کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره نوح
۷۱- سوره نوح- مکیه
النوبه الاولى
(۷۱/ ۲۸- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند جهاندار دشمن پرور ببخشایندگى، دوست بخشاى بمهربانى.
إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ ما فرستادیم نوح را بقوم او أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ که آگاه کن و بترسان قوم خویش را مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ (۱) پیش از آنکه بایشان آید عذابى دردنماى.
قالَ یا قَوْمِ نوح گفت: اى قوم إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (۲) من شما را آگاه کنندهاى ام آشکارا بدرستى.
أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ که اللَّه را پرستى وَ اتَّقُوهُ و از [خشم و عذاب] او بپرهیزید وَ أَطِیعُونِ و مرا فرمان برید.
یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ تا بیامرزد شما را گناهان شما وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى [و شما را از عذاب این جهانى آزاد کند] و شما را با اجلهاى با درنگ افکند. إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ که آن هنگام نام زد کرده اللَّه چون آید با پس نیفکنند آن را لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (۴) اگر دانید.
قالَ رَبِ [نوح] گفت: خداوند من إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی من قوم خویش را باز خواندم لَیْلًا وَ نَهاراً بشبها در خانهاى ایشان و بروزها در انجمنهاى ایشان.
فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً (۵) نفزود ایشان را خواندن من مگر گریختن وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ و من هر گاه که خواندم ایشان را لِتَغْفِرَ لَهُمْ تا بیامرزى ایشان را جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ انگشتهاى خویش در گوش کردند [تا سخن من نشنوند] وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ و جامها در سر کشیدند [تا مرا نبینند] وَ أَصَرُّوا [و بر کفر خویش] بستیهدند وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً (۶) و گردن کشیدند [نهمار[۱]] گردن کشیدنى.
ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً (۷) پس من ایشان را باز خواندم آشکارا
ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ پس من ایشان را آشکارا کردم [باز خواندن] وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً (۸) و پنهان کردم ایشان را [باز خواندن] پنهان کردنى.
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ و گفتم. خویشتن را با آن آرید که سزاى آمرزش او گردید إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً (۹) که اللَّه آمرزگاریست فراخ آمرز همیشه.
یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً (۱۰) فروگشاید بر شما باران را هموار و بهنگام.
وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ و شما را فراهم پیوندد [و بخشد و سازد] مالها و پسران وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ و شما را درختستانها سازد و کند وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً (۱۱) و شما را جویها روان سازد و کند.
ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً (۱۲) چه رسید شما را که از شکوه اللَّه نمىترسید؟
وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً (۱۳) و او بیافرید شما را چند بارها [درین جهان].
أَ لَمْ تَرَوْا نمىدانید و نمىبینید کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ که اللَّه چون بیافرید هفت آسمان را طِباقاً (۱۴) براست آفریدن و برابر داشتن.
وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و ماه را روشنایى کرد در آسمانها وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً (۱۵) و آفتاب را چراغى کرد در آن.
وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً (۱۶) و اللَّه شما را رستنى کرد تا از خاک مىروئید رستنى.
ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها آن گه شما را باز خاک گرداند در آن وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً (۱۷) و باز بیرون آرد شما را از خاک بیرون آوردنى.
وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً (۱۸) و اللَّه شما را زمین بر آب گسترانید.
لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً (۱۹) تا میروید در آن و از آن در شاه راههاى فراخ پیدا.
قالَ نُوحٌ رَبِ گفت نوح خداوند من إِنَّهُمْ عَصَوْنِی ایشان از من سر کشیدند وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً (۲۰) و پى کسى میروند که نیفزاید او را مال او و فرزند او مگر زیان کارى.
وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً (۲۱) و کوششها کوشیدند و سازها ساختند سخت بزرگ.
وَ قالُوا و گفتند یکدیگر را: لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ که پرستش خدایان خویش را بمگذارید وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً (۲۲) وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً (۲۳) و فرومگذارید پرستش این پنج خدایان.
وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیراً و خلق فراوان را بیراه کردند وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا (۲۴) و مفزاى این ستمکاران را بر خویشتن مگر گمراهى.
مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا از بدیهاى ایشان بود که ایشان را بآب بکشتند فَأُدْخِلُوا ناراً (۲۵) و آن گه ایشان را در آتش کردند.
فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً (۲۶) فرود از اللَّه خود را داورى دار و یار نیافتند.
قالَ نُوحٌ رَبِ نوح گفت: خداوند من لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً (۲۷) مگذار بر زمین ازین کافران جهان گردى.
إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ اگر ایشان را زنده گذارى این بندگان ترا که گرویدهاند بیراه کنند
وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً (۲۸) و جز بدى ناسپاس را نزایند.
رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ خداوند من بیامرز مرا و زاینده مرا. وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً و هر که در خانه من آمد گرویده وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ و گرویدگان مردان و زنان وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً (۲۹) و مفزاى ستمکاران را بر خود و ناگرویدگان را مگر تباهى و نیستى.
النوبه الثانیه
این سوره مکّى است به مکه فرو آمده باجماع مفسّران و بعدد کوفیان بیست و هشت آیت است، دویست و بیست و چهار کلمه، نهصد و بیست و نه حرف؛ و درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و در فضیلت سوره ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص) گفت: هر که این سوره برخواند، خداى عزّ و جلّ او را از آن مؤمنان کند که نوح پیغمبر ایشان را دعا کرد و دعاى وى اندرو رساند.
قوله إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ
قال النّبی (ص): «هو اوّل نبىّ بعث»
و قال ابن عباس: بعث و هو ابن اربعین سنه و قیل: ابن ثلاثمائه و خمسین سنه. و قیل: ابن اربعمائه و ثمانین سنه. و لبث فیهم الف سنه الّا خمسین عاما و عاش بعد الطّوفان تسعین سنه. و نوح اسم عجمى صرف لخفّته. و معناه بالسّریانیّه السّاکن
و قیل: سمّى نوحا لکثره ما کان ینوح على نفسه و معنى الآیه: أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ کما ارسلناک الى قومک أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ یعنى: بأن انذر قومک. اى- خوّفهم عقاب اللَّه. مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ هو الطّوفان و الغرق.
و قیل: هو عذاب الآخره. قال قتاده ارسل من جزیره فذهب الیهم و:قالَ یا قَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ اى- منذر مخوّف. مُبِینٌ ظاهر ابیّن لکم رساله اللَّه بلغه تعرفونها.
أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ اى- وحّدوه و اجتنبوا معاصیه. وَ أَطِیعُونِ فیما امرکم و انهاکم عنه و اسند الاطاعه الى نفسه لانّ الاجابه کانت تقع له فی الظّاهر و لانّ طاعه الرّسول طاعه اللَّه.
یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ قیل: من هاهنا للتّبیین، کقوله: فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ. و قیل: للتّبعیض اى- یغفر لکم ما سبق من ذنوبکم.
و قیل: من هاهنا صله و المعنى یغفر لکم ذنوبکم وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى اى- یعافیکم الى منتهى آجالکم و لا یعاقبکم بقتل او غرق او نوع من الاهلاک، لیس یرید انّ الایمان یزید فی آجالهم و لکن خاطبهم على المعقول عندهم و کانوا یحوّزون الموت بهذه الاسباب فاخبر انّهم ان آمنوا لم یمتهم بهذه الاشیاء و یموتوا اذا ماتوا غیر میته المستأصلین بالعذاب و یدلّ على ذلک قوله: إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ذلک سواء کنتم مؤمنین او غیر مؤمنین استوصلتم بالهلاک او متّم على فراشکم قال: یعنى نوحا یشکو الى اللَّه ما قاساه من قومه.
رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً اى- واصلت الدّعوه و قیل: دعوتهم احیانا باللّیل و احیانا بالنّهار. و قیل: کان یأتى باب احدهم لیلا فیقرع الباب فیقول صاحب البیت: من على الباب؟- فیقول انا نوح قل لا اله الّا اللَّه.
فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً اى- لم یزدادوا الّا تمادیا فی الغىّ و اعراضا.
وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ اى- دعوتهم الى الایمان لیؤمنوا فتغفر لهم جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ لئلّا یسمعوا دعوتى. وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ اى- غطّوا بها وجوههم لئلّا یرونى. وَ أَصَرُّوا على کفرهم وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً اى- تکبّروا عن الحقّ تکبّرا و ترفعوا عن الایمان بک ترفّعا، ف قالُوا: أَ نُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الْأَرْذَلُونَ.
ثُمَّ إِنِّی دَعَوْتُهُمْ جِهاراً ظاهرا یرى بعضهم بعضا. قال ابن عباس مجاهره باعلى صوتى ثُمَّ إِنِّی أَعْلَنْتُ لَهُمْ الدّعاء لبعض وَ أَسْرَرْتُ لبعض. و قیل: اعلنت احیانا و اسررت احیانا. و قیل: اعلنت لمن اسررت و اسررت لمن اعلنت. و فی بعض التّفاسیر انّ نوحا لمّا آذوه إیذاء شدیدا حتّى کانوا یضربونه فی الیوم مرّات عیل صبره فسأل اللَّه ان یواریه عن ابصارهم و یستره عن اعینهم بحیث یسمعون کلامه و لا یرونه، فینالوه بمکروه ففعل اللَّه ذلک به فدعاهم کذلک زمانا فلم یؤمنوا فسأل اللَّه ان یعیده الى ما کان و هو قوله: أَعْلَنْتُ لَهُمْ وَ أَسْرَرْتُ لَهُمْ إِسْراراً فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ اى- استدعوا مغفرته بطاعته. إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً کان صله و المعنى: انه غفّار لمن ترک معصیته و استغفره.
قال النّبی (ص): «من اعطى الاستغفار لا یمنع المغفره لانّ اللَّه سبحانه قال استغفروا ربّکم انّه کان غفّارا».
یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً و ذلک انّ قوم نوح لمّا کذّبوه زمانا طویلا حبس اللَّه عنهم المطر و اعقم ارحام نسائهم اربعین سنه فهلکت اموالهم و مواشیهم فقال لهم نوح: اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ من الشّرک اى- استدعوا المغفره بالتّوحید، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً المدرار المطر الکثیر الدرّ.
وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ اى- و یعطکم زینه الدّنیا من الاموال و البنین.
وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ بساتین و اشجارا وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً جاریه وعدهم اللَّه سبحانه ان یردّ ذلک علیهم ان آمنوا. روى الشعبى انّ عمر (رض) خرج یستسقى فلم یزد على الاستغفار حتّى رجع فقیل له ما رأیناک استسقیت. فقال عمر لقد طبت المطر بمجادیح السّماء الّتى یستنزل بها المطر ثمّ قرأ: اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً، یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً.
و روى انّ رجلا اتى الحسین بن على علیهما السّلام فشکا الیه الجدوبه. فقال له الحسین: استغفر اللَّه. فآتاه آخر، فشکا الیه الفقر. فقال له: استغفر اللَّه. اتاه آخر فقال.له: ادع اللَّه ان یرزقنى ابنا. فقال له: استغفر اللَّه. اتاه آخر فشکا الیه جفاف بساتینه.
فقال له: استغفر اللَّه. فقیل له اتاک رجالا یشکون الوانا و یسئلون انواعا فامرتهم کلّهم بالاستغفار؟ فقال:- ما قلت من ذات نفسى فی ذلک شیئا، انّما اعتبرت فیه قول اللَّه سبحانه:اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً الآیه.
قوله: ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً هذا الرّجاء بمعنى الخوف و الوقار: العظمه اى- لا تخافون للَّه عظمه، و قیل: معناه لا تشکرون للَّه نعمه و لا تعرفون له حقّا. قال الزّجاج معناه ما لکم لا ترجون عاقبه الایمان و لا توحّدون اللَّه و قد جعل لکم فی انفسکم آیه تدلّ على التّوحید من خلقه ایّاکم اطوارا، اى- تارات و مرّات حالا بعد حال نطفا ثمّ علقا ثمّ مضغا الى تمام الخلق.
