تفسیر و تفاسیر شیعه قرن هشتم

 قرن هشتم :

 

 

مفتاح التفاسیر

اثر رشیدالدین فضل اللّه ( ۶۴۵ – ۷۱۸ ق ) فرزند عمادالدوله ابوالخیر. از مشاهیر اطباء و مؤرخین .وى در حـکمت و فلسفه شاگرد خواجه نصیرالدین طوسى بود و در ۶۹۷ ق به وزارت غازان خان نـائل گـردید و در پست وزارت تا عصر اولجایتو ایلخان مغول باقى ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت کوتاهى در امر معالجه او به شهادت رسید و در قلعه رشیدیه تبریز مدفون گردید.

گـرچـه شـیعه بودن خواجه مورد تردید عده اى است ولى قول شیعه نبودنش نیز مورد تعجب و انـکـار عـده دیـگرى است زیرا نفوذ او را در دربار ایلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسى و دلائل دیگرى از این قبیل را حجت بر شیعه بودن او مى دانند.
تفسیر مورد بحث تفسیرى است کامل که خواجه آن را به شیوه فلسفى تالیف نموده است .

در بیان و تاویل آیات از مسائل عقلانیه بهره گرفته و در نوع خود بى نظیر است .

ابن حجر عسقلانى در الدرر الکامنه مى گوید ( وى داراى تفسیرى است بر قرآن به شیوه فلاسفه بـدین جهت بود که او متهم به کفر و الحاد گردید و نیز پس از قتل وى تمامى مؤلفات او را آتش زدند ) دو وزیر قبل از خواجه رشیدالدین در حکومت مغولى به قتل رسیده بودند لذا وى قسمتى از امـوال خود را وقف کتابخانه خویش کرد و جمع کثیرى از کتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهیب و تزیین آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خویش را تکثیر و استنساخ مى نمود.

و بـه کـتـابـخـانـه عمومى و خصوصى گوشه و کنار جهان ارسال مى داشت لذا امروزه از تمامى مؤلفات وى نسخه هاى متعدد و نفیسى در دست مى باشد.

کـهـن تـریـن نسخه این تفسیر در کتابخانه کاخ گلستان مورخ ۷۰۸ ق مى باشد که در یک مجلد بزرگ ضمن مجموعه اى با سایر مؤلفات وى گردآورى شده است .

تفسیر مفتاح التفسیر که مورد توجه علماى عصر خویش بود.
بیش از صد نفر از فحول علماى اعلام و مفسران بر آن تقریظ نوشته اند.
خـواجـه رشـیـدالدین فضل اللّه مؤلف جامع التواریخ رشیدى را سه تفسیر دیگرى است :

۱) تفسیر بـعـضى آیات قرآن , خواجه در این تفسیر بعضى از آیات کریمه را که امکان بحث فلسفى و عرفانى داشته است انتخاب نموده و مورد تاویل قرار داده است .نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشیدى کتابخانه کاخ گلستان موجود مى باشد.

۲) اعجاز القرآن , شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه اى از آن در مجموعه رشیدى موجود است .

۳) تفسیر رشیدى , شامل ۱۹ رساله در تفسیر بعضى از آیات و ذکر روایات و بحث در فضیلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حکماء.

مـنـابـع :

اعیان الشیعه , ۸/۴۰۱; الاعلام , زرکلى , ۵/۱۵۲; ایضاح المکنون , ۲/۵۲۳; تاریخ العراق بین احـتـلالـیـن , ۱/۱۵; الحقائق الراهنه , ۱۶۰; الدرر الکامنه , ۴/۲۷۱; الذریعه , ۲۰/۸۴; شذرات الذهب , ۶/۴۴; کـشف الظنون , ۱/۴۴۷; طبقات المفسرین , داوودى , ۲/۳۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۸۳; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۸/۷۴; مفسران شیعه , ۱۱۱.

 

 

 

السر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز

اثـر جـمـال الـدین ابومنصور الحسن ( ۶۴۸ – ۷۲۶ ق ) فرزند سدیدالدین المطهر حلى معروف به علامه حلى , از بزرگان و مشاهیر علماى شیعه .

عـلامـه حـلى در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسى داشت و عامل مؤثر در تشیع او بود و در سال ۷۰۸ ق سکه به نام ائمه (ع ) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت که پس از وفات پیغمبر اکرم (ص ) برپا گشته بود نجات داد.

ایـن تفسیر که نام آن را به اختلاف نقل نموده اند: السر الوجیز و القول الوجیز و التیسیر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز, به شیوه کلامى نگاشته شده است .

امـروزه نـسخه هاى متفرق و متعددى از آن در کتابخانه هاى ایران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه کـهـن کـتابخانه سید عبدالحسین الحجه آل طباطبائى حائرى در کربلا که امروزه نزد فرزندش سید على الحجه آل طباطبائى محفوظ است .

عـلامـه حـلـى داراى دو تفسیر دیگر نیز هست :

۱) ایضاح مخالفه السنه لنص الکتاب و السنه , حر عاملى در امل المل شیوه مفسر را در این تفسیر چنین وصف نموده است : مفسر روش عجیبى را در این تفسیر پیموده است وى در تفسیر هر آیه و کلمه مخالفتهاى اهل سنت را از وجوه مختلفى بیان مى نماید .
ایـن تـفسیر در چند جلد نوشته شده که فقط تا پایان مجلد دوم ( آخر سوره آل عمران ) در دست است و سایر مجلدات آن از کتب مفقوده شیعه مى باشد.

۲) نهج الایمان فى تفسیر القرآن , این تفسیر در یک جلد و به شیوه ادبى و کلامى و تلخیص و جمع بین سه تفسیر مهم : مجمع البیان , التبیان و الکشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصه الاقوال نام برده است ولى فعلا موجود نیست .

مـنابع :

اعیان الشیعه , ۵/۳۹۶; الاعلام , زرکلى , ۲/۲۲۷; امل المل , ۲/۸۱; البدایه و النهایه , ۱۴/۱۲۵; تاریخ العراق بین احتلالین , ۱/۴۸۹; الحقائق الراهنه فى المائه الثامنه , ۵۲; الدرر الکامنه فى اعیان الـمـائه الـثـامنه , ۲/۱۸۸; الذریعه , ۱۲/۱۷۰; رجال , علامه حلى , ۲; روضات الجنات , ۲/۲۶۹; ریاض الـعلماء, ۱/۳۵۸; کشف الظنون , ۱/۳۴۶; لسان المیزان , ۲/۳۱۷; لؤلؤه البحرین , ۲۱۰; مصفى المقال فـى مـصـنـفى علم الرجال , ۱۳۱; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۳/۳۰۳; مفسران شیعه , ۱۱۲; مـعجم الدراسات القرآنیه , ۱۱۸; معجم رجال الحدیث , ۵/۱۵۷; جامع الرواه , ۱/۲۳۰; النجوم الزاهره۹/۲۶۷.

 

 

 

غرائب القرآن و رغائب الفرقان

[ تـفـسیر نیشابورى ], اثر نظام الدین حسن ( زنده در ۷۲۸ ق ) فرزند محمد بن حسین نیشابورى معروف به نظام نیشابورى و نظام اعرج , از مفسران و ادباى شیعه .

تفسیر مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفیدترین تفسیرهاى شیعى است .

داراى یـازده مقدمه است و به این نکته اشاره دارد که این تفسیر ملخص تفسیرهاى مفاتیح الغیب فخر رازى و الکشاف زمخشرى و تفاسیر عمده دیگر است .

و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذکر شماره حروف و کلمات و عدد آیات سپس در تفسیر آیه نیز به تاویل آن مى پردازد.

خـوانـسارى در روضات الجنات در وصف این تفسیر مى نویسد: از بهترین شروح کتاب اللّه مجید اسـت و جـامـع تـریـن تفسیرها که داراى فوائد لفظیه و معنویه مى باشد و نیز خواص و عوام از آن بهره مند مى گردند .

امـروزه نـسـخه هاى متعدد کهن از این اثر در دست مى باشد از جمله چهارده نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( کهنترین آنها نسخه مورخه ۸۸۵ ق به شماره ۱۲۳۱۱ و نسخه مورخه ۸۹۰ ق به شماره ۱۴۹۶ ). این تفسیر در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در ۱۳۱۳ ق در یک مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلى تجدید چاپ شده است .

نـظـام نیشابورى داراى تفسیر دیگرى است به نام لب التاویل که به شیوه تاویل الیات کمال الدین عبدالرزاق کاشانى تصنیف نموده است و سید محسن امین عاملى مى گوید که این تفسیر با تفسیر دیگر نیشابورى به چاپ رسیده است .

 مـنـابـع :

اعـیـان الـشیعه , ۵/۲۴۸; الحقائق الراهنه , ۴۶; الذریعه , ۱۶/۳۱; روضات الجنات , ۳/۱۰۲; ریحانه الادب , ۶/۱۹۷; کشف الظنون , ۲/۱۱۹۵; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۰۵; معجم المطبوعات , سـرکیس , ۲/۱۵۲۷; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۳/۲۸۱; مفسران شیعه , ۱۱۳; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۶۳۸; هدیه الاحباب , ۲۵۷.

 

 

 

تاویل الیات

اثر کمال الدین عبدالرزاق کاشانى ( م ۷۳۰ یا ۷۳۵ ق ), از علماى عرفاء و صوفیه .مفسر از معاصرین علامه حلى بوده و نیز بین وى و علاءالدوله سمنانى مکاتباتى در مساله وحدت وجود مبادله گردیده که جامى در نفحات الانس ضبط کرده است .

ایـن تـفسیر بر مذاق اهل عرفان تالیف گردیده و شهید ثانى در ستایش این تفسیر مى گوید ( در موضوع خود بى نظیر مى باشد و نیز مثل این تفسیر تاکنون تالیف نگشته است ) فراغت از تالیف این تفسیر رمضان ۷۲۹ ق مى باشد.

کـمال الدین عبدالرزاق کاشانى تفسیر دیگرى به نام : تفسیر السراج الوهاج , دارد که در تاویل آیات قرآنى بر مبناى مسائل عقلى و به مذاق اهل عرفان و تصوف تالیف گردیده است .

  مـنـابـع :

الاعـلام , زرکـلـى , ۳/۳۵۰; الحقائق الراهنه , ۱۱۲; ریحانه الادب , ۵/۳۴; الذریعه , ۳/۳۰۳; فـهـرسـت دارالـکـتـب , ۶/۱۶۲ و ۷/۲۰۰; فهرست کتب خطى آستان قدس , ۱۰۱, ۱/۴۱۷; مجالس المؤمنین , ۲/۶۹; مفسران شیعه , ۱۱۱; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۸۰; کشف الظنون , ۱/۲۶۶; هدیه العارفین , ۱/۵۶۷.

 

 

 

تفسیر بناکتى

اثر ابوسلیمان فخرالدین داوود ( م ۷۳۵ ق ) فرزند تاج الدین ابوالفضل محمد بن داوود بناکتى .
وى از علما و شعراى مقربین سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعید بهادر است و کتابش روضه اولى الالباب بهترین منبع از تاریخ آن روزگار است .

تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى است و به شیوه ادبى و کلامى که طى کتب تفسیر و تاریخ از آن نقل گردیده است .
امـروزه نـسـخـه هـاى متعددى از آن مشاهده شده از جمله نسخه اى از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست ۷۳ ذکر شده است .

مـنابع :

اعیان الشیعه , ۶/۳۸۳; تذکره سمرقندى , ۱۷۰; تاریخ ادبیات فارسى , ادوارد براون , ۳/۱۲۲; الحقائق الراهنه المائه الشامنه , ۷۵; الذریعه , ۹/۸۰۹; ریاض العلماء, ۵/۴۶۲.

 

 

 

مـدارج الـسـالـکین

, اثر شیخ رکن الدین ابوالمکارم احمد ( ۶۵۹ – ۷۳۶ ق ) فرزند محمد سمنانى معروف به علاءالدوله سمنانى از اقطاب صوفیه و اکابر حکماء, متخلص به علاء یا علائى .تفسیر مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنیف گردیده است .
در دو مجلد از مخطوطات کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۴۱۶ ) است .

سـیـد عـلى اردلان در فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس آن را با تردید به مفسر نسبت داده است .

اما محمد آصف فکرت در فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس تفسیر مذکور را بدون تردید از مفسر مى داند.
نسخه هاى متعددى از این تفسیر در کتابخانه هاى خصوصى و عمومى امروزه در دست مى باشد.

مـنـابـع :

اعلام , زرکلى , ۲۲۳; الحقائق الراهنه , ۱۰; الدرر الکامنه , ۱/۲۹۶; الذریعه , ۲۰/۲۳۷; ریاض الـعـارفـین , ۱۶۸; شذرات الذهب , ۶/۱۲۵; طبقات المفسرین , داوودى , ۱/۶۶; فرهنگ سخنوران , ۳۹۹; فـهـرسـت الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۵۰۶, ۱/۵۶۵; فهرست کـتـب خـطى کـتـابـخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱/۵۶۵; مجالس المؤمنین , ۲/۱۳۴; نتایج الافکار, ۴۵۸; هدیه العارفین , ۱/۱۰۸.

 

 

 

تحفه الاشراف فى کشف غوامض الکشاف

اثـر سـید عزالدین و یا عمادالدین یحیى ( ۶۸۰ – ۷۵۳ ق ) علوى حسنى معروف به فاضل یمانى از مشاهیر مفسران زیدیه و مجتهدان عصر خویش .تـفـسـیر مورد بحث در غریب و متشابه قرآن کریم است که مفسر بر مبناى مذاق زیدى خویش به تفسیر آیات قرآن پرداخته است .

جلد اول و جلد دوم مورخه سال ۱۰۶۳ ق از مخطوطات کتابخانه جامع الکبیر ( شماره ۵۳ ) در آن کتابخانه موجود است .

فـاضـل یـمـانـى داراى تفسیر دیگرى است به نام درر الاصداف فى حل عقد الکشاف , که به شرح کشاف زمخشرى پرداخته است .نسخ آن در کتابخانه هاى یمن موجود است .

مـنـابـع :

الاعلام , ۸/۱۶۳; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , ۲/۳۴۰; بغیه الوعاه , ۲/۳۳۹; فـهـرسـت الـخدیویه , ۱/۱۳۷; کشف الظنون , ۲/۱۴۸۰; معجم المؤلفین , ۱۳/۲۱۹; مؤلفات الزیدیه , ۱/۲۶۱; هدیه العارفین , ۲/۵۲۷; فهرست کتابخانه الصفیه , ۱/۳۹۰.

 

 

 

بحرالاصداف

اثر قطب الدین محمد ( م ۷۶۶ ق ) فرزند محمد رازى بویهى از علماء و حکما و طرق اجازات امامیه .تـفسیر مورد بحث حاشیه و شرحى است بر تفسیر الکشاف که مفسر در ۷۳۳ ق از تالیف آن فراغت یافته است .

نسخه هاى متعددى در کتابخانه هاى ایران و عراق از این تفسیر در دست است .

قـطـب الـدین محمد بویهى را تفسیر دیگرى به نام تحفه الاشراف دانسته اند که شرح و حواشى به تفسیر الکشاف است .
نسخه هاى آن در کتابخانه ها از جمله در الکتبه الخدیویه مصر موجود است .

مـنـابـع :

اعـیـان الشیعه , ۹/۴۱۳; تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام , ۴۰۰; الحقائق الراهنه , ۲۰۰; الدرر الـکـامـنه , ۶/۹۹; الذریعه , ۳/۳۰; شذرات الذهب , ۶/۲۰۷; لؤلؤه البحرین , ۱۹۴; مستدرک الوسائل , ۳/۴۴۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۷; مفسران شیعه , ۱۱۱.

 

 

 

تفسیر دیلمى

از شیخ ابومحمد الحسن ( م ح ۷۷۵ ق ) فرزند ابوالحسن دیلمى , از محدثین و متکلمین شیعه .تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و به شیوه روائى و کلامى طى کتب حدیث و تفسیر شیعه از آن نقل گردیده است .
نسخه اى از این تفسیر را سید محمد حسینى در اختیار داشته است و در آیات الباهرات بسیارى از این تفسیر را نقل مى کند.
شیخ آقابزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشیعه مى نویسد حسن بن محمد دیلمى غیر از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد دیلمى مفسر است که علامه کراچکى در کنزالفوائد خود از تفسیر او نقل مى نماید.

منابع :

تعلیقه امل المل , ۲۰۹; بحارالانوار, ۱/۱۶ و ۳۳; امل المل , ۲/۷۷; الحقائق الراهنه , ۳۸; ریاض العلماء, ۱/۳۳۸; ریحانه الادب , ۲/۲۴۸.

 

 

 

مختصر تفسیر على بن ابراهیم قمى

اثـر شیخ کمال الدین عبدالرحمان ( ۶۹۵ – ۷۹۳ ق ) فرزند محمد حلى معروف به ابن العتایقى , از حکما و علماى اسلامى .وى از مردم قریه عنایق از نواحى حله است .

ابن العتایقى این تفسیر را در یک جلد به زبان عربى و به شیوه روائى و کلامى نگاشته است .

مـفسر اسانید آن دسته از روایتهاى تفسیر قمى که ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبیاء را داشته است نیاورده است ; و در مقدمه خود مى نویسد این گونه تفسیرها موافق با مذهب شیعه نمى باشد.

چون اعتقاد امامیه بر منزه و معصوم بودن انبیاء از هرگونه گناه و معصیت است .

همچنین بر وفق مشرب فلسفى خود نکات بسیار بر آن افزوده است .

وى در ۷۶۷ ق از تلخیص و تهذیب این تفسیر فراغت یافته است .
نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۲۸۲ ) مى باشد.

ابـن عـتـایـقـى تـفسیر دیگرى به نام الناسخ و المنسوخ دارد که آیات ناسخ و منسوخ را به ترتیب سوره هاى قرآن مورد بحث و تفسیر قرار داده است .

نسخه هاى متعددى از این تفسیر مشاهده شده است که از آن جمله است نسخه ( ۲۲۵۵ ) کتابخانه مرعشیه قم .

مـنـابـع :

اعـیـان الـشیعه , ۷/۴۶۵; الاعلام , ۳/۳۳۰; خزائن الکتب القدیمه فى العراق , ۱۳۵; ریاض الـعـلـمـاء, ۳/۱۰۳; الـحـقـائق الراهنه , ۱۰۹; الذریعه , ۲۰/۱۹۰; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرعشیه قم , ۱/۳۰۹; الکنى و الالقاب , ۱/۳۵۴; معجم المؤلفین , ۵/۱۶۷.

 

 

 

المحیط الاعظم

اثـر سید بهاءالدین یا رکن الدین حیدر ( ح ۷۲۰ – ب ۷۹۴ ق ) فرزند تاج الدین على عبیدى معروف بـه آملى , از اعاظم عرفاى شیعه و فحول مفسران صوفیه ( – آملى , بهاءالدین حیدر, دایره المعارف تشیع , ۱/۲۳۳ ). آمـلـى در ایـن اثر بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف به تاویل آیات قرآنى پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار کرده است بر حسب ذات , صفات , اسماء و افعال .

مطلب نخست در تاویل آیات توحید است ; مطلب دوم در تعریف و حقیقت ; مطلب سوم در ترتیب و تقسیم آن ; مطلب چهارم در کیفیت و تفصیل مطلب یاد شده .

تاریخ فراغت از تالیف این تفسیر رمضان ۷۷۷ ق است .و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است .

میرزا عبداللّه افندى در ریاض العلماء از این تفسیر به نام تفسیر المحیط الاعظم فى تفسیر القرآن المکرم نام برده و تفسیر المحیط الاعظم و تفسیر البحر الخضم را دو تفسیر جدا از یکدیگر دانسته اسـت , شـیـخ آقـابزرگ تهرانى که اصل نسخه خط مؤلف را در کتابخانه آستانه امیرالمؤمنین (ع ) مشاهده نموده است در الذریعه مى نویسد این دو تفسیر یکى است .

سـیـد حـیـدر آملى تفسیرهاى دیگرى دارد به نام :

۱) منتخب التاویل , که با مذاق عرفانى و شیوه متصوفه به تاویل حروف و کلمات و آیات قرآن پرداخته است .

۲) تـاویلات , که خود آن را تلخیص و عصاره افکار و تکمیل سه تفسیر قبلى خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجیل و زبور یاد کرده است .

مـنـابـع :

اعـیان الشیعه , ۶/۲۷۱; الاعلام , ۲/۲۹۰; ایضاح المکنون , ۲/۱۹۲; جستجو در تصوف ایران , ۲/۱۳۸; الـذریـعـه , ۲۰/۱۶۱; الـحقائق الراهنه , ۶۶; روضات الجنات , ۳/۲۰۱; ریاض العلماء, ۲/۲۱۸; مجالس المؤمنین , ۲/۵۱; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۶۵; مفسران شیعه , ۱۱۱.

 

تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى