کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الرحمن آیه۱-۴۵
سوره الرحمن
۱- النوبه الاولى
(۵۵/ ۴۵- ۱)
قوله تعالى:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
الرَّحْمنُ (۱) رحمن،
عَلَّمَ الْقُرْآنَ (۲) در آموخت قرآن [یادداشتن و بدانستن را].
خَلَقَ الْإِنْسانَ (۳): بیافرید مردم را.
عَلَّمَهُ الْبَیانَ (۴) درآموخت به او سخن گفتن و صواب دیدن و باز نمودن.
الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ (۵) آفتاب و ماه میروند بشمار [در شبانروز در برجها و در منزلها].
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ (۶) و درخت خرد و درخت بزرگ سجود میبرند هر دو اللَّه را.
وَ السَّماءَ رَفَعَها و آسمان را برداشت،
وَ وَضَعَ الْمِیزانَ (۷) و ترازو نهاد [و داد فرمود].
أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ (۸) از بهر آن تا گزاف کار نبید در ترازو و نکاهید و نه افزائید.
وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ، راست دارید سختن بداد،
وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ (۹) و زیان منمائید در ترازو [خلق را].
وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ (۱۰) و زمین [بر آب] نهاد جهانیان را.
فِیها فاکِهَهٌ، در آن زمین میوههاست،
وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ (۱۱) و خرما بنها خوشها آن در غلاف.
وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ (۱۲) و دانه با کاه و با آرد و رزق مردم.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۱۳) بکدام از نعمتها خداوند خویش، خداوند خویش را مىنااستوار گیرید اى آدمیان و پریان.
خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ (۱۴) بیافرید مردم را از سفال خام.
وَ خَلَقَ الْجَانَ، و بیافرید پرى را،
مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ (۱۵) از آمیغى از آتش.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۱۶) بکدام از نعمتهاى خداوند خویش خداوند خویش را مىنااستوار گیرند.
رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ خداوند هر دو برآمد جاى آفتاب [در سال]،
وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ (۱۷) و خداوند هر دو فروشد جاى آفتاب.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۱۸) بکدام از نعمتها خداوند خویش، خداوند خویش را مى نااستوار گیرید.
مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ، فراهم گذاشت دو دریا،
یَلْتَقِیانِ (۱۹) هر دو بر هم میرسند.
بَیْنَهُما بَرْزَخٌ، میان آن دو دریا حاجزى است از قدرت،
لا یَبْغِیانِ (۲۰) تا بر یک دیگر زور نتوانند کرد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۲۱).
یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (۲۲) مى بیرون آید از آن دو دریا مروارید بزرگ و مروارید خرد و بسدّ.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۲۳).
وَ لَهُ، او راست [و چون نیکو و بآفرین خداست]،
الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ، کشتیها ساخته در رفتن، [ایستاده بر روى آب]،
فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ (۲۴) در دریا چون کوه کوه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۲۵).
کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ (۲۶) هر چه بر زمین است بسر آمدنى است.
وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ، و خداوند تو ماند،
ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (۲۷) با شکوه و با بزرگوارى با نواخت و نیکوکارى.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۲۸).
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ازو میخواهد هر چه در آسمان و زمین کس است،
کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ (۲۹) هر روز او در کارى است.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۳۰).
سَنَفْرُغُ لَکُمْ آرى باز پردازیم با شما.
أَیُّهَ الثَّقَلانِ (۳۱) اى آدمیان و پریان.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۳۲).
یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ، اى گروه آدمیان و پریان،
إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا، اگر توانید که بیرون شوید تا دور شید،
مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، از کرانى از کرانها آسمان و زمین،
فَانْفُذُوا بیرون شید و دور شید لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ (۳۳) و بیرون نشید مگر بسلطانى و برهانى و حجتى.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۳۴)
یُرْسَلُ عَلَیْکُما، فرو گشایند بر شما،
شُواظٌ مِنْ نارٍ، شاخى آتش بىدود،
وَ نُحاسٌ، و شاخى دود بىآتش،
فَلا تَنْتَصِرانِ (۳۵) با هیچکس نتاوید و برنیائید و از کس کین نستانید.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۳۶)
فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ، آن گه که باز شکافد آسمان.
فَکانَتْ وَرْدَهً سرخ شود گلگون،
کَالدِّهانِ (۳۷) همچون ادیم رنگین یا روغن روز کرد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۳۸)
فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ، آن روز نپرسند از گناه او کس را جز زو،
إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ (۳۹) نه آدمى نه پرى.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۴۰)
یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ، بدان و ناگرویدگان را باز شناسند،
بِسِیماهُمْ، بنشان ایشان، [روى سیاه و چشم ازرق]،
فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ (۴۱) پایها ایشان گیرند و موى سر.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۴۲).
هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ (۴۳). اینست دوزخ، کافران آن را دروغزن مىگرفتند.
یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ (۴۴). میگردند میان آن و میان آب جوشیده رسیده بغایت.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۴۵). بکدام از نعمتهاى خداوند خویش، خداوند خویش را مىنااستوار گیرید.
النوبه الثانیه
این سوره الرحمن هزار و ششصد و سى و شش حرف است و سیصد و پنجاه و یک کلمت و هفتاد و هشت آیت. جمله بمکه فرود آمد و آن را مکى شمرند مگر یک آیت:یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.
این یک آیت بقول ابن عباس و قتاده مدنى است و باقى سوره مکى.
مقاتل گفت- سوره همه در مدینه فرود آمد و قول اول درستتر است و اللَّه اعلم.
و در این سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست و در خبر است که این سوره عروس قران است. و ذلک ما
روى على بن الحسین (ع) عن ابیه، عن على (ع) قال- سمعت النبى (ص) یقول: لکل شىء عروس و عروس القرآن سوره الرحمن.
وعن ابى بن کعب قال- قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سوره الرحمن رحم اللَّه ضعفه و ادّى شکر ما انعم اللَّه علیه.
و گفته اند- اول چیزى از قرآن که در مکه بر قریش آشکارا خواندند بعضى آیات از اول این سوره بود. روایت کردند از عبد اللَّه بن مسعود گفتا- صحابه رسول مجتمع شدند گفتند- قریش تا این غایت از قرآن هیچ نشنیدند در میان ما کیست که ایشان را قرآن شنواند آشکارا.
عبد اللَّه مسعود گفت: آن کس من باشم که قرآن آشکارا بر ایشان خواند اگر چه از آن رنج و گزند آید. پس بیامد و در انجمن قریش بیستاد و ابتداء سوره الرحمن در گرفت و لختى از آن آیات برخواند. قریش چون آن بشنیدند از سر غیظ و عداوت او را زخمها کردند و رنجانیدند.
پس چون بعضى خوانده بود او را فرا گذاشتند و بنزدیک اصحاب بازگشت فقالوا : هذا الذى خشینا علیک یا ابن مسعود.
اما سبب نزول این سوره آن بود که قریش نام رحمن کم شنیده بودند، چون آیت فرو آمد که: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ چون ایشان را گویند که رحمن را سجود برید، ایشان گویند وَ مَا الرَّحْمنُ این رحمن کیست و چیست.
رب العالمین بجواب ایشان فرمود:الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ اى- الرحمن الذى کفر به اهل مکه هو الذى، عَلَّمَ الْقُرْآنَ.
الرَّحْمنُ اسم من اسماء اللَّه لا یقال لغیره و لا یستطیع الناس ان ینتحلوه و معناه مبالغه الوصف بالرحمه، و هو الذى وسع کل شىء رحمه هؤلاء و هؤلاء و فى بعض الدعاء، رحمن الدنیا و رحیم الآخره لانه عمّ الرزق فى الدنیا و خصّ المؤمنین بالعفو فى الآخره.
عَلَّمَ الْقُرْآنَ هذا رد على من قال:- انما یعلمه بشر و ان هذا الا اختلاق.
اى- الرحمن علّم محمدا القرآن لیعلّمه امته و قیل معنى عَلَّمَ الْقُرْآنَ اى- مکّنهم من تعلّمه بان انزله عربیا و یسّره لان یحفظ و یذکر. و التعلیم تبیین ما یصیر المرء به عالما و الاعلام ایجاد ما به یصیر عالما.
خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ، قال ابن عباس و قتاده معناه- خلق آدم (ع) و علّمه اسماء کل شىء و علّمه اللغات، کلها کان آدم (ع) یتکلم بسبع مائه الف لغه افضلها العربیه. و قیل- الانسان اسم الجنس و اراد به جمیع الناس.
عَلَّمَهُ الْبَیانَ، یعنى النطق و الکتابه و الخط بالعلم و الفهم و الا فهام حتى عرف ما یقول و ما یقال له.
و قیل- علّم کل قوم لسانهم الذى یتکلمون به. هذا قول ابى العالیه و ابن زید و الحسن.
و قال ابن کیسان- خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنى- محمدا (ص)، عَلَّمَهُ الْبَیانَ یعنى- النطق و الکتابه، یعنى- القرآن فیه بیان ما کان و ما یکون لانه کان ینبئ عن الاولین و الآخرین و عن یوم الدین.
الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ الحسبان قد یکون مصدرا مثل الغفران و الکفران و الرجحان و النقصان، تقول- حسب یحسب حسابا و حسبانا، و قد یکون جمع الحساب کشهاب و شهبان و المعنى- الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یجریان بحساب و منازل فالشمس تقطع بروج السماء فى ثلاثمائه و خمسه و ستین یوما، و القمر یقطعها فى ثمانیه و عشرین یوما و قیل- ذاب کل واحد منهما بحساب فالشمس سعتها سته آلاف و اربعمائه فرسخ فى مثلها و سعه القمر الف فرسخ فى الف فرسخ و اللَّه اعلم.
و قیل- لها اجل و حساب کآجال الناس فاذا جاء اجلهما هلکا.
و قیل- لمده نهایتهما اجل مضروب و حساب معدود لا یزید و لا ینقص.
و قیل- یعرف من جریهما حساب عدد الشهور و الاعوام کقوله: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ.
و قیل- مکتوب فى وجه الشمس:لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه الشمس بقدرته و اجراها بامره. و فى بطنها مکتوب: لا اله الا اللَّه رضاه کلام و غضبه کلام و رحمته کلام.
و فى وجه القمر مکتوب:لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه القمر و خلق الظلمات و النور
و فى بطنه مکتوب:لا اله الّا اللَّه خلق الخیر و الشر بقدرته- یبتلى بهما من یشاء من خلقه فطوبى لمن اجرى اللَّه الشر على یدیه.
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ النَّجْمُ هاهنا کلّ نبات لا ساق له وَ الشَّجَرُ ماله ساق یبقى فى الشتاء و بیان سجود النجم و الشجر فى قوله عز و جل: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ.
و قال مجاهد- النجم هو الکوکب و سجوده طلوعه و قد اثبت اللَّه عز و جل الصلاه و السجود و التسبیح للجماد فى القرآن فى مواضع و حققها بقوله: وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ کما اثبت الکلام للسماء و الارض- قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ و اثبت الکلام لجهنم انها- تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ و الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ و اثبت الغیظ للنار و الاراده للجدار و اثبت الکلام و الشهاده لاعضاء الانسان یوم القیامه هذا و ما فى معناه ممّا لم ینکره من المسلمین احد الا المعتزله الذین لیسوا هم بالمسلمین عند المسلمین.
وَ السَّماءَ رَفَعَها اى- رفعت من السفل الى العلو، اذ هى دخان فاربه موج الماء الذى کان فى الارض، وَ وَضَعَ الْمِیزانَ یرید المیزان المعهود له لسان و عمود و کفّتان اى- الهم الناس کیفیت اتخاذ المیزان لیتوصّل به الى الانصاف و الانتصاف.
قال مجاهد- المیزان هاهنا العدل، یقال- وَضَعَ الْمِیزانَ اى- قام بالعدل و دعا الیه، منه قوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ و قیل- المیزان القرآن، فیه بیان کلّ شىء یحتاج الیه.
«أَلَّا تَطْغَوْا» التأویل: لان لا تطغوا اى- لان لا تجاوزوا الحد و الانصاف فیما لکم و علیکم. و قیل- ان للتفسیر و لا للنهى اى- لا تطغوا فى المیزان.
وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ اى- اقیموا لسان المیزان، بِالْقِسْطِ، اى- بالعدل.
قال ابن عیینه: الاقامه بالید و القسط بالقلب، وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ اى- لا تدخلوا النقص فیه و لا تطغوا فى الکیل و الوزن، یقال- اخسرت المیزان و خسرته اى نقصته و قیل- المیزان میزان القیامه اى- لا تخسروا میزان اعمالکم. و قیل- المیزان العقل فلا تخسروه بان یکون معطلا غیر متّبع و اعید ذکر المیزان مصرحا غیر مضمر لیکون النهى قائما بنفسه غیر محتاج الى الاول. و قیل- لانها نزلت متفرقه فى اوقات مختلفه فتقتضى الاظهار.
و قال قتاده فى هذه الایه- اعدل یا ابن آدم کما تحبّ ان یعدل علیک و اوف کما تحبّ ان یوفى لک فان العدل صلاح الناس.
وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ اى- بسطها على وجه الماء للخلق لیکون قرارهم علیها. «و الانام» الجن و الانس. و قیل- الانام کل ذى روح من الخلق.
فِیها فاکِهَهٌ، نکّر لکثرتها و عمومها، یعنى- فیها انواع الفواکه. قال ابن کیسان- فیها ما یتفکّهون به من النعم التی لا تحصى و کل النعمه یتفکّه بها، .. وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ اى- ذات الاوعیه التی تکون فیه الثمر لان ثمر النخل تکون فى غلاف ما لم ینشقّ، واحدها کمّ و کل ما ستر شیئا فهو کمّ و کمّه و منه کم القمیص و کانت لرسول اللَّه (ص) کمه بیضاء یعنى- القلنسوه.
وَ الْحَبُ، اى- حب البرّ و الشعیر و غیرهما من الحبوب التی خلقه اللَّه سبحانه فى الدنیا قوتا للانام، ذُو الْعَصْفِ العصف و العصیفه و رق الزرع. یقال یبدو اول ورقا ثم یکون سوقا ثم یحدث اللَّه فیه اکماما ثم یحدث فى الاکمام الحب.
و قیل- العصف- التبن. سمّى بذلک لان الریاح تعصفه بشده هبوبها، اى- تطیره و منه الریح العاصف و الریحان هو الرزق.
قال ابن عباس- کل ریحان فى القرآن فهو رزق، تقول العرب- خرجنا نطلب ریحان اللَّه اى- رزقه. قال الحسن و ابن زید- هو ریحانکم الذى یشمّ و قیل- الریحان لباب القمح و قراءه العامه: وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ کلّها مرفوعات بالرد على الفاکهه. و قرأ ابن عامر- وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ بنصب الباء و النون و ذا بالالف على معنى- خلق الانسان و خلق هذه الاشیاء.
و قرأ حمزه و الکسائى: وَ الرَّیْحانُ بالجرّ عطفا على العصف تقدیره:و الحب ذو علف الانعام و طعام الانام.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ لما ذکر سبحانه ما مضى ذکره من فنون نعمه، قال- فباىّ نعمه من هذه النعم تجحدان ایها الثقلان.
و الحکمه فى تکریر هذه الایه ما ذکره القتیبى- ان اللَّه تعالى عدّد فى هذه- السوره نعماءه و ذکّر خلقه آلائه، ثم اتبع ذکر کل کلمه وصفها و نعمه ذکرها بهذه الآیه و جعلها فاصله بین کل نعمتین لینبّههم على النعم و یقررهم بها، کقولک لرجل احسنت الیه و تابعت علیه بالایادى و هو فى کل ذلک ینکرک و یکفرک- الم تک فقیرا فاغنیتک، أ فتنکر هذا. الم تک عریانا فکسوتک، أ فتنکر هذا. ام لم تک خاملا فعزّزتک، أ فتنکر هذا. و مثل هذا التکرار سائغ فى کلام العرب، حسن فى هذا الموضع.
و قال الحسین بن الفضل- التکرار لطرد الغفله و تأکید الحجه.
روى جابر بن عبد اللَّه قال- قرأ رسول اللَّه (ص) سوره الرحمن فى صلاه الفجر فلمّا انصرف قال- للجن کانوا احسن ردّا منکم، ما قرأت- فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ الا قالوا- و لا بشىء من نعمک ربنا نکذّب.
و اعلم ان فى بعض هذه السوره ذکر الشدائد و العذاب و النار. و النعمه فیها من وجهین.
احدهما: فى صرفها من المؤمنین الى الکفار و تلک نعمه عظیمه تقتضى شکرا عظیما.
و الثانى: ان فى التخویف منها و التنبیه علیها نعمه عظیمه، لان اجتهاد الانسان رهبه ممّا یؤلمه اکثر من اجتهاده رغبه فیما ینعمه، و کرّر هذه الایه فى السوره احدى و ثلثین مرّه، ثمانیه منها- ذکرها عقیب آیات فیها تعداد عجایب خلق اللَّه عز و جل و بدائع صنعه و مبدء الخلق و معادهم، ثم سبعه منها عقیب آیات فیها ذکر النار و شدائدها على عدد ابواب جهنم، و بعد هذه السبعه ثمانیه فى وصف الجنان و اهلها على عدد ابواب الجنه، و ثمانیه اخرى بعدها للجنتین اللتین دونهما، فمن اعتقد الثمانیه الاولى و عمل بموجبها استحق کلتى الثمانیتین من اللَّه و وقاه السبعه السابقه و اللَّه اعلم.
خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنى- آدم، مِنْ صَلْصالٍ للصلصال معنیان: احدهما- هو الطین الیابس الذى اذا وطىء صلصل و صح
عن رسول اللَّه (ص) انه قال اذا تکلّم اللَّه بالوحى سمع اهل السماوات لصوته صلصله کصلصله الجرس على الصفوان.
و الثانى- الطین المنتن و هو الحمأ المسنون. یقال- صل اللحم اذا انتن فاذقد جمعهما القرآن فهو الطین الیابس المنتن و اللَّه عز و جل خلق آدم من تراب صبّ علیه ماء فصار طینا ثم ترکه حتى انتن و لزب ثم سلّه فصار سلاله ثم ترکه حتى یبس فصار کالفخّار و الفخّار هو الطین المطبوخ بالنار و یکون له صوت ثم صبّ علیه ماء قیل- ماء الاحزان، فلا ترى ابن آدم الا یکابد حزنا.
وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ المارج- اللهب المختلط بسواد النار من قولهم مرج امر القوم اذا اختلط و قوله: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ اى- مختلط و قیل- المارج هى التی برأس الذباله من خضره النار و حمرتها المختلطین بالدخان خلق اللَّه عز و جل الجن منها و الملائکه من نورها و الشیاطین من دخانها. و الجانّ ابو الجن کما انّ الانسان ابو الانس و ابلیس ابو الشیاطین. و قیل- خلق ابلیس من النار التی تکون منها الصواعق و قیل- من نار الجحیم.
رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ احد المشرقین: هو الذى تطلع منه الشمس فى اطول یوم من السنه. و الثانى: الذى تطلع منه فى اقصر یوم و بینهما و ثمانون مشرقا و کذلک الکلام فى المغربین.
و قیل- احد المشرقین للشمس و الثانى للقمر. و کذلک المغربان.
و اما قول عبد اللَّه بن عمر: ما بین المشرق و المغرب قبله. یعنى- لاهل المشرق و هو ان تجعل مغرب الصیف على یمنیک و مشرق الشتاء على یسارک فتکون مستقبل القبله.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یعنى- فباىّ آلاء ربکما التی انعم علیکما من اتیانه بالصیف اثر الشتاء و بالشتاء اثر الصیف و من تصریفه الا زمان من حال الى حال و من حرّ الى برد، تکذّبان فتزعمان ان ربهما غیر اللَّه.
مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ، اى- ارسل، من مرجت الدابه اذا ارسلتها للرعى. و قیل- مرج اى- خلط، من قوله: «مر مریج» اى- مختلط و البحران فى بحر واحد و هو ماء عذب بجنب ماء ملح فى بحر واحد، و قیل- هما بحر فارس و الروم، یَلْتَقِیانِ فى معظم البحر.
بَیْنَهُما بَرْزَخٌ، البرزخ- الحائل بین الشیئین و منه سمّى القبر برزخا لانه بین الدنیا و الآخره و قیل- الوسوسه برزخ الایمان لانها طائفه بین الشک و الیقین، لا یَبْغِیانِ اى- لا یختلطان و لا یتغیّران و قیل- لا یَبْغِیانِ على الناس فیغرقاهم.
و عن ابن عباس قال- بحر فى السماء و بحر فى الارض یلتقیان کل سنه مرّه و منه المطر، بینهما حاجز یمنع بحر السماء من النزول و بحر الارض من الصعود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ فتزعمان انّهما لیست من عند اللَّه.
یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ قرأ اهل المدینه و البصره: یخرج بضم الیاء و فتح الراء و قرأ الآخرون- بفتح الیاء و ضم الراء، و اللؤلؤ اسم لکبار الدر، وَ الْمَرْجانُ صغار اللؤلؤ. و قیل المرجان هو البسّد و هو خزر حمر، یقال یلقیه الجن فى البحر.
قال ابن عباس- یخرج منهما یعنى من ماء بحر السماء و بحر الارض لان ماء السماء اذا وقع فى صدف البحر انعقد اللؤلؤ فکان خارجا منها. و قیل- یخرج من الاجاج و العذب جمیعا. و ذهب اکثرهم الى انهما یخرجان من المالح و لا یخرجان من العذب و لکن لما ذکرهما جمیعا اضاف الإخراج الیهما کما قال تعالى:- وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و انما هو فى السماء الدنیا لکن لما ذکر سبع سماوات و ذکر القمر بعدها اضافه الى ماجرا ذکره قبله.
و قال اهل الاشاره و حکى عن سفیان الثورى فى قول اللَّه عز و جل: مَرَجَ- الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ، قال- فاطمه و على (ع) بَیْنَهُما بَرْزَخٌ محمد (ص). یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ الحسن و الحسین (ع). و قیل- هما بحر العقل و الهوى بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لطف اللَّه سبحانه یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ اى- التوفیق و العصمه. و قیل- بحرى الحجه و الشبهه، بینهما برزخ النظر و الاستدلال یخرج منهما الحق و الصواب.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ ا بالعذب ام بالملح.وَ لَهُ الْجَوارِ هذه اللام لها معنیان، احدهما انها لام الملک. و الثانى- انها لام الاستحسان و التعجب کقولهم: للَّه انت، للَّه درّک و الجوارى جمع الجاریه و هى السفینه هاهنا، اقام الصفه مقام الموصوف، الْمُنْشَآتُ قرأ حمزه و ابو بکر- المنشآت بکسر الشین، اى- المبتدئات و الآخذات فى السیر، فیکون الفعل لهن و قرأ- الآخرون بفتح الشین اى- المصنوعات و المتخذات اللاتى انشئن و خلقن و المعنى- له السفن تجرى، فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ فى البرّ. و الاعلام- الجبال الطوال، واحدها علم، شبّه السفن فى البحر بالجبال فى البرّ.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ أ البحر تکذّبان ام بالسفن.
کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ اى- کل من على وجه الارض یموت.
وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ، تأویله: و یبقى ربک بوجهه، و العرب تضع الصفات موضع الذوات
کقول رسول اللَّه (ص): ید اللَّه على الجماعه،
و قول اللَّه عز و جل: بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ و قول العرب: انشدک بوجه اللَّه یعنى باللّه. و عین اللَّه علیک.
و قال الشاعر:
| جزى اللَّه خیرا من امیر و بارکت | ید اللَّه فى ذاک الادیم الممزّق |
قال ابن عباس- لمّا نزلت هذه الآیه، قالت الملائکه- هلک اهل الارض.
فانزل اللَّه عز و جل: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، فایقنت الملائکه بالهلاک و وجه النعمه فى فناء الخلق التسویه بینهم فى حکم الفناء من غیر تخصیص بعضهم بالبقاء دون بعض.
و یحتمل ان یکون وجه النعمه فیه ما یبتنى علیه من الاعاده لیصل المؤمنون الى ما وعدوا به من النعیم الدائم السرمد.
ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ جلال اللَّه سبحانه عظمته و استحقاقه لاوصاف الکمال.
و قیل- الجلال التنزیه، من قولهم: هو اجلّ من هذا. و معنى الاکرام- الاعظام بالاحسان و قیل- مکرم انبیائه و اولیائه بلطفه مع جلاله و عظمته.
روى ان رسول اللَّه (ص) مر برجل یصلّى و یقول- یا ذا الجلال و الاکرام. فقال رسول اللَّه (ص)- قد استجیب لک.
وعن انس قال- قال رسول اللَّه (ص)- الظّوا بیا ذا الجلال و الاکرام و عن سعید المقبرى قال- الحّ رجل فقعد ینادى- یا ذا الجلال و الاکرام، فنودى ان- قد سمعت فما حاجتک.
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ من ملک و انس و جن لا یستغنى عنه اهل السماء و الارض طرفه عین. قال ابن عباس- اهل السماوات یسئلونه المغفره و القوه، و اهل الارض یسئلونه الرزق و المغفره، و قیل- یسئلون الرزق و المغفره للمؤمنین، کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ اى- کل وقت له امر و هو اجراء المقادیر الى مواقیتها من احیاء و اماته و اغناء و افقار و تحریک و تسکین و غیر ذلک.
روى عن ابى الدرداء عن رسول اللَّه (ص): انه قال- یغنى فقیرا و یفقر غنیا و یذلّ عزیزا و یعزّ ذلیلا.
وفى الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال- المیزان بید اللَّه یرفع اقواما و یضع آخرین.
و عن ابن عباس- ان مما خلق اللَّه عز و جل لوحا من درّه بیضاء دفّتاه یاقوته حمراء قلمه نور و کتابه نور، ینظر فیه کل یوم ثلاثمائه و ستین نظره، یخلق و یرزق و یحیى و یمیت و یعزّ و یذلّ و یفعل ما یشاء. فذلک قوله: کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ.
و قیل- شأنه انه یخرج کل یوم و لیله عسکرا من اصلاب الآباء الى ارحام الامّهات و عسکرا من الارحام الى الدنیا و عسکرا من الدنیا الى القبور. ثم یرتحلون جمیعا الى اللَّه عز و جل.
و قیل- کلّ یوم هو فى شأن یبدیه لا فى شأن یبتدئه.
قال سفیان بن عیینه- الدهر کله عند اللَّه یومان، مده الدنیا یوم فالشأن فیه الامر و النهى و الاحیاء و الاماته و الاعطاء و المنع و تدبیر العالم.
و الآخر یوم القیامه فى الآخره فالشأن فیه الجزاء و الحساب و الثواب و العقاب.
قال مقاتل- نزلت فى الیهود حین قالوا- ان اللَّه لا یقضى یوم السبت شیئا.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال اهل السماء ام بسئوال اهل الارض.
سَنَفْرُغُ لَکُمْ قرء حمزه و الکسائى: سیفرغ بالیاء لقوله:یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ- وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ- وَ لَهُ الْجَوارِ.
فاتبع الخبر الخبر. و قرأ الآخرون بالنون، و لیس المراد منه الفراغ عن شغل لانه سبحانه لیس له شغل یکون له فراغ و لا یشغله شأن و لکنه تهدید و وعید من اللَّه للخلق بالمحاسبه، کما تقول لمن تهدّده- سافرغ لک، و ما به شغل. و قیل- معناه- سنقصدکم و نأخذ فى امرکم بعد ترک و امهال و ننجز لکم ما وعدناکم و نوصل کلّا الى ما وعدناه.
وفى الخبر- قددنا من اللَّه فراغ لخلقه.
والثَّقَلانِ الانس و الجن اثقل بهما الارض احیاء و امواتا. قال اللَّه تعالى:وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها.
و قال بعض اهل المعانى- کل شىء له قدر و وزن ینافس فهو ثقل،قال النبى (ص)- انّى تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتى.
فجعلهما ثقلین اعظاما لقدرهما، فکذلک سمّى الثقلان لعقلهم و رزانتهم و قدرهم. و قیل- لانهما مثقلان بالذنوب، و قیل- مثقلان بالتکلیف.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصدنا الى انجاز ما وعدناکم او بایصال الوعید الیکم.
یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اختلفوا فى معنى هذه الآیه. قال بعضهم- خاطبهم به فى الدنیا فیقول- إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا، اى- تجوزوا و تخرجوا، مِنْ أَقْطارِ- السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، من جوانبها و اطرافها، فَانْفُذُوا، معناه- ان استطعتم ان تهربوا من الموت و الخروج من اقطار السماوات و الارض فاهربوا و اخرجوا منها. یعنى- حیث ما کنتم ادرککم الموت کقوله: أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ، لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنى- حیث خرجتم الیه فثمّ سلطانى. فلا تخرجون من سلطانى.
و قال الزجاج- حیث ما کنتم شاهدتم حجه اللَّه و سلطانه یدل على انه واحد. و قال بعضهم- یخاطبهم به فى القیمه و القول هاهنا مضمر اى- یقال لهم یوم القیامه:یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فتعجزوا ربکم حتى لا یقدر علیکم. فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ.اى- حیث ما توجّهتم کنتم فى ملکى و سلطانى و لا یمکنکم الهرب من الجزاء.
و قیل- لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنى- الا بشهاده ان لا اله الا اللَّه و ارضاء الخصوم و بعفو من اللَّه عز و جل. و قیل- لا تنفذون الا بعد معاینه سلطان اللَّه فى محاسبته خلقه و مجازاته. قال ابن عباس- ان اللَّه تعالى یأمر ملائکته یوم القیامه فتحفّ باقطار السماوات و الارض فلا یستطیع انس و لا جان ان یخرج من اقطارها.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بملکه فى السماء ام بملکه فى الارض.
یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ، قرأ ابن کثیر- شواط بکسر الشین و الآخرون بضمها و هما لغتان و هو اللهب المتاجج الذى لا دخان فیه. و النحاس الدخان لا لهب معه و قیل- النحاس الصفر المذاب یصبّ على رؤوسهم. قرأ ابن کثیر و ابو عمر وَ نُحاسٌ بکسر السین عطفا على النار و قرأ الباقون برفعها عطفا على الشواظ و قیل- النحاس المهل و هو دردى الزیت، فَلا تَنْتَصِرانِ اى- لا تقدران على الامتناع مما یعمل بکما و لا یکون لکما ناصر من اللَّه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بارسال الشواظ او النحاس- وجه النعمه فى هذا دلالته ایانا على ما ینجینا من ذلک.
فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ، اى- انفرجت فتصیر ابوابا لنزول الملائکه کقوله:وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَهُ تَنