تفسیر و تفاسیر شیعه قرن یازدهم
قرن یازدهم :
تفسیر سوره المائده
از سـیـد حسین ( م ۱۰۰۱ ق ) فرزند سید على عاملى کرکى قزوینى شیخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدین از علما و شیخ الاسلام در عصر صفویه .وى سـبـط محقق کرکى و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساکن قزوین و سر سلسله خاندان آل شیخ الاسلام در قزوین مى باشد.
تـفـسـیر مورد بحث را شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه و میرزا عبداللّه افندى در ریاض العلماء به مفسر نسبت داده اند.
و این اثر در بیان آیه ( الیوم احل لکم الطیبات و ) ( ۵, مائده ) مى باشد.
نسخه اى از این تفسیر در کتابخانه مدرسه شیخ الاسلام قزوین موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۵/۴۷۳; الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۴/۳۲۲; روضات الجنات , ۲/۳۲۰; ریاض العلماء, ۲/۶۲; مفسران شیعه , ۱۳۳.
آیات البینات
از سـیـد شـجـاع ( زنده در ۱۰۰۳ ق ) فرزند سید على از متکلمین گمنام شیعه و از علماى عصر خویش .چند اثر گرانقدر از وى در فنون علم از جمله تفسیر و کلام در دست است که تبحر او را در علوم قرآن کریم و فلسفه مى رساند.
تفسیر الیات البینات که نام دیگرش ( الهدى الى طریق الصواب ) است , به عربى در یک جلد بزرگ مـى باشد که مفسر آیات قرآن کریم مربوط به اصول عقائد را جمع آورى و آن را در هفت باب نظیر ابواب علم کلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آیات قرآن مجید قرار داده سپس به شرح و بیان و تفسیر پرداخته است .
از شجاع حسینى تفسیر دیگرى به نام البشرى یاد کرده اند که در شرح و تفسیر الیات البینات خود نگاشته و آن تفسیر را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آیات متعلقه به اصول عقاید را جمع و تاویل نموده است .
از این کتاب یک نسخه خطى در کتابخانه راقم این سطور در کربلا موجود است .
مـنابع :
الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۱/۴۶, ۲۵/۲۰۲; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۲۵۷.
سواطع الالهام فى تفسیر القرآن
اثـر شـیـخ ابوالفیض ( ۹۵۴ – ۱۰۰۴ ق ) فرزند شیخ مبارک یمانى هندى معروف به فیض دکنى و مـتـخـلـص به فیضى , حکیم متاله و شاعر از مدافعین حقوق شیعه و مروجین مذهب جعفرى در هندوستان .ملک الشعراء دربار اکبر شاه که به زبانهاى عربى و فارسى و هندى تسلط کامل داشت .
تفسیر مورد بحث تفسیرى است بر تمام قرآن کریم که از حروف مهمله ترکیب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـى نظیر و منحصر به فرد مى باشد لذا این تفسیر به ( تفسیر بى نقطه ) نیز مشهور است .
نسخه هایى از این کتاب در دست مى باشد.از جـمله نسخه کتابخانه آصفیه هندوستان و نسخه کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى مورخه ۱۰۳۹ ق به شماره ۱۳۴۲ و نیز این تفسیر در سال ۱۳۰۶ ق در شهر لکنهو به چاپ رسیده است .
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۲/۴۰۲; تذکره پیمانه , ۳۰۶; آیین اکبرى , ۱/۷۸; تذکره میخانه , ۲۴۷; تذکره مـرآه الـخیال , ۷۹; الذریعه , ۹/۸۵۵, ۱۲/۲۴۰; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۴۴۵; فـهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ۳۱۳; ۱/۵۱۱, معجم الدراسات القرآنیه , ۱۸۰; مفسران شیعه , ۱۵۲.
تفسیر آیه الکرسى
اثـر شـیـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل ( ۹۵۷ – ۱۰۱۱ ق ) فرزند شیخ مبارک یمانى هندى , از علماء و مـشاهیر مؤرخین شیعه در هندوستان حکیم متکلم و شهید به خاطر تشیعش و مؤلف کتاب آئین اکبرى .
تفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیه الکرسى است که به نام اکبر شاه تالیف نموده است مانند تاریخ خود آئین اکبرى .
منابع :
الذریعه , ۴/۳۲۹; اعیان الشیعه , ۲/۳۹۹; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۴۴۱.
روضه الجنان فى اعجاز القرآن (ورده الجنان فى اعجاز القرآن )
اثر امام المتوکل عبداللّه ( م ۱۰۱۷ ق ) فرزند على مؤیدى از مجتهدین زیدیه , فاضل مفسر.تـفـسیر مورد بحث به زبان عربى است و مفسر پس از تقسیم آیات قرآنى بر مبناى علوم با مشرب زیدى خویش به شیوه کلامى به اعجاز قرآن و علوم قرآنى مى پردازد.
ایـن کـتـاب در بـعضى از منابع به نام ورده الجنان فى اعجاز القرآن ذکر شده است که هر دو آنها متحد هستند و از مخذ مفسران زیدیه مى باشد.
نسخه هاى آن در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى یمن موجود است .
منبع : مؤلفات الزیدیه , ۲/۶۳.
تفسیر قاضى نوراللّه شوشترى
اثر شهید سید ضیاءالدین قاضى نوراللّه ( ۹۵۶ – ۱۰۱۹ ق ) فرزند سید شریف الدین مرعشى حسینى تـسـتـرى مـعـروف به قاضى نوراللّه تسترى یا شوشترى و صاحب کتاب مجالس المؤمنین که در هـنـدوسـتـان شـهید و در آکره به خاک سپرده شد ( – آستانه قاضى نوراللّه شوشترى ), از اعاظم متکلمین شیعه و فحول مفسران امامیه , ادیب و شاعر.
تـفـسیر مورد بحث شامل مجموعه اى از آیات قرآن کریم است در موضوعات عدیده که مفسر این آیات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسیر و تاویل پرداخته است و آنها عبارتند از: آیه ( و اذ قلنا للملئکه اسجدوا لدم ) ( ۳۴, بقره ); آیه ( فمن یرد اللّه ان یهدیه ) ( ۱۲۵, انعام ); آیه ( یـا ایـها الذین آمنوا انما المشرکون نجس ) ( ۲۸, توبه ); آیه ( و قال الملک انى ارى سبع بقرات ) ( ۴۳, یوسف ); آیه غار ( اذ اخرجه الذین کفروا ثانى اثنین اذهما فى الغار ). آیـات را مفسر به شیوه کلامى و مطالب حکمى مناسب و روح عرفانى بیان و تفسیر و تاویل نموده است .نسخه اى از آن در کتابخانه کاتب ابن سطور در کربلا موجود است .
تـفـسـیـرهاى چندى از شهید قاضى نوراللّه شوشترى یاد کرده اند که عبارتند از:
۱) الحاشیه على تفسیر البیضاوى الکبیر, شامل حواشى و تعلیقات بر تفسیر بیضاوى است که تفسیر و تاویل آیات و بـا مـطـالب کلامى و حکمى ممزوج با روح عرفانى ضمن بیان عقاید علماى دیگر چون ابوالفتوح رازى و امام فخر رازى و جاراللّه زمخشرى با استشهاد از اشعار عربى و فارسى نگاشته است .نسخه هائى از این تفسیر از جمله در کتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره ۲۰۹۵ ) موجود است .
۲) الحاشیه على تفسیر البیضاوى الصغیر, که به شیوه تفسیر قبلى ولى مختصر از آن است .شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى و عبداللّه افندى مى گویند قاضى نوراللّه مانند شیخ بهائى دو حاشیه بر تفسیر بیضاوى دارد.
۳) الحاشیه على کنزالعرفان , حواشى و تعلیقاتى است بر تفسیر کنزالعرفان .
۴) انـس الوحید فى تفسیر سوره التوحید, در بیان و شرح سوره توحید که به شیوه کلامى نگاشته شده است .
۵) مـونس الوحید فى تفسیر آیه العدل و التوحید, در شرح و بحث راجع به آیه ( شهد اللّه انه لا اله الا هـو) ( ۱۸, آل عـمـران ) که اعتراضات تفتازانى را بر زمخشرى رد کرده و مى گوید:اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلماى عدل و توحید هستند که در شهادت به عدل و توحید پروردگار با ملائکه مشارکت دارند.
۶) تـفـسیر القرآن قاضى نوراللّه تسترى , که آیه اللّه مرعشى در مقدمه احقاق الحق مى گوید:( در چند مجلد که در نوع خود عجیب و بى نظیر است ).
۷) التنویر فى آیه التطهیر, در آن آیه تطهیر ( انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ) ( ۳۳, احزاب ) مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
۸) الـسـحـاب الـمطیر فى تفسیر آیه التطهیر, گفته اند که غیر از تفسیر فوق است ولى شاید هم متحد باشد و در آن آیه تطهیر را مورد تفسیر قرار داده و بیان مفسران را که در مورد اهل التطهیر بر سه قول هستند مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است .از بیشتر کتابهاى فوق نسخ خطى در کتابخانه راقم سطور در کربلا موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۱۰/۲۲۸; الاعلام , زرکلى , ۸/۵۲; امل المل , ۲/۳۳۶; الذریعه , ۴/۳۲۳, ۵/۳۲۷; ریـاض الـعلماء, ۵/۲۶۵; ریحانه الادب , ۳/۳۸۴; شهداء الفضیله , ۱۷۱; مفسران شیعه , ۱۵۴; مقدمه احقاق الحق , ۱/ یب – ریا, مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۶/۶۵۵; نجوم السماء فى تراجم العلماء, ۹; هدیه العارفین , ۲/۴۹۸.