و قیل: خلقهم اطوارا یعنى: خلقهم حین اخرجهم من ظهر آدم للعهد ثمّ خلقهم حین اذن بهم ابراهیم (ع) للحجّ ثمّ خلقهم لیله اسرى برسول اللَّه (ص) فاراه ایّاهم. و قیل: أَطْواراً اى- اصنافا فی الوانکم و لغاتکم.
أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً بعضها على بعض، و طباقا جمع طبق و هى صفه لسبع، اى- خلق فیها سبعا ذات طباق، و قیل: نصب على المصدر یقال:طابقت مطابقه و طباقا اى- طابق بینهما طباقا خلق بعضها فوق بعض یدلّهم بذلک على قدرته و مشیّته.
وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً معناه فی سماء منهنّ و هی السّماء الدّنیا هذا کقولک فلان متوار فی دور بنى فلان و هو فی دار واحده منها. قال ابن عباس انّ الشّمس و القمر وجوههما الى السّماوات وضوء الشّمس و نور القمر فیهنّ واقفیتهما الى الارض و قال عبد اللَّه بن عمرو العاص تضیء الشّمس فی الشّتاء من السّماء السابعه عند عرش الرّحمن فی الصّیف من السّماء الرّابعه و لو اضاءت من السّماء الدّنیا لم یقم لها شىء وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً اى- مصباحا مضیئا.
وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً اى- انبتکم فتبتم نباتا، یعنى: خلق اباکم آدم من التّراب و انتم اولاده.
ثُمَّ یُعِیدُکُمْ فِیها عند الموت وَ یُخْرِجُکُمْ إِخْراجاً عند البعث دلّ بالنّشأه الاولى على جواز البعث فی الثّانیه.
وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِساطاً اى- فرشها لکم لتتصرّفوا علیها مجیئا و ذهابا و قیل:لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلًا بیّنه من الارض و الفجاج جمع الفج و هو الطّریق الواسع، و قیل: سُبُلًا فِجاجاً اى- طرقا مختلفه.
قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی فیما امرتهم به من التّوبه و الایمان وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلَّا خَساراً اى- اتّبعوا اغنیاءهم الّذین لا یزیدون بانعام اللَّه علیهم بالمال و الولد الّا عصیانا و نقصانا فی الآخره قرأ مدنى و شامى و عاصم «و ولده» بالفتح و قرأ الآخرون «و ولده» بضمّ الواو على الجمع نحو الاسد و الاسد بالضّمّ العشیره و القوم.
وَ مَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً اى- مکرا کبیرا عظیما، یقال: کبیر و کبار و کبّار بمعنى واحد. و قیل: کبّار للمبالغه. و المکر فی اللّغه غایه الحیله و هو من فعل اللَّه تعالى اخفاء التّدبیر و معنى الآیه: انّهم مکروا فی دین اللَّه عزّ و جلّ حیث افسدوا فی الارض بالکفر و التّکذیب، و قیل: منع الرّؤساء اتباعهم عن الایمان بنوح (ع) و حرّشوهم على قتله.
وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ اى- لا تترکوا عباده آلهتکم وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا قرأ اهل المدینه ودا بضمّ الواو و الباقون بفتحها. وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً هذه اصنام کانت لقوم نوح ثمّ اتّخذت العرب امثالها و عبدتها فکانت ودّ لکلب و سواع لهمدان و یغوث لطى و یعوق لکنانه و نسر لحمیر.
و قیل: انّ «وَدًّا» کان على صوره رجل و «سواعا» على صوره امرأه و «یغوث» على صوره اسد و «یعوق» على صوره فرس و «نسرا» على صوره طائره. قال محمد بن کعب: هذه اسماء قوم صالحین کانوا بین آدم و نوح فلمّا ماتوا کان لهم اتباع یقتدون بهم فی العباده فجاءهم ابلیس و قال: لو صوّرتم صورهم کان انشط لکم و ادعى الى العباده و ابعد من النّسیان ففعلوا ثمّ نشأ قوم بعدهم فقال لهم ابلیس: انّ الّذین قبلکم کانوا یعبدونهم فعبدوهم فابتداء عباده الاوثان کان من ذلک و سمّیت تلک الصّور بهذه الاسماء لانّهم صوّروها على صور اولئک القوم من المسلمین.
و روى عن ابن عباس: انّ تلک الاوثان لما کان ایّام الغرق دفنها الطّوفان و طمّها التّراب فلم تزل مدفونه حتّى اخرجها الشیطان لمشرکى العرب فاخذوها و عبدوها و کانت العرب اصنام اخر فاللّات کانت لثقیف، و العزّى لسلیم، و غطفان، و مناه لهذیل، و اساف و نائله و هبل لاهل مکه؛ فکان اساف حیال الحجر الاسود و کانت نائله جبال الرّکن الیمانى، و کان هبل فی جوف الکعبه ثمانیه عشر ذراعا.
وَ قَدْ أَضَلُّوا کَثِیراً اى- ضلّ بسبب الاصنام کثیر من النّاس کقوله: رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ. و قال مقاتل: اضلّ کبراؤهم کثیرا من النّاس.
وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا ضَلالًا هذا دعاء علیهم بعد ما اعلم اللَّه نوحا انّهم لا یؤمنون و هو قوله: «أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ». و جاء فی التّفسیر انّ الرّجل من قوم نوح ینطلق بولده الى نوح فیقول له: احذر هذا فانّه کذّاب و انّ والدى قد حذّرنیه فیموت الکبیر على کفره و ینشأ الصّغیر علیه.
مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ قرأ ابو عمرو خطایاهم، و کلاهما جمع خطیئه. اى- من خطایاهم و ما صله و المعنى بسبب خطایاهم أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً دخول الفاء دلیل على اثبات عذاب القبر لانّها للتّعقیب قال الضحاک: هى فی حاله واحده فی الدّنیا کانوا یغرقون من جانب و قال مقاتل: ادخلوا نارا فی الآخره. فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً اى- لم ینفعهم اصنامهم الخمسه و لا غیرها من عذاب اللَّه.
وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً اى- احدا، یقال:ما فی الدّار دیّار اى- احد، اى- لا تترک احدا یدور فی الارض فیذهب و یجیء و اصله دیوار فیعال من دار یدور و قال القتیبىّ اصله من الدّار اى- ساکن دار.
إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ اى- یدعوهم الى الضّلال وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً اى- الّا من سیفجر و یکفّر، قال محمد بن کعب و مقاتل و الربیع و غیرهم:انّما قال نوح هذا حین اخرج اللَّه کلّ مؤمن من اصلابهم و ارحام نسائهم، و اعقم.
ارحام نسائهم، و ایبس اصلاب رجالهم قبل العذاب باربعین سنه و قیل: بسبعین سنه و اخبر اللَّه نوحا: انّهم لا یؤمنون و لا یلدون مؤمنا فحینئذ دعا علیهم نوح فاجاب اللَّه دعاه و اهلکهم کلّهم و لم یکن فیهم صبىّ وقت العذاب لانّ اللَّه تعالى قال: وَ قَوْمَ نُوحٍ لَمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْناهُمْ و لم یوجد التکذیب من الاطفال.
رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ و اسم ابیه لمک بن متوشلخ و امّه هیجل بنت لآموش ابن متوشلخ بنت عمّه و کانا مسلمین على ملّه ادریس (ع). وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً اى- مسجدى. و قیل: سفینتى. و قیل: ملّتى و دینى وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ هذا عامّ فی کلّ من آمن باللّه و صدّق الرّسل الى یوم القیامه و قیل: من امّه محمد (ص).
وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِینَ إِلَّا تَباراً اى- هلاکا و دمارا و کسرا. و التّبر دقاق الذّهب. و قال فی الاولى ضلالا و فی الثّانیه تبارا لانّ فی الآیه الاولى اضلّوا کثیرا اى- جازهم بالاضلال ضلالا ثمّ دمّرهم تدمیرا.
النوبه الثالثه
قوله تعالى بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسم عزیز من عبده الف سهاده، من طلبه ودّع و ساده، من عرفه انکر احبابه، من صحبه ترک محابّه، من ذکره نسى اسمه، من شهده فقد عقله و لبّه، من عرفه اعترف انّه وراء ما وصفه. بنام او که رستگارى بندگان در رضاى او، دل مشتاقان بسته بند وفاى او، بنام او که سعادت سعدا بفرّ فضل او، شقاوت اشقیا از اثر عدل او، بنام او که بقاى عالمیان بمشیّت او، فناى آدمیان بارادت او، هفت آسمان رفیع ایوان درگاه او، هفت زمین باز گسترده مقرّ خاصگیان او، خورشید عالم آرا بحکمت او، هیکل ماه گهى چون نعل زرین و گهى چون ورقه سیمین بقدرت او. هر کجا عزیزى است آراسته خلعت کرم او. هر کجا ذلیلى است خسته تیر قهر او.
پیر طریقت در مناجات گفته: الهى در الهیّت یکتایى و در احدیّت بى همتایى و در ذات و صفات از خلق جدایى، متّصف ببهایى، متّحد بکبریایى، مایه هر بینوا و پناه هر گدایى، همه را خدایى تا دوست کرائى:
| در چشم منى روى بمن ننمایى | و اندر دلمى هیچ بمن نگرایى |
| اى جان و دل و دیده و اى بینایى | چون از دل و دیده در کنارم نایى. |
إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ حقّ جلّ جلاله و تقدّست اسماؤه و تعالت صفاته چون بعلم قدیم دانسته بود و تقدیر کرده بود که اعمال و افعال و احوال آدمى بعضى سبب شقاوت است و بعضى سبب سعادت و بعضى زیان جان و بعضى خسران ایمان. و دانست که آدمى بخرد خویش راه بمصالح دین خویش نبرد و اسباب سعادت از شقاوت باز نداند، بحکم فضل و کرم خویش پیغمبرانى را که در ازل بسعادت ایشان حکم کرده بود برگزید و ایشان را ازین راز آگاه کرد و ایشان را پیغام داد و بخلق فرستاد: «لیبیّن لهم ما یتّقون» تا راه خوف و رجا بایشان نمایند و زهر و پازهر دین از هم جدا کنند و نفع و ضرّ ایمان بیان کنند. قومى را که ایمان آرند، بفضل کبیر بشارت دهند.
قومى را که از ایمان سر باز زنند، بعذاب الیم نذارت کنند. چنان که ربّ العزّه گفت: «رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» تا هیچکس را حجّت نماند. و اگر اللَّه خواستى همه خلق را بى واسطه و بى رسول ایمان دادى؛ لیکن خواست که گروهى را از بندگان خود برسالت و نبوّت گرامى گرداند و هر یکى را بنوعى کرامت مخصوص کند. آدم را صفوت دهد، نوح را کرامت، ابراهیم را خلّت موسى را مکالمت، عیسى را رفعت، مصطفى را (ص) محبّت و باین خصایص عزّ و مرتبت ایشان خواست، نه نظام ملک خویش؛ که عزّت و جلال او مستغنى است؛ ان لم یکن ثمّ کان. حضرت عزّت او را از نبود بس بود، پیوندى مى در نباید. دوام ملک او را آسمان و آسمانیان، زمین و زمینیان مى درنباید. کبریاى او را عزّت او بس.
جلال او را جمال او بس:
| فلوجهها من وجهها قمر | و لعینها من عینها کحل |
إِنَّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ جاى دیگر گفت: إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى نُوحٍ یا محمد ما ترا پیغام دادیم چنان که نوح را پیغام دادیم؛ امّا پیغام نوح تهدید عقوبت بود، و پیغام محمد بشارت رحمت بود. نوح را گفت: أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ. محمد را گفت: بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً. در پیغام نوح هم عقوبت فرا پیش داشت، گفت: أَنْذِرْ قَوْمَکَ آن گه بآخر حدیث مغفرت کرد گفت: یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ و در پیغام محمد (ص) بشارت رحمت فرا پیش داشت و ذکر بیم وا پس داشت که: إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً.
نوح قوم خود را وعده عذاب داد گفت: إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ ایشان گفتند: «فَأْتِنا بِما تَعِدُنا» بیار آن عقوبت که ما را وعده میدهى و مىترسانى.
ربّ العالمین وعده او راست کرد که: فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ اجمعین مصطفى عربى (ص) امّت خود را وعده مغفرت و فضل داد که: وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلًا مؤمنان گفتند: ربنا آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِکَ خداوندا وعدهاى که بر زبان پیغامبر ما را دادهاى وفاى آن را منتظریم. ربّ العالمین وعده راست کرد گفت: لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ نوح چون از قوم خود برنجید بتظلّم بدرگاه عزّت شد ایشان را سعایت کرد گفت: رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً. مصطفى محمد (ص) چون از قوم خود برنجید، دست شفقت بر سر ایشان نهاد. ایشان را شفاعت کرد که:اللهم اهد قومى فانهم لا یعلمون.
لا جرم قوم نوح بسعایت نوح درین جهان هلاک شدند و در آن جهان بعقوبت رسیدند أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً و امّت محمد بشفاعت وى درین جهان هدایت یافتند: یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ و در آن جهان بمغفرت رسیدند. لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ. چون نوح از قوم خویش بنالید و بدرگاه عزّت تظلّم کرد، ربّ العالمین لختى نعمت و تربیت خویش با یاد آن قوم داد و ایشان را بر کفران و ناسپاسى آن توبیخ و ملامت کرد که: ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً چه رسید شما را که شکر نعمت نمیگزارید و حقّ تربیت ما نمىشناسید و خود میدانید که شما را از چه آفریدند و چون آفریدند حالا فحالا و طورا فطورا.
اوّل نطفهاى از صلب ضعیفى برحم ضعیفى آوردم اندر آن قرار مکین و مکان حصین بداشتم. بنگر که بقلم قدرت چون نگاشتم. آن قطرهاى آب را خون گردانیدم آن خون را گوشت گردانیدم. آن گه استخوان در آوردم. بهم پیوند کردم چون قالب مصوّر مقدّر تمام گشت جان لطیف را فرمان دادم تا بتن درآمد چنان که سلطانى بقصرى یا همایى به وکرى، تا هر عضوى خلعتى داد. بینایى بچشم، گفتار بزبان، سماع بگوش، گرفتن بدست، رفتن بپاى، اى بنده نیکوت بیاراستم فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ. قد تو بپیراستم، از همه مکوّنات ترا نیکوتر آفریدم. و از همه موجودات ترا زیباتر نگاشتم:
| چون صورت تو بت ننگارند بکشور | چون قامت تو سرو نکارند بکشمر |
| چون نقش تو پیش بت آزر بنگارند | از شرم فرو ریزد نقش بت آزر. |
کردگار حکیم، خداوند کریم، جلّ جلاله که ترا جمال صورت افزود و بدایع قدرت در فطرت تو بنمود و دلت بتوحید بیاراست و زنگار انکار ازو بزدود، چه گویى از حکمت او و رحمت او سزد که آراسته و پیراسته خود را بسوزد؟ کلّا و لمّا چون درین حال تأمّل کنى و در صنع آفریدگار تدبّر کنى بزبان شکر بگوى:
| از قطره آب نطفه بنگاشت مرا | بر خدمت خود بفضل بگماشت مرا |
| از جمله خلق سر بر افراشت مرا | شکر ایزد را که بس نکو داشت مرا. |
نوح چون آن همه نعمت و کرامت حقّ با یاد ایشان داد و از ایشان شکر نشنید و جز کفر و تکذیب ایشان را نیفزود، روى ازیشان بگردانید و گفت:رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً خداوندا مرا بیامرز و دو زاینده من و هر که بایمان در آمد در عهد من وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ و آن مؤمنان امّت احمد مردان و زنان ایشان که بآخر عهد در وجود آیند بهینه همه امم و پسندیده تو خداوند.
______________________
[۱] ( ۱)- نهمار: بر وزن رهوار، بزرگ و عظیم و شگفت. برهان قاطع.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم