباس نجاشى ( م ۴۵۰ ق ) در رجال خود پس از توثیق وى و نفى زیدى بودن او کتاب تفسیر مذکور را ضبط کرده است .
شـیـخ طـوسـى ( م ۴۶۰ ق ) آن را در الـفهرست ضبط نموده است و سید حسن صدر در تاسیس الـشـیـعـه وى را توثیق نموده سپس تفسیر او را ذکر کرده و این مفسر را در طبقه ابن عیسى که عصر حضرت امام رضا (ع ) را درک نمود مى شمارد.
تفسیر مذکور را مفسران شیعه طى کتب تفسیرهاى خویش نقل کرده اند.
فرات کوفى در تفسیر خود معروف به تفسیر فرات کوفى در تفسیر آیه ۱۹۹ سوره بقره ثم افیضوا مـن حـیـث افـاض الـناس به نقل از استادش حسین بن علوان از حضرت صادق (ع ) مى نویسد: سوگند به پروردگار و کعبه که آنان را به على بن ابى طالب (ع ) هدایت کرده است , که هرکس به او راه یافت , ره یافته شد, و هرکس نیافت , گمراه شد.
مـنابع : الاستبصار, ۲/۱۲۷; تفسیر فرات , کوفى ۶۴; تهذیب الاحکام , ۱/۳۱۶ به بعد; تاسیس الشیعه ۳۲۹; جامع الرواه , ۱/۵۱; رجال , ابن داود, ۲۹; رجال , نجاشى , ۱/۲۰۸; الفهرست , شیخ طوسى , ۴۶ – ۴۷; الذریعه , ۴/۲۴۳; معالم العلماء, ۱۳; قاموس الرجال , تسترى , ۱/۴۷۹ – ۴۸۰.
تفسیر ابى روق
اثر ابى روق عطیه ( م ۱۹۰ ق ) فرزند حارث همدانى کوفى , از مفسران و تابعین .
فریقین عامه و خاصه او را توثیق نموده اند.
علامه حلى در رجال خود ( ۱۳۱ ) از قول ابن عقده مى نویسد ابى روق به ولایت اهل بیت (ع ) قائل بوده و اعتقاد جازم داشت .
نجاشى در رجال خود ( ۱/۷۸ ) در شرح حال ابان بن تغلب مى گوید: محمد بن عبدالرحمن فتحى کوفى بین تفاسیر ابان بن تغلب , ابى روق و محمد بن السائب جمع نموده و از آن سه تفسیر, تفسیر واحدى را تالیف نموده است داودى ( م ۹۴۵ ق ) در طبقات المفسرین ( ۱/۳۸۰ ) خود پس از ذکر تفسیر وى ابى روق را در طبقه پنجم مفسران ضبط کرده است .
ابن تفسیر نیز از جمله تفسیرهاى روائى بوده ولى از بین رفته است .
مـنـابـع :
الـذریـعه , ۴/۲۵۳; جامع الرواه , ۱/۵۳۸; رجال , ابن داوود, ۲۳۴; خلاصه التذهیب , ۱۲۶; معجم رجال الحدیث , ۱۱/۱۴۷; مفسران شیعه , ۷۸.
غریب القرآن
اثر شیخ ابوفید مؤرج ( م ۱۹۵ ق ) فرزند عمرو بن ثور سدوسى بصرى از علماى نحو و لغت عربى و ادیب و مفسر.
وى از شاگردان مدرسه شیعى بصره است .
وى هـنـگـام اقامت در خراسان محضر حضرت رضا (ع ) را درک کرده ولى در کتب حدیث او هیچ گونه روایتى از امام (ع ) نقل نشده است .
تـفـسـیـر مـورد بحث در یک جلد به زبان عربى است که مفسر با مشرب ادبى و نحو خود به آیات متشابه و کلمات غریب قرآن کریم پرداخته و تفسیر کرده است .
منابع :
اعلام , ۷/۳۱۸; انباه الرواه , ۳/۳۲۷; بغیه الوعاه , ۲/۳۰۵; التاریخ الکبیر, ۸/۷۱; جمهره انساب الـعـرب , ۲۹۹; الـذریعه , ۱۶۹۴۹; سیر اعلام النبلاء, ۹/۳۰۹; معجم الادباء, ۱۹/۱۹۶; وفیات الاعیان , ۵/۳۰۴.
تفسیر الهلالى
[ ; تـفسیر جوابات القرآن ], اثر مفسر ابومحمد سفیان ( کوفه ۱۰۷ – مکه ۱۹۸ ق ) فرزند عیینه بن ابـى عـمـران مـیـمـون هلالى , از مفسران شیعه و محدثین و متکلمین عصر خویش و از اصحاب حضرت صادق (ع ). از محضر بسیارى از محدثین فریقین سنى و شیعه و زیدى بهره مند گشت .
تـفـسـیـر مورد بحث به زبان عربى به شیوه روائى است و در دل تفسیرهاى سنى و شیعه و زیدیه منقول است .
ابوالعباس نجاشى تفسیر مذکور را از حضرت صادق (ع ) دانسته است و آن را توسط استادش احمد بن على بن العباس السیرافى با چهار واسطه نقل مى کند.
این تفسیر در عصر ابن ندیم از شهرت بسزائى برخوردار بوده است .
ذهبى ( م ۷۴۸ ق ) در سیر اعلام النبلاء پس از ذکر مشایخ و جمع کثیرى از شاگردان مفسر اقوال تمام فقهاء و محدثینى که مفسر را ستوده اند نقل مى کند و در مورد تفسیر مى نویسد عبداللّه بن و هب گفته است : در علم تفسیر هیچ کس را داناتر از ابن عیینه نمى شناسم سپس اضافه نموده که امام شافعى گفته است اگر مالک و سفیان بن عیینه نبودند علم حجاز از بین رفته بود.
شـمـس الـدین محمد داودى ( م ۹۴۵ ق ) در کتاب خود طبقات المفسرین پس از اینکه او را امام مجتهدین و شیخ الاسلام مى خواند به شرح حال وى پرداخته و تفسیرى به نام جوابات القرآن به او نسبت داده است که احتمالا با تفسیر الهلالى متحد باشد.
فرات کوفى در تفسیر خود بخشى از تفسیر سفیان را در تفسیر آیه اول از سوره معارج سال سائل بعذاب واقع به نقل از حسین بن محمد الخارفى نقل کرده است .
و نـیـز عـلـى بن ابراهیم قمى در تفسیر خود در تفسیر آیه ۲۰۰ سوره بقره فاذا قضیتم مناسککم فاذکرو اللّه فمن الناس من یقول ربنا آتنا فى الدنیا و ماله فى الخره من خلاق به نقل از سفیان بن عیینه از حضرت صادق (ع ) به تفسیر آیه مى پردازد.
همچنین احادیث وى در کتب اربعه .
سـى مـحسن امین عاملى در اعیان الشیعه به تشیع او تصریح دارد و نیز تمام مورخین تفسیر او را جـزء مـؤلـفات وى ضبط کرده اند و بغدادى در ایضاح المکنون این تفسیر را ضبط کرده است و از معاصرین , خیرالدین زرکلى و عمر رضا کحاله این تفسیر را یاد کرده اند.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۷/۲۶۶; الاعلام , ۳/۱۰۵; ایضاح المکنون , ۱/۳۰۳; الاستبصار, ۲/۱۳۱ به بعد; تـذکـره الـحـفـاظ, ۱/۲۶۲; تاریخ بغداد, ۹/۱۷۴; تهذیب الاحکام , ۴/۲۹۴ به بعد; تهذیب التهذیب , ۴/۱۰۴; جـامـع الـرواه , ۱/۳۶۷; حـلیه الاولیاء, ۷/۲۷۰; رجال , ابن داود, ۱۷۲; رجال , شیخ طوسى , ۲۱۲; رجـال , کـشى , ۳۳۴; سیر اعلام النبلاء, ۸/۴۰۰; شذرات الذهب , ۱/۳۵۴; تفسیرالفرات کوفى , ۵۰۵; تـفـسـیـر الـقـمى , ۱/۷۰ به بعد; رجال , نجاشى , ۱/۴۲۶; طبقات المفسرین , داودى , ۱/۱۹۶; الفهرست , ابن ندیم , ۲۲۶; معجم المؤلفین , ۴/۲۳۵; معجم رجال الحدیث , ۸/۱۵۹; میزان الاعتدال , ۲/۱۷۰.