آیات الاحکام
از سـیـد مـیـرزا مـحمد ( م ۱۰۲۸ ق ) فرزند على بن ابراهیم حسینى استرآبادى , فقیه و رجالى و متکلم .تـفـسـیـر مورد بحث که در سلافه العصر و لؤلؤه البحرین به نام شرح آیات احکام یاد شده است به شـیـوه روائى و در تـفـسیر و شرح آیات احکام قرآن کریم بر اساس کتب فقهى تدوین گردیده و روایات و احادیث منقول از طریق ائمه معصومین را ذکر نموده است .
و هـمـچنین به احوالات علماء اسلام و روات اشاره کرده و در بعضى از موارد از کنزالعرفان فاضل مقداد نقل کرده است و عقائد او را رد مى کند.
امـروزه نـسـخـه هاى متعددى از این تفسیر در دست است از جمله نسخه شماره ۲۰۵۳ کتابخانه مدرسه عالى سپهسالار.
مـنـابـع :
امـل الـمل , ۲/۲۸۱; ایضاح المکنون , ۲/۵۹۳; خلاصه الاثر, ۴/۴۶; الذریعه , ۱/۴۳, ۱۳/۵۶; الـروضه النضره , ۴۹۷; ریاض العلماء, ۵/۱۱۵; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قـدس رضـوى , ۱۳; لـؤلـؤه الـبـحرین , ۱۱۹; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , ۴۳۰; معجم الـدراسـات الـقـرآنـیه , ۳; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۳۰; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۱۰/۲۹۸; مفسران شیعه , ۱۴۷; نجوم السماء, ۲۳.
تفسیر صنعانى
اثر امام المنصور باللّه القاسم ( ۹۶۷ – ۱۰۲۹ ق ) فرزند محمد بن على حسنى صنعانى از ائمه زیدیه و سلاطین یمن , فقیه و مفسر.تـفـسـیر مورد بحث به زبان عربى در چند مجلد شامل سوره الحمد لغایت سوره المائده بر مذاق زیدیه .مـفـسـر هنگام تفسیر آیات احکام بحث خویش را مبسوط نموده و فقه آیه را نیز کاملا بیان داشته است .
نسخه هاى متعدد از این تفسیر در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى یمن در دست مى باشد.
صـنـعـانى داراى تفسیر دیگرى نیز هست به نام اجوبه مسائل الشاک فى القرآن , این تفسیر شامل شـرح و بـیـان بعضى از آیات مشکله و متشابهه قرآن که بعضى از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال کرده اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفى آنها را در کتابى به نام تفسیر الشاک فى القرآن جمع نموده است .
منابع :
الاعلام , ۵/۱۸۲; البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , ۲/۴۷; ایضاح المکنون , ۲/۴۶۹; بـلـوغ الـمرام , ۶۵; الذریعه , ۲/۳; معجم المؤلفین , ۸/۱۲۰; مؤلفات الزیدیه , ۱/۳۱۱; هدیه العارفین , ۱/۸۳۳.
عروه الوثقى
اثـر شـیخ بهاءالدین محمد ( ۹۵۲ – ۱۰۳۰ ق ) فرزند عزالدین حسین عاملى جبعى معروف به شیخ بهائى , از نوابغ علماى شیعه و مفسران امامیه و ادیب شاعر و ریاضى دان .
تـفـسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که که شامل سوره الفاتحه و قسمتى از سوره بقره مى باشد.
این تفسیر به شیوه جامع ادبى و روان تالیف شده است .
نسخه هاى زیادى از آن در دست است از جمله پنج نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى کهن ترین آنها مورخه ۱۰۲۸ ق ( شماره ۹۰۵۸ ) است .
این تفسیر در ۱۳۱۹ ق با سه کتاب دیگر شیخ بهائى به نامهاى
۱ – حبل المتین فى احکام الدین .
۲ ـ الفرائض البهائیه فى الارث .
۳ ـ تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین در تهران چاپ سنگى گردیده است .
شـیخ بهائى را چند تفسیر دیگر ذکر کرده اند بدین شرح :
۱) حاشیه على تفسیر القاضى بیضاوى , و آن حواشى و تعلیقات چندى است بر تفسیر انوار التنزیل قاضى ابوسعید عبداللّه بیضاوى .
نسخه هائى از آن در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۶۶۱۲ ) و کتابخانه ملک تهران ( شماره ۲۶۵۵ ) و کتابخانه اهدائى مشکوه به دانشگاه تهران ( شماره ۲۲ ) موجود است .
۲) حواشى الکشاف , که تفسیر کشاف زمخشرى را تعلیقاتى افزوده است .
۳) جـوابـات ثـلاث فى مسائل تفسیریه , در جواب برادرش شیخ عبدالصمد شامل تفسیر سه آیه از آیات قرآن .
۴) الاسئله التفسیریه , که در پاسخ صالح بحرانى جزائرى نوشته و گفته اند که دو کتاب اخیر – که آنـهـا را نـمـى تـوان تـفسیر گفت – متحد و یکى هستند زیرا آیات سه گانه مورد تفسیر هم یکى هـستند بدین شرح : و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین على ملک سلیمان ( ۱۰۲, بقره ); و ربنا انى اسکتت من ذریتى بواد غیر ذى رزغ ( ۳۷, ابراهیم ); الخبیثات للخبیثین و الطیبات للطیبین ( ۲۶, نور );
۵) عـیـن الحیاه و آن مانند تفسیر صافى ولى و جیز اللفظ و قلیل المؤونه و صغیر الحجم و جلیل الـمـعـونـه که خود گوید اقل الخلق بضاعه و اکثرهم اضاعه براى برادران دینى که از او خواسته بودند تالیف نموده است .نسخه اى از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۱۳۵۰ ) محفوظ است .
۶) تـفسیر شرح قاضى بیضاوى , که گویا با کتاب دیگر او حاشیه على تفسیر القاضى بیضاوى یکى باشد ولى یک نسخه از آن در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برغانى در کربلا موجود است .
۷) تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین , نام دیگر آن مجمع النورین و مطلع النیرین است , کـه اختصاص به تفسیر آیات الاحکام و فقه قرآنى دارد و آن را بعد از کتاب فقهى خود به نام حبل المتین نگاشته است .
و در آن از احادیث و روایات مورد وثوق علماى متاخر یاد کرده که بر مقدمه و چهار منهج مبتنى و شامل حدود چهارصد حدیث مى باشد.
منابع :
ادب الطف او شعراء الحسین , ۵/۹۴; اعیان الشیعه , ۹/۲۳۴; امل المل , ۱/۱۵۹; تاریخ عالم آراء عـباسى , ۲/۹۶۷; جامع الرواه ۲/۱۰۰; الذریعه , ۱۵/۲۵۲; روضات الجنات , ۷/۵۶; الروضه النضره فى عـلـمـاء الماءه الحادیه عشره , ۸۵; ریاض العلماء, ۵/۸۸; ریحانه الادب , ۳/۳۰۱; سلافه العصر, ۲۸۹; طـرائق الحقائق , ۱/۱۳۷; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۴۰۳, ۱۱/۶۴۲; الـکـنـى و الالـقـاب , ۲/۱۰۰; لـؤلؤه البحرین , ۱۶; مجمع الفصحاء, ۲/۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۹۹; مفسران شیعه , ۱۵۲; نجوم السماء, ۲۸.
حاشیه بر تفسیر بیضاوى
از سید حسین ( م ۱۰۳۰ ق ) فرزند حسن حسینى خلخالى حکیم متاله ریاضى دان مفسر شیعى .وى جامع فنون بوده و در علوم عقلانیه از خود آثار زیادى باقى گذاشته است .تـفسیر مورد بحث حواشى و تعلیقات نفیس بر تفسیر انوار التنزیل قاضى بیضاوى است که حاجى خـلـیـفه در کتاب خویش کشف الظنون مى گوید ( حاشیه بر انوار التنزیل را از سوره یس شروع نموده تا پایان قرآن کریم ختم کرده است ) تفسیر خلخالى بر تمام قرآن است و نیز قسمت اول در کـتـابخانه مرکزى آستان قدس رضوى از سوره مبارکه فاتحه الکتاب تا نیمه آیه ( و حیث ما کنتم فـولـوا وجـوهکم شطره ) ( ۱۴۵, بقره ) موجود است و نیز قسمتى از سوره آل عمران ضمیمه این نسخه مى باشند.
مـنـابع :
الذریعه , ۶/۴۱; الروضه النضره , ۱۶۵; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قـدس رضـوى , ۱۸۶, ۱/۴۷۷; کشف الظنون , ۱/۱۹۲ به بعد; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۳۱; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۳/۲۲۱, ۳۱۹; هدیه العارفین , ۱/۲۹۱; مفسران شیعه , ۱۴۵.
تفسیر قطب شاهى
اثر مولانا محمد شاه قاضى یزدى ( زنده در ۱۰۳۱ ق ) از علما و مفسران شیعه در هندوستان .تفسیر مورد بحث از قاضى یزدى به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلى که در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست ( ۱۰۲۰ – ۱۰۳۰ ق ) به زبان فارسى است و اختصاص به آیات احکام قرآن کریم و فقه قرآن یافته و سال فراغت از تالیف ۱۰۲۱ ق مى باشد.
قـاضـى یزدى تفسیر دیگرى به نام آیه ۴۰ از سوره شورى دارد: و جزاء سیئه سیئه مثلها, که آن به شـیـوه فلسفى و حکمى نوشته شده و با روش زیبائى بطلان قیاس و راى را به اثبات رسانیده این کتاب به زبان فارسى است و سال فراغت از تالیف ۱۰۳۱ ق مى باشد.
مـنابع :
الذریعه , ۱/۴۱, ۴/۳۰۱; الروضه النضره , ۲۵۵; مفسران شیعه , ۱۳۹; کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار, ۱۲۷.
حاشیه و شرح تفسیر بیضاوى
اثر سید وجیه الدین عبدالسلام علوى ( م ق ۱۰۳۷ ق ) از علماى عصر صفوى .تفسیر مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربى و شیوه ادبى و کلامى است .مـفسر در این تفسیر به شرح و تعلیقات خود بر تفسیر انوارالتنزیل قاضى ابوسعید عبداللّه بیضاوى پرداخته است .
نـسـخه این تفسیر در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۳۱۲ ) موجود است که پایان آن تا اوائل سوره توبه مى باشد.
منابع :
الذریعه , ۶/۴۲; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس , ۱۸۵.
انموذج العلوم (تفسیر اثنى عشریه )
از شیخ محمد کاظم ( زنده در ۱۰۳۵ ق ) فرزند عبد على تنکابنى گیلانى ملقب به عبدالکاظم از فلاسفه و حکماى امامیه .تـفـسـیر مورد بحث فصل نخست از کتاب الاثنا عشریه یا انموذج العلوم است که هر دو آنها متحد هستند.
این کتاب به دوازده علم اختصاص یافته که فصل اول آن در تفسیر قرآن کریم است و بحث خویش را در کـلـیـات تـفـسیر قرآن و علوم تاویل به سبک کلامى و فلسفى اختصاص داده است و در آن میرداماد را به مناقشه کشانده و از شیخ بهائى دفاع نموده است .
شیخ محمد کاظم را دو کتاب دیگرى است به نام :
۱) حاشیه على تفسیر فخر رازى , حاوى حواشى و تـعـلیقاتى بر تفسیر فخر رازى , که با مذاق فلسفى خود حواشى بسیارى بر بعضى از تفسیر آیات قرآن اثر فخر رازى نگاشته است .
۲) حقایق سوره الفتح , در بیان حقایقى به شیوه فلسفى از سوره الفتح .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم با دو اجازه ( ۱۰۰۸ و ۱۰۱۰ ق ) به خط شیخ بهائى در ظهر آن موجود است .
مـنـابـع :
اعـیان الشیعه , ۸/۳۲ و ۹/۳۸۱; الذریعه , ۱/۱۱۹ و ۱۵/۲۶۶ – ۲۶۷; طبقات اعلام الشیعه – الـروضـه الـنـضـره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۴۶۲ – ۴۶۳; ریاض العلماء, ۳/۱۶۱; مستدرکات اعیان الشیعه , ۲/۳۰۸; مجله تراثنا شماره اول سال دوم محرم سنه ۱۴۰۷ ق , ۱۷۲ – ۱۷۷.
الحاشیه على تفسیر الکشاف
از سید عبدالرحمن ( زنده در ۱۰۴۰ ق ) فرزند عبدالحلیم مرعشى محقق ادیب و فاضل .وى داراى مؤلفاتى در تفسیر و علوم قرآن مى باشد.تـفـسـیـر مـورد بحث تعلیقات و شروح بر تفسیر جاراللّه زمخشرى مى باشد شیخ آقابزرگ تهرانى مى نویسد ( حاشیه له على قول الزمخشرى فى الکشاف ). مـرعشى کتاب دیگرى به نام : تفسیر آیه ان اللّه لا یغفر ان یشرک به , که در آن آیه ۴۸ سوره نساء را شرح و تفصیل کرده دارد.
نسخه اى از آن ضمن تفسیر دیگرش از مخطوطات کتابخانه قوله مى باشد.
مـنـابـع :
الـذریعه , ۴/۳۲۴; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۳۱۷; فهرست کتابخانه قوله , ۱/۶۳; مفسران شیعه , ۱۵۷.
سدره المنتهى
اثـر سـیـد مـحـمـدبـاقر ( ۹۵۶ – ۱۰۴۱ ق ) فرزند شمس الدین محمد حسینى استرآبادى قزوینى اصـفـهانى معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوین و متوفى در ( بئر مجنون ) بین راه کربلا و نجف , فیلسوف و ریاضى دان و شاعر ادیب شیعى .
تـفـسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که با مذاق فلسفى و عرفانى خویش به آنها پرداخته است .
نسخه اى از آن در کتابخانه برلین موجود است و نیز نسخه دیگرى در کتابخانه هندوستان است که سید اعجاز کنتورى در کشف الحجب بدان اشاره نموده است .
مـیـر سـید محمدباقر داماد تفسیرهاى دیگرى دارد بدینقرار:
۱) تاویل المقطعات , که در تاویل و تـفـسیر حروف مقطعه اوایل ۲۹ سوره از قرآن است که از دیر زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتیجه اى نرسیده است .
نسخه هائى از این کتاب در دست است .
۲) امـانـه الـهـى , در شـرح و بیان آیه انا عرضنا الامانه على السماوات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها نسخه اى از این کتاب در مجلس شوراى اسلامى ( شماره ۲۸۵۹ ) موجود است و در ۱۳۱۵ ش به ضمیمه ۸ رساله دیگر در تهران چاپ سنگى شده است .
۳) تفسیر سوره الاخلاص , که بر مذاق عرفانى و فلسفى خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است .نسخه هاى آن در مقدمه کتاب القبسات شیخ محمود بروجردى ذکر شده است .
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۹/۱۸۹; الاعلام , زرکلى , ۶/۴۸; امل المل , ۲/۲۴۹; الذریعه , ۱۲/۱۵۳; سلافه الـعـصـر, ۴۷۷; ریـاض الـعـلماء, ۵/۴۰; الروضه النضره , ۶۷; لؤلؤه البحرین , ۱۳۲; کشف الحجب و الاسـتار اسماء الکتب , ۳۰۷; ایضاح المکنون , ۱/۱۰۹ به بعد; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , ۹۰; معجم المؤلفین , عمر رضا کحاله , ۹/۹۳; مفسران شیعه , ۱۴۸.
تفسیر سوره هل اتى
از سـیـد مـعـزالدین محمد ( زنده در ۱۰۴۴ ق ) فرزند امیر ظهیرالدین محمد حسینى اردستانى مشهور به میرمیران , حکیم متکلم از علماى شیه در حیدرآباد دکن .تفسیر مورد بحث را به دستور شیخ محمد بن خاتون عاملى به اسم سلطان دکن عبداللّه قطب شاه ( ۱۰۲۰ – ۱۰۸۳ ق ) به زبان فارسى تالیف کرده و آن را تفسیر قطبشاهى موسوم کرده است .
این تفسیر شامل یک دیباچه و سه مقدمه و تفسیر سوره هل اتى مى باشد.
نـفـیـس تـرین نسخه هاى خطى نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به ( شماره ۱۲۵۷ ) وقفى ابن خاتون سال ۱۰۶۷ ق مى باشد.
مـنابع :
الذریعه , ۴/۳۴۳; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱۳۷, ۱/۴۳۷; مفسران شیعه , ۱۵۵.
اماطه اللثام عن الیات الوارده فى الصیام
مـجـهـول الـمفسر ( زنده در ۱۰۴۶ ق ) مؤلف از مفسران شیعه و محققین عصر صفوى در قزوین است .تفسیر مورد بحث به زبان عربى در شرح و تفسیر و بیان احکام و فقه آیات صوم است با ذکر روایات و اخـبار از ائمه اطهار (ع ) و نقل اقوال و فتاوى علماى اعلام در احکام مسائل روزه که با سه فصل آغاز گردیده است :
۱ ـ اخبار وارده در وجوب روزه .
۲ ـ وجه تسمیه شهر رمضان .
۳ ـ اخبار مخصوص شب قدر و بیان آن .
نسخه خطى این تفسیر در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نیز مؤلف فهرست کتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است که این تفسیر از مؤلفات شیخ حسن بن ابراهیم عبدالعالى میسى باشد ولى شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه آن را بسیار بعید دانسته است .
ایـن تـفسیر در ۱۰۴۶ ق به خواهش بعضى از امراء عصر شاه صفى صفوى تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسى ترجمه شده است .
منابع :
الذریعه , ۲/۳۰۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۷; مفسران شیعه , ۱۵۶.
الفرات النمیر فى تفسیر الکتاب المنیر
اثـر شـیخ المطهر ( م ۱۰۳۹ یا ۱۰۴۸ یا ۱۰۴۹ ق ) فرزند على بن محمد ضمدى یمانى از مفسران و متکلمین زیدیه ادیب نحوى .تفسیر مورد بحث به زبان عربى در یک جلد بزرگ مى باشد.
مـفـسر با مشرب زیدى خویش به تفسیر ایات قرآن مى پردازد و نیز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است .
شـیـخ الاسلام محمد شوکانى در وصف این تفسیر مى نویسد: ( تفسیر مفید جدا مع اختصاره یدل عـلـى قـوه مـلکه صاحب الترجمه فى العلوم و رسوخ قدمه فى فنون عده و کان مشهورا بالذکاء و الفطنه وجوده الحفظ ) نسخه هاى این تفسیر امروزه در یمن در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى و از منابع مفسران زیدیه مى باشد.
شـیخ المطهر را تفسیر دیگرى ذکر کرده اند به نام : قصیده جامعه لسور القرآن , منظومه اى تفسیر مانند در خواص سوره هاى قرآن و اسباب نزول و مکان آن و سایر خصوصیات .
نسخه هاى خطى آن در کتابخانه هاى یمن موجود است .
مـنابع :
الاعلام , ۷/۲۵۳; ایضاح المکنون , ۲/۱۸۱; البدر الطالع , ۲/۳۱۰; خلاصه الاثر, ۴/۴۰۳; معجم المؤلفین , ۱۲/۲۹۵; مؤلفات الزیدیه , ۲/۳۱۶; هدیه العارفین , ۲/۴۶۲.
تفسیر صدرالمتالهین شیرازى
اثـر صـدرالـدیـن مـحـمد ( شیراز ۹۷۹ – بصره ۱۰۵۰ ق ) فرزند ابراهیم بن یحیى قوامى شیرازى مـعروف به صدرالمتالهین و ملاصدراى شیرازى مجدد فلسفه , از مشاهیر حکماء اسلامى و اعاظم علماى شیعه .تفسیر مورد بحث در چند جلد به زبان عربى و شیوه فلسفى و کلامى و سبک اشراقى مى باشد.
مـلاصدرا نخست بعضى از آیات قرآن و سوره هاى مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفى و عرفانى داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها مى پردازد.لـذا تـفـسیر او شامل بخشى از قرآن است که آنها عبارتند از سوره حدید, سوره اعلى , آیه الکرسى , سوره نور, سوره سجده , سوره واقعه , سوره زلزال و سوره جمعه .
بـعـد از سـال ۱۰۴۱ ق مـفسر تصمیم به تفسیر تمامى قرآن مى گیرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغایت آیه ۶۵ سوره بقره ( و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فى السبت ) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد.
نسخه اى از آن از مخطوطات کتابخانه کاتب ابن سطور در قزوین و نسخه هاى متعدد در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى و کتابخانه مرعشیه قم موجود است .
این تفسیر نخستین بار سوره الواقعه و تفسیر آیه النور در سال ۱۳۱۳ ق و بد بارها با بقیه سوره ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگى شده است .
سـپـس آقـاى سید عبداللّه فاطمى از سوره الحمد لغایت آیه ( یا ایها الناس اعبدوا ربکم ) در ۴۵۶ صـفـحـه بـقـطـع وزیـرى بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سالهاى ۱۳۵۲ – ۱۳۶۷ ش توس ط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است .
مـلاصـدرا تفسیرهاى دیگرى نیز دارد بدین قرار:
۱) اسرار الیات و انوارالبینات , که در یک جلد به زبـان عـربى و به شیوه فلسفى شامل بخشى از آیات قرآن و در اسرار و نشانه هاى عظمت ربانى از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است .نـسـخـه هـاى مـتعددى از آن در دست است و در سالهاى اخیر به تصحیح محمد خواجوى طبع منقحى یافته است .
۲) مـتـشابهات قرآن , که در یک جلد به زبان عربى و به سبک عرفانى و فلسفى آیات متشابه را که مـعـنـى آنها روشن نیست با مشرب فلسفى خود از راه مکاشفه و تاویل , بحث و تفسیر نموده و در شش فصل تدوین کرده است .نـسـخـه هـائى از آن موجود است : شماره ۷۵۷۷ کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , شماره ۸۷ کتابخانه دانشگاه تهران .
۳) حـاشـیـه و شـرح تـفـسیر بیضاوى , در یک جلد به زبان عربى و شیوه فلسفى و عرفانى تفسیر انوارالتنزیل قاضى ابوسعید بیضاوى ( م ۶۸۵ ق ) را مورد بحث و شرح قرار داده است .
نسخه اى از آن از مخطوطات کتابخانه خدیویه مصر موجود مى باشد.
مـنابع :
الاعلام , ۵/۳۰۳; الروضه النضره , ۲۹۱; ریحانه الادب , ۳/۴۱۷; فهرست الفبائى کتب خطى آسـتـان قـدس , ۱۳۴; لوامع العارفین , تمامى صفحات ; مقدمه تفسیر صدرالمتالهین بقلم محمد خواجوى , ۹ – ۱۳۱; الذریعه , ۴/۲۷۸ به بعد.
المصابیح الساطعه الانوار المجموعه فى تفسیر الائمه الاطهار
اثر سید عبداللّه ( م ۱۰۵۰ ق ) فرزند احمد شرفى یمانى , از علما و محدثین و مفسرین زیدیه .تفسیر مورد بحث به زبان عربى در چند جلد که از آخر سوره هاى قرآن آغاز نموده است شامل یک مقدمه که آن را به علوم قرآن اختصاص داده است مى باشد.
سـپـس بـه تفسیر آیات قرآن مجید به شیوه کلامى و روائى و نقل از تفسیرهاى کهن مانند تفسیر الـکشاف زمخشرى مى پردازد و در تفسیر آیات به روایات و احادیث ائمه اطهار و اهل البیت (ع ) از طریق زیدیه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهیم و فرزندش محمد بن ابراهیم استناد مى جوید.نسخه هاى متعدد امروزه از این تفسیر در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى یمن در دست مى باشد.
تفسیر دیگرى به سید عبداللّه شرفى نسبت مى دهند به نام جواب امیرالمؤمنین على مسائل الشاک فـى الـقـرآن الـعـظیم , که به شرح و تفسیر آیات متشابه و کلمات غریب قرآن با مشرب زیدى و با استناد به احادیث و روایات وارده از ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
منبع : مؤلفات الزیدیه , ۱/۳۶۹, ۳/۳۶.
بدیع البیان لمعانى القرآن
مـفسر شیخ شمس الدین ابوالمعانى محمد ( زنده در ۱۰۵۶ ق ) فرزند سدید الدین على بن شهاب بـن خـاتـون عاملى عینائى معروف به ابن خاتون , از علما و متکلمین امامیه جامع علوم اسلامى و وزیر عبداللّه قطب شاه .تفسیر مورد بحث به زبان فارسى در چند جلد بزرگ است .مـفـسـر پـس از ذکر آیات قرآن مطالب خویش را تحت عنوان ( مترجم گوید ) مى آورد, سپس با عـناوینى چون ( فضیلت آیه ) و ( التفسیر بما قاله المفسرون ) و ( التفسیر بالاحادیث المرویه ) و ( خلاصه المعنى ) با ذکر اقوال چند نفر از مفسرین بزرگ به تفسیر آیه مى پردازد.
جـلد اول این تفسیر شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف داراى حواشى از مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۱۶۲۸ ) موجود است .
مـنـابع :
امل المل , ۱/۱۶۹; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۵۱۲; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرعشى قم , ۵/۳۱; ریاض العلماء ۵/۱۳۴.
لطائف غیبى و عواطف لاریبى (تفسیر آیات العقاید)
از سید نظام الدین احمد ( م ح ۱۰۶۰ ق ) فرزندزین العابدین علوى عاملى , حکیم متاله محقق .داراى اجازه مورخه ۱۰۱۸ ق از شیخ بهائى و اجازه مورخه ۱۰۱۷ ق از میرداماد.
تـفـسـیر مورد بحث به زبان فارسى در یک مجلد و اختصاص دارد به آیات متعلق به اصول دین و اعتقادات مذهب که آیات توحید و امثال آنها را از سوره هاى مختلف قرآن جمع نموده و به تفسیر و شرح آنها پرداخته است .
مـفـسر در مقدمه خویش آن را چنین وصف نموده است : در این کتاب جمع آیات فرقانى و ثمرات ریـاض آسـمـانـى کـه در بـاب ذات و صفات حضرت بارى جل جلاله خواه ثبوتى و خواه سلبى و هـمـچـنـین در سایر صفات فعلى حق تعالى و همچنین در باقى امور اعتقادیه از نبوت و امامت و مـعـاد و غیر ذالک که از مراتب علیه و درجات سنیه که تقلید در آنها روا نیست به ترتیبى کامل و توصیفى شامل و شرح غوامضى که در طى آنها منطوى است با نکات قدسیه و اشارات عقلیه که از مدارک افهام و مدارج اوهام متعالى است شده ایم .
ایـن تـفسیر که به شیوه فلسفى و کلامى تالیف گردیده و در آن روش از صدرالمتالهین شیرازى پـیـروى کـرده و از استادش شیخ بهائى انتقاد مى کند و در نحوه تفسیر از متعصبین فلسفى پدر زنش میرداماد است .
و نیز در آیاتى که دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسیر کرده اند.و کتاب خود را به شاه صفى صفوى ( ۱۰۳۸ – ۱۰۵۲ ق ) اهداء کرده است .
نـسـخـه چرک نویس اصل به خط نستعلیق مفسر بدون افتادگى و داراى قلم زدگى ها و تغییر و تـبـدیل از مخطوطات کتابخانه اهدائى سید محمد مشکوه به دانشگاه تهران ( شماره ۷۴ ) نسخه پـاک نویس اصل از مخطوطات همان کتابخانه ( شماره ۲۴ ) نسخه پاک نویس اصل از مخطوطات همان کتابخانه ( شماره ۲۴ ) موجود است .نسخه دیگرى از مخطوطات کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۳۸۳ ) مى باشد.و در ۱۳۶۹ ق به اهتمام و مقدمه سید جمال الدین میرداماد به چاپ رسیده است .
مـنـابـع :
اعـیان الشیعه , ۲/۵۹۳; امل المل , ۱/۳۳; تتمیم امل المل , ۶۲; الذریعه , ۱۸/۳۱۷; الروضه الـنـضـره , ۲۷; ریـاض الـعـلماء, ۱/۳۹; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضـوى , ۴۸۳, ۱/۵۴۳; فـهـرسـت کـتـابـخـانه اهدائى مشکوه به دانشگاه تهران , ۱/۸۸; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , احمد منزوى , ۱/۵۷; معجم رجال الحدیث , ۲/۱۲۲; مفسران شیعه , ۱۴۸.
حاشیه و شرح تفسیر بیضاوى
اثر مولى عبدالحکیم ( م ۱۰۶۷ ق ) فرزند شمس الدین محمد سیالکوتى پنجابى , از متکلمین شیعه در هندوستان و فحول علماى امامیه .بعضى او را سنى یا حنفى مذهب مى دانند ولى کتاب او در امامت و اثبات ادله شیعه در امامت رافع هرگونه تردید در استقامت اوست .
میرزا عبداللّه افندى در ریاض العلماء گوید او مستتر به تسنن بود تقیه و اثنى عشرى است باطنا.تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربى و شیوه کلامى است .
مفسر در این اثر شرح و تعلیقات گرانقدرى بر تفسیر انوار التنزیل قاضى ابوسعید عبداللّه بیضاوى نگاشته است و نیز نسخه هاى نفیس امروزه از این تفسیر در دست مى باشد.
این کتاب نخستین بار در ۱۲۷۰ ق در حاشیه تفسیر انوار التنزیل بیضاوى در آستانه طبع گردیده است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۷/۴۵۸; ابجد العلوم , ۳/۲۳۳; الاعلام , ۳/۲۸۳; خلاصه الاثر, ۲/۳۱۸; الذریعه , ۶/۴۲; الـروضـه الـنـضـره , ۳۱۴; ریـاض الـعلماء, ۳/۷۷; فهرست الازهریه , ۱/۲۲۱; کشف الظنون , ۱/۱۱۴۸; معجم المطبوعات , ۱/۱۰۶۸; معجم المؤلفین , ۵/۹۵; هدیه العارفین , ۱/۵۰۴.
العروه الوثقى
از مـیـرزا ابراهیم ( م ۱۰۷۰ ق ) فرزند صدرالمتالهین ملاصدرا شیرازى , از فلاسفه شیعه و علماى امامیه .او از مخالفین سرسخت مشرب فلسفى و طریقت پدر خود بود.تـفـسـیـر مورد بحث با مشرب فلسفى خود و بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و بر خلاف تفسیر پدرش مى باشد.
مـیـرزا ابـراهـیـم تفسیر دیگرى به نام آیه الکرسى دارد که شیخ عبدالنبى قزوینى نسخه اى از آن داشته و مى گوید: له رساله انیعه و عجاله دقیقه فى تفسیر آیه الکرسى مد حقق و دقق و عمق .
مـنـابـع :
اعـیان الشیعه , ۲/۲۰۲; تتمیم امل المل , ۵۱; الذریعه , ۱۵/۲۴۹; الروضه النضره , ۸; ریاض العلماء, ۱/۲۶; لؤلؤه البحرین , ۱۳۲; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۹۸.
تفسیر الائمه لهدایه الامه
اثـر شـیـخ مـحمد رضا ( زنده در ۱۰۷۳ ق ) فرزند شیخ عبدالحسین نصیرى طوسى اصفهانى , از مفسران و علماى امامیه در عصر صفوى و از اخباریون تندرو.تفسیر مورد بحث درسى مجلد بزرگ به فارسى و عربى تالیف گردیده است .
شـیـوه مـفـسـر روائى چـنـد آیه از قرآن کریم را ذکر نموده سپس به ترجمه فارسى آیات مذکور مـى پردازد و بعد تفسیر و تاویل آیه یاد شده را بیان مى نماید و هنگام ذکر احادیث و روایات مربوط بـه آیـه احـادیث را به فارسى ترجمه نموده و متن تفسیر خویش را در بیان آیه به عربى قرار داده است .
تفسیر آیات یاد شده را در چند فصل تقسیم کرده است .فصل فضائل آیات سپس فصل خواص آیه و بعد شان نزول آیه و امثال آنها و غالبا از تفسیرهاى فرات کـوفـى و تـفـسـیـر امام حسن عسگرى و تفسیر قمى و تفسیر عیاشى و بیضاوى و کتاب احتجاج طـبـرسـى و مـکـارم الاخلاق نقل مى نماید و هنگام نقل بعضى از احادیث , او خود را از ذریه شیخ الطائفه شیخ طوسى معرفى و چنین یاد مى کند ( قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقین الشیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسى ). مـجلد اول این تفسیر شامل دیباچه در بیان مقدمات سپس حاوى بیست فصل مى باشد که متعلق به مسائل قرآن است .
و بعد به تفسیر سوره الفاتحه مى پردازد و چند آیه از سوره بقره .مجلد دوم این تفسیر قسمتى از سوره بقره تا پایان سوره هود را دربردارد.
یـک دوره از ایـن تـفـسیر که بعضى از مجلدات آن به خط مؤلف مى باشد در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برغانى حائرى در کربلا و بعضى از مجلدات آن در کتابخانه جعفریه مدرسه هندى در کربلا وجود دارد.
شیخ آقابزرگ تهرانى از قول شیخ ابوالمجد آقا رضا اصفهانى در الذریعه مى نویسد پانزده مجلد این تفسیر در کتابخانه قزوینیه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در کتابخانه ملى تهران موجود است و سـه مـجـلـد ایـن تفسیر در کتابخانه اهدائى مشکوه به دانشگاه تهران ( شماره ۱۱ ) و آن شامل سـوره هـاى کـهف و مریم و طه و شماره ۱۲ شامل سوره هاى انبیاء و حج و مؤمنون و شماره ۱۱۴۰ شامل سوره هاى توبه و یونس و هود مى باشد.
شیخ محمدرضا نصیرى طوسى داراى سه تفسیر دیگر است :
۱) کشف الیات , به زبان فارسى مرتب به ۲۸ کتاب و هر کتاب به هیجده باب که به تفسیر آیات پرداخته است .
۲) مـخـتصر تفسیر الائمه , به زبان فارسى در شش مجلد به شیوه روائى است و آن تلخیص تفسیر الائمه لهدایه الامه است .
۳) ترجمه القرآن , که ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضیحاتى که ذیل آیات داده است .
مـنـابـع :
الـذریـعه , ۴/۲۳۶; الروضه النضره , ۲۲۱; کربلا فى حاضرها و ماضیها ( خطى ); فهرست کتابخانه اهدائى , ۱/۴۷, ۲/۶۹۷; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۲۶; معجم الدراسات القرآنیه , ۷۸; مفسران شیعه , ۱۳۹.
اسرار الیات
اثـر آخـونـد شـمـس الـدین محمد لاهیجى گیلانى معروف به ملا شمسا ( زنده در ۱۰۷۴ ق ) از فلاسفه و حکماى عصر خویش .در تفسیر مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آیات قرآن اختصاص داده و سخن خویش را به کلیات امور قرآن پرداخته است .
براى شمس الدین محمد لاهیجى دو تفسیر دیگر نام برده اند:
۱) تفسیر سوره هل اتى , که در شرح و تفسیر سوره هل اتى تالیف شده است .نسخه خط مؤلف با خط خوردگى از مخطوطات کاتب این سطور در کربلاست .
۲) تـفـسـیـر اخـلاص , مفسر با مشرب فلسفى و عرفانى خود به شرح و بیان آیات سوره الاخلاص پـرداخـتـه اسـت , نسخه اى از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۸۹۹۱ ) موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۷/۳۵۱; الروضه النضره , ۲۶۶; ریحانه الادب , ۵/۳۸۳; دائره المعارف الاسلامیه الشیعه , ۴/۷۰; مفسران شیعه , ۱۵۴.
تفسیر ابن خاندار
اثـر شـیخ حسین ( ۱۰۱۲ – ۱۰۷۶ ق ) فرزند شهاب الدین حیدر خاندار کرکى عاملى , از شعرا و ادباء شیعى , محقق حکیم و متکلم اخبارى .تـفـسیر مورد بحث حاشیه و تعلیقاتى است به شیوه اخبارى بر تفسیر انوار التنزیل قاضى ابوسعید عبداللّه بیضاوى .
شرح حال نویسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده اند و نیز حر عاملى معاصر خاندار و سید محسن امین عاملى در اعیان الشیعه آن را ذکر کرده اند.و قسمتى از اشعار وى را که در رثاء و مدح ائمه معصومین است از دیوان او نقل کرده اند.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۶/۳۶; امل المل , ۱/۷۰; الذریعه , ۴/۲۴۳, ۶/۴۱; الروضه النضره , ۱۶۹; ریاض الـعـلـمـاء, ۲/۷۵; سلافه العصر, ۳۴۷; تاریخ کرک نوح , ۱۱۴; معجم رجال الحدیث , ۵/۲۶۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۳۲; مفسران شیعه , ۱۴۶.
مقتبس الانوار من الائمه الاطهار فى تفسیر القرآن
از شیخ محمد مؤمن ( م ۱۰۷۷ ق ) فرزند شاه قاسم سبزوارى خراسانى , از علماى حدیث و مفسران عصر خویش اخبارى متتبع .ایـن تـفـسیر به زبان عربى و بر اساس مشرب اخبارى تدوین شده و در شرح و بیان آیات از تفسیر مجمع البیان از کلام بهره گرفته شده است .
تـفسیر مزبور داراى دیباچه و مقدمه در چند فصل مى باشد:
فصل اول , در عدم تواتر قرآن و اینکه قرآن منزل بر پیغمبر (ص ) بوده است .
فـصـل دوم : در عـدم جـواز تـفـسیر قرآن بجز از طریق احادیث و روایات وارده از طریق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (ع ).
فصل سوم : در بیان وجوب عمل به اخبار بدان شکل که علماى اخباریون بیان مى کنند.
و خاتمه : در بیان جواز اراده معانى متعدده حقیقى و مجازى از الفاظ قرآن کریم مى باشد و بعد به تفسیر سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسیر نموده است .و پـایان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال مى باشد و هنگامى که به آیه ۲۴ رسیده اجل به او مهلت تکمیل نداده است .
نسخه اى به خط نسخ سید على استرآبادى که به امر مفسر پاک نویس مى کرده در ۱۰۷۷ ق از براى مفسر طلب مغفرت نموده و این نسخه که داراى حواشى به خط مفسر و به امضاء ( منه عفى عنه ) دارد از مخطوطات کتابخانه مدرسه سپهسالار مى باشد.
مـنـابـع :
امـل الـمل , ۲۹۶; الذریعه , ۲۲/۱۷; الروضه النضره , ۵۹۳; ریاض العلماء, ۵/۱۵۴; فهرست مدرسه سپهسالار, ۱/۱۷۵; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۸۶; معجم رجال الحدیث , ۱۸/۸۲; مفسران شیعه , ۱۴۴.
تفسیر نصیرى طوسى
از شـیـخ مـحـمـد تقى ( زنده در ۱۰۸۳ ق ) فرزند عبدالحسین نصیرى طوسى , از علماى کلام و حکمت که در عصر صفوى در اصفهان بوده است .مفسر تفسیر خویش را در یک جلد بزرگ به زبان عربى تالیف نموده و داراى ده مقدمه است .
سـپس به تفسیر کلیات در ترتیب قرآن و ذکر شرح حال انبیاء از آدم تا حضرت محمد (ص ) که در قرآن مجید از آنان نام برده شده پرداخته است .و بعد شروع به تفسیر حمد کرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پایان یافته و شیوه او در تفسیر پس از ذکر چند آیه از قرآن مجید به تفسیر آیات یاد شده مى پردازد و سبک او ادبى و کلامى مى باشد و نـیـز مـفسر خود را از احفاد شیخ الطائفه شیخ طوسى و از اسباط خواجه نصیرالدین طوسى و در نتیجه نصیرى طوسى معرفى مى کند و از آثار دیگر وى العقال فى مکارم الخصال و المبدء و المعاد.
نسخه نفیسى از این تفسیر که از روى خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گردیده است از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور در کربلا موجود است .
منبع : اصل نسخه تفسیر طوسى , الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۵/۲۸۰, ۱۹/۲۵۰.
خزائن جواهر القرآن
اثر شیخ على قلى خان ( ۱۰۲۰ – زنده در ۱۰۸۳ ) فرزند قرچغاى خان ترکمانى متولد در اصفهان , از فلاسفه و حکماى متالهین و تولیت آستانه حضرت معصومه (ع ). تفسیر مورد بحث به شیوه فلسفى و عرفانى با بهره از روایات ائمه معصومین (ع ) نگاشته شده و در نوع خود بى نظیر است .
مـفـسر به چند دسته از آیات خاص قرآن که عبارتند از: آیات توحید و ایمان و آیات احکام و قصص قرآن و آیات مواعظ و حکم و آفرینش زمین و آسمان و آیات کیفیت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بـهـشـت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احادیث مرویه و تحقیق کلمات و تفسیر جمله به جمله آن پرداخته است .
ایـن تـفـسیر که در چهار مجلد تالیف گردیده مجلد اول آن را با تفسیر آیات توحید آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسیر آیات بهشت و دوزخ پایان بخشیده است .و شـیـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتیب یافته که هر خزینه به شصت فصل و هفت باب تقسیم گشته است .
نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شیخ مهدى قلى خان پس از بناء مدرسه خود در قـم و تاسیس کتابخانه مدرسه وقف خاص ساکنین مدرسه خویش نموده است این مدرسه تا عصر حاضر به نام وى مشهور است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۸/۳۰۲; الذریعه , ۷/۱۵۴; الروضه النضره , ۴۱۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۴۷.
مجمع البحرین
از ضـیـاءالـدیـن مـحـمد یوسف ( زنده در ۱۰۸۳ ق ) فرزند میرزا حسین خان شریف وزیر توپچى قزوینى , حکیم مفسر و عالم محقق .در ایـن تـفـسیر که دو جلد و به زبان عربى است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـى نـویـسد که این تفسیر جمع بین دو تفسیر امین الاسلام شیخ طبرسى مجمع البیان و جوامع الـجـامـع مـى بـاشد و در واقع تلخیص این دو تفسیر است با اضافات و استدراکات نافع به شیوه و سبک روان و در کمال اختصار بدین جهت این تفسیر را مجمع البحرین نامیده است که جمع بین دو تفسیر طبرسى است .
چند دوره از این تفسیر در دست مى باشد از جمله نسخه خط مفسر در کتابخانه مدرسه سپهسالار ( شماره ۱۹۵۵ ) که دو سرلوحه زیبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست .و یـک دوره داراى حـواشى ( منه دام ظله ) در کتابخانه کاتب این سطور در کربلا و یک دوره در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( به شماره ۱۰۴۱۵ ) موجود است .
مـنـابع :
الذریعه , ۲۰/۲۳; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۴۹۶; فـهـرست مدرسه سپهسالار, ۱/۱۶۷; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۶۲; مفسران شیعه , ۱۴۳.
غریب القرآن طریحى
از شیخ فخرالدین ( ۹۷۹ – رماحیه ۱۰۸۵ ق ) فرزند شیخ محمد على نجفى آل طریحى , از مفسران شیعه و علماى لغت و نحو ( – آل طریحى ). تـفـسـیر مورد بحث شامل یک مقدمه کوتاه سپس داراى بیست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانى .این تفسیر شرح تفسیر قرآن و بیان آیات بر تفسیر غریب القرآن سجستانى است .
اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در کتابخانه وقفى شیخ محمد صالح برغانى حائرى در کربلا و نیز این تـفـسـیر در سال ۱۳۷۲ ق در نجف اشرف به تحقیق و مقدمه شیخ محمد کاظم طریحى به چاپ رسیده است .
تالیفات دیگرى از شیخ فخرالدین آل طریحى نقل کرده اند که عبارتند از:
۱) کشف غوامض القرآن , که در مشکلات و غوامض آیات و کلمات بحث کرده است .
۲) نـزهـه الـخـاطر و سرور الناظر و تحفه الخاضر و متاع المسافر, که مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهه القلوب سجستانى تالیف نموده و احتمالا با غرایب القرآن او یکى است سه نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۷۶۶۳ ) محفوظ است .
۳) کشف آیات القرآن , کشف آیات به حروف هجا و تفسیر لغات مشکله و بیان لغات قرآن است .
۴) مـشـارق الـنور الکتاب المشهور, در این تفسیر بین معانى آیات و لغات و قواعد عربى و اخبار و احادیث ائمه معصومین (ع ) محققانه جمع و تدوین گردیده است .
مـنابع :
الاعلام , ۵/۱۳۸; اعیان الشیعه , ۸/۳۹۴; امل المل , ۲/۲۱۴; الذریعه , ۱۶/۴۸; الروضه النضره فـى عـلـمـاء الماءه الحادیه عشره , ۴۳۴; ریاض العلماء, ۴/۳۳۲; لؤلؤه البحرین , ۶۶; فوائد الرضویه , ۳۴۸; لـباب الالقاب , ۱۳۱; الکنى و الالقاب , ۲/۴۱۳, ماضى النجف و حاضرها, ۲/۴۵۴, معجم رجال الـفـکـر, ۲۹۰; مـعجم المؤلفین , ۸/۵۵; مقدمه غریب القرآن , به قلم محمد کاظم طریحى ; هدیه العارفین , ۱/۴۳۲.
البحرالمواج فى تفسیر القرآن
از میرزا تاج الدین حسن ( م ۱۰۸۵ ق ) فرزند محمد اصفهانى فلاورجانى معروف به تاجا اصفهانى یا تاج ارباب العمامه , حکیم محدث و از علماى عصر صفوى .این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسى به شیوه روائى و کلامى است .نـخست مفسر چند آیه از قرآن کریم را یاد کرده سپس به ترجمه فارسى پرداخته و آنگاه به تفسیر آیات مذکور مى پردازد.
ابن یوسف در فهرست مجلس شوراى ملى به غلط این تفسیر را به فرزند مفسر بهاءالدین محمد ( م ۱۱۳۷ ق ) صاحب کشف اللثام معروف به فاضل هندى نسبت مى دهد.خونسارى که نسخه اى را در اختیار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده مى گوید: ( انه کـثیر الفوائد ) و آن را از پدر مى داند و نیز شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه ببه نام پدر ضبط کرده است .
نـسخه اى از این کتاب در مجلس شوراى اسلامى به خط نستعلیق از قرن دوازدهم هجرى از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در کتابخانه ملى از سـوره مـجـادله تا پایان قرآن است که آن را محمدتقى دانش پژوه تفسیر بحرالمواج احتمال داده است .
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۵/۲۴۰; الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۳/۴۹; روضات الجنات , ۷/۱۱۴; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۹۰; فهرست مجلس شوراى اسلامى , ۳/۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۳۹; هدیه الاحباب , ۱۲۷; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , منزوى , ۱/۸.
تفسیر قطب الدین لاهیجى
از قـطـب الدین محمد ( زنده در ۱۰۸۶ ) فرزند شیخ على شریف فقیه لاهیجى اشکورى , فیلسوف متکلم از علماى شیعه در عصر خویش .ایـن کـتاب به زبان فارسى در دو مجلد به روش شیعى و بیانى روشن و روان و نیز به ترجمه آیات قـرآن مـى پردازد و توضیح و تفسیر آیات را بیان نموده و به ذکر روایات و احادیث وارده از طریقه امامیه استناد مى نماید.
این تفسیر به نامهاى : ترجمه الانیقه یا تفسیر ترجمه قرآن شهرت دارد از این تفسیر چهار نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۴۱۴۳ به بعد ) وجود دارد.این تفسیر در ۱۳۴۰ ش در تهران چاپ شده است .
مـنـابـع :
اعـیـان الـشیعه , ۹/۴۳۱; الروضه النضره , ۴۹۷; امل المل , ۲/۲۸۵; ریاض العلماء, ۵/۱۲۴; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱۲۴; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۱۵; مفسران شیعه , ۱۴۲; نجوم السماء فى تراجم العلماء, ۱۴۸.
تحفه شاهى
از مـولى مصطفى ( ۱۰۰۷ – ۱۰۹۰ ق ) فرزند شیخ محمد ابراهیم تبریزى قارى خراسانى معروف به تبریزى قارى , از مفسران و علماى شیعه .تفسیر مورد بحث در علوم قرآن و بیان بعضى قراءآت مى باشد و آغاز تالیف آن در مرقد شاه ولایت آغـاز گـردیـده لذا آن را به نام تحفه شاهى نامیده است و شامل پنج باب مى باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تالیف آن فارغ گردیده است .نسخه اى از این کتاب در کتابخانه حضرت امیرالمؤمنین (ع ) در نجف اشرف موجود است .
تـالیفات دیگرى از تبریزى قارى مى دانند که عبارتند از:
۱) متممه التحفه , در تکمیل تفسیر دیگر تحفه القارى است .
۲) تـحـفه القارى , در بیان بعضى از کلمات و انواع قراءآت و آن در ۱۳۰۲ ق در بمبئى چاپ سنگى شده است .
۳) تـحفه الابرار, که به دستور میرزا شفیع منجم و فرزندش محمد مقیم در یک مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضیلت قرآن , آداب تعلم , مستحبات قرآن , مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بیان واقع گردیده است .نـسـخـه اى از این کتاب در آستان قدس رضوى ( شماره ۱۳۳۶۳ ) و در کتابخانه دانشگاه تهران ( شماره ۴۰۷۴ ) وجود دارد.
۴) ارشاد القارى , در بیان قراءآت شامل یک مقدمه و پنج باب .
۵) وقـوف الـقرآن , که در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آیات مستحبه سجده مشخص گردیده است .
۶) سند قرائت عاصم , در پنج فصل و توضیح قرائت عاصم و اسناد آن .
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۱۰/۱۲۶; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۵۶۵; ریحانه الادب , ۴/۴۹۸; الـذریـعه , ۳/۴۰۷; فهرست مدرسه سپهسالار, ۳/۳۵۳; فهرست نسخه هاى فارسى خطى , منزوى , ۱/۸۰; فهرست کتابخانه دانشگاه تهران , ۱۳/۳۰۵۴.
زبده البیان فى تفسیر آیات قصص القرآن
از شیخ محمد ( م ۱۰۹۰ ق ) فرزند شیخ محمود طبسى , محقق حکیم متاله از علماى عصر صفوى .تفسیر مورد بحث شامل آیات قصص انبیاء در قرآن است .مفسر آیاتى که مختص انبیاء سلف مى باشد از قرآن مجید استخراج نموده و به تفسیر و شرح و بیان آنها پرداخته است .
شـیـخ محمد طبسى کتاب فوق را با نگارش تکمله اى در شرح و بیان احوال حضرت رسول (ص ) تـکـمـیـل نموده و نام آن را تکمله زبده البیان گذاشته است و احوال ائمه معصومین را نیز بدان افزوده است .
مـنـابع :
الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۱/۴۸, ۱۲/۲۱; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۵۲۷; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۱۴, ۱۷۳.
تفسیر الصافى
اثـر ملا محسن ( ۱۰۰۷ – ۱۰۹۱ ق ) فرزند شاه مرتضى کاشانى معروف به ملا محسن فیض کاشانى , از اعاظم علما و حکماى متاله امامیه .تـفـسـیـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپهاى آن به زبان عربى و شیوه روائى و مشرب عـرفـانى و از مشهورترین تفسیرهاى مختصر شیعى که با مضامین روایات و احادیث ماثور از ائمه معصومین (ع ) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پایان قرآن سوره الناس مى باشد.
ایـن تـفـسـیـر شـامـل یک پیش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است که این مقدمات بحثهاى گران قدرى دربردارد و آنها عبارتند از: بحثى در تمسک به قرآن و فضیلت آن , بـحـثـى در عـلـم قرآن که تمامى آن علم , نزد اهل بیت (ع ) است , بحثى که تمامى قرآن در حق خـانـدان عـصـمـت و نـبوت (ع ) و شیعیان و پیروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بیت (ع ) است , گـفـتـارى در معانى وجوه آیات قرآن و تحقیق در متشابهات و تاویل آیات , بحثى در نهى و منع تفسیر آیات قرآن به راى و سر نهى آن , گفتارى در جمع و گردآورى قرآن و عدم تحریف و زیاده یـا نـقـصـان و تـاویـل آیـات آن , گفتار اینکه قرآن مبین براى تمامى امور دنیوى و اخروى است , گـفـتـارى در اقسام آیات و بطون و کیفیت تاویل و انواع لغات و قراءآت معتبر, گفتارى در شان نزول قرآن و تحقیق آن , گفتارى در تمثل قرآن به اهل خود در روز قیامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حـفـظ و تـلاوت آن , گـفتارى در آداب تلاوت قرآن , گفتارى در اصطلاحات و کیفیت تفسیر آن .
نسخه هاى خطى این تفسیر بسیار است نفیس ترین نسخه مورخه ۱۰۷۸ ق از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور در قزوین و سى نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ( شماره ۱۱۱۴۰ ) و هفت نسخه در کتابخه مرعشى قم موجود است .ایـن تـفـسـیـر براى نخستین بار در ۱۲۶۶ ق در تهران به قطع رحلى در ۶۸۰ صفحه چاپ سنگى گـردیـده سـپـس به دفعات در تهران و تبریز و بمبئى چاپ سنگى شده است و در سال ۱۴۰۲ ق تـوسط مؤسسه اعلمى بیروت در پنج مجلد به قطع وزیرى طبع گردیده است و مجدد در مشهد افست شده است .
ملا محسن فیض کاشانى داراى تالیفات دیگرى است بدین شرح :
۱) تفسیر اصفى , که در یک جلد و به زبان عربى و شیوه روائى است و تفسیر وسیط اوست که تلخیص الصافى تفسیر کبیر اوست .نسخه هائى از این تفسیر در دست است .
نسخه اى در کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم در دو مجلد ( شماره هاى ۱۲۷۸, ۷۴۷۳ ) و پنج نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۱۱۱۶۲ ). ایـن تـفسیر نخستین بار در ۱۲۷۴ ق در بمبئى و در حاشیه تفسیر الصافى چاپ سنگى شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گردیده است .تفسیر اصفى بوسیله سید حسن مظاهر امروهوى به زبان اردو ترجمه شده است .
۲) تفسیر المصفى , کوچکترین تفسیر فیض کاشانى است که خلاصه اى از تفسیر اصفى و مانند دو تفسیر قبلى او بیشتر متکى بر احادیث و روایات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
منابع :
الاعلام , ۵/۲۹۰; ایضاح المکنون , ۱/۵۴; تنقیح المقال , ۲/۵۴; الذریعه , ۱۵/۵; الروضه النضره , ۴۹۱; ریـحـانـه الادب , ۴/۳۶۹; فـهـرسـت الـفبائى کتابخانه مرکزى آستان قدس , ۳۷۸; فهرست کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۳/۱۵۸; معجم المؤلفین , ۸/۱۸۷; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۵/۷۹۹; هدیه العارفین , ۲/۶.
تفسیر القرآن الکبیر
از شـیـخ مـحمد کاظم طالقانى قزوینى ( م ۱۰۹۴ ق ) از شیوخ علماى شیعه در عصر صفوى و از مدرسین حوزه علمیه قزوین , فقیه و مفسر علوم اسلامى و فنون عربى .
تفسیر را از علماى عصر خود مانند شیخ بهائى و میرباقر داماد و میرفندرسکى و دیگران اخذ کرد و جامع علوم عقلى و نقلى بود.
مـفـسر اثر خود را به عربى پس از ذکر احادیث در شرح و بیان بعضى از آیات شریفه قرآن با مسائل فلسفى و عرفانى آمیخته و بطرز مستحسنى تفسیر نموده است .
مى توان سبک وى را در این تفسیر جمع بین احادیث نبوى و ائمه اطهار (ع ) و تفسیر قرآن با قرآن و بحثهاى فلسفى و عرفانى و ادبى و کلامى خواند که در نوع خود کم نظیر است .
این تفسیر در چند مجلد بزرگ است که بعضى از مجلدات آن نزد حفید وى میرزا ابوتراب شهیدى قزوینى بوده و در تفسیر خود از آن بهره گرفته است .از شیخ محمدکاظم طالقانى تفسیر دیگرى به نام منافع القرآن ذکر کرده اند که در آنن به خواص و منافع سوره هاى قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پایان قرآن شرح خود را از طریق روایات ماثوره ذکر مى نماید.نسخه اصلى این اثر به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه راقم این سطور در قزوین است .
مـنـابـع :
امـل الـمـل , ۲/۲۹۵; ریـاض الـعـلماء, ۵/۱۵۳; سیر آل برغانى , آقابزرگ تهرانى , خطى ; مستدرکات اعیان الشیعه , ۲/۳۰۱; مقدمه موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۱۲.
الوجیز فى تفسیر القرآن العزیز
اثـر شـیخ حسام الدین ( ۱۰۰۵ – ۱۰۹۵ ق ) فرزند جمال الدین نجفى رماحى آل طریحى , از علماء و فقهاى امامیه .تـفـسـیـر مورد بحث را حر عاملى معاصر مفسر در امل المل و سید محسن امین عاملى در اعیان الشیعه در فهرست مؤلفات مفسر نام برده اند.
ایـن تـفسیر به نام تفسیر طریحى نیز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در کتابخانه آل طریحى در نجف اشرف موجود است .
مـنـابـع :
اعـیـان الشیعه , ۴/۶۲۰; امل المل , ۲/۵۹; الذریعه , ۴/۲۷۰; ریاض العلماء, ۱/۱۳۷; الروضه النضره فى علماء الماءه الحادیه عشره , ۱۳۵; معجم رجال الحدیث , ۴/۲۶۳; مفسران شیعه , ۱۴۵.
نورالثقلین
مفسر شیخ عبدالعلى ( م ق ۱۰۹۷ ق ) فرزند جمعه عروسى حویزى شیرازى , از علماى اخباریه در عصر خویش .تـفـسـیـر مـورد بـحـث با مشرب اخبارى در چهار مجلد از طریق روایات و احادیث وارده از ائمه مـعـصومین (ع ) تفسیر نموده با اسقاط اسانید روایات و ترک ذکر آیات قرآن کریم لذا دشوار است تشخیص اینکه کدام یک از اخبار و احادیث یاد شده با کدام آیه از آیات قرآن مرتبط مى باشد.
مـجـلـد اول : تا آخر سوره اعراف ; مجلد دوم : تا آخر سوره کهف ; مجلد سوم : از سوره مریم تا آخر سوره فاطر; مجلد چهارم : از سوره یس تا آخر قرآن مى باشد.
نـسـخـه خطى از این تفسیر در کتابخانه کاتب این سطور و نسخه دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۸۰۵۵ ) موجود مى باشد.
مـنـابـع :
اعـیـان الشیعه , ۸/۲۹; امل المل , ۲/۱۵۴; الذریعه , ۲۴/۳۶۵; الروضه النضره , ۳۳۱; ریاض الـعـلـمـاء, ۳/۱۴۷; روضـات الـجنات , ۴/۲۱۳; الفوائد الرضویه , ۲۳۷; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۵۹۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۰۹; معجم رجال الحدیث , ۱۰/۵۱; مفسران شیعه , ۱۴۶; نجوم السماء, ۹۸.
اثبات عصمه الائمه (ع )
اثر مولى میرزا ( م ۱۰۹۸ ق ) فرزند حسن شیروانى اصفهانى معروف به فاضل شیروانى , از حکماء و فلاسفه متکلم محقق ریاضى دان .تـفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیه ( ان الابرار لفى نعیم ) ( ۱۳, انفطار ) مى باشد که با تاویل به مذاق فلسفى و شیوه کلامى در اثباتت عصمت ائمه اطهار (ع ) مى پردازد.
تـا این تفسیر را سید مهدى بحرالعلوم در رجال خود العصمه من سوره هل اتى نام برده که اشتباه است .
فـاضـل شیروانى داراى اثر دیگرى است که در آن آیات ( ان الابرار یشربون من کاس ) تا ( فوقیهم اللّه سر ذلک ) هفت آیه از سوره هل اتى را تفسیر نموده است .
نسخه اى از این کتاب در کتابخانه ملا محمد صالح برغانى در کربلا موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۹/۱۴۲; جامع الرواه , ۲/۹۲; تذکره نصرآبادى , ۱۵۷; الذریعه , ۱/۹۷; رجال , سید بـحـرالـعـلوم , ۳/۲۲۵; روضات الجنات , ۷/۹۳; الروضه النضره , ۵۲۴; زندگینامه علامه مجلسى , ۱/۳۸۱; ریحانه الادب , ۶/۳۸۶; الفوائد الرضویه , ۴۶۷; معجم المؤلفین , ۹/۱۹۴; مفسران شیعه , ۱۵۷.
آیات الاحکام
از شیخ ملک على تونى ( زنده در ۱۰۹۸ ق ), عالم فاضل فقیه شیعى در عصر صفویه .تفسیر مورد بحث را به زبان فارسى در بیان و شرح آیات احکام قرآن به تعداد آیات نازله در هر یک از ابواب فقهى از طهارات تادیات بنام شاه سلیمان صفوى ( ۱۰۷۷ – ۱۱۰۵ ق ) نگاشته است .
امروزه نسخه هاى متعددى از این تفسیر در دست مى باشد از جمله نسخه کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى احتمالا به خط مؤلف ( شماره ۲۴۳۰ ).
مـنـابـع :
الـذریعه , ۱/۴۴; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى , ۱۳; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱; معجم الدراسات القرآنیه , ۴; مفسران شیعه , ۱۴۸.
البیان لما خفى فى القرآن
از سید یحیى ( ۱۰۳۵ – ۱۰۹۹ ق ) فرزند حسین حسنى صنعانى آل القاسم , از ائمه زیدیه .تفسیر مورد بحث در بیان و شرح مشکل و متشابه آیات قرآنى است که مفسر با مذاق زیدى خویش به اسرار نهفته در خفیه آیات مى پردازد.
دو نـسـخـه از این تفسیر مورخه ۱۰۶۳ ق و ۱۰۷۷ ق به شماره هاى ۱۲۱ و ۲۰۲ در کتابخانه الجامع الکبیر در صنعا موجود است .
مـنـابـع :
الاعـلام , ۸/۱۴۳; الـبدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع , ۲/۳۲۸; فهرست الصفیه , ۱/۱۳۱; ایـضـاح الـمکنون , ۲/۱۳۷; معجم المؤلفین , ۱۳/۱۹۲; مؤلفات الزیدیه , ۱/۲۲۶ به بعد; هدیه العارفین , ۲/۵۳۳.
تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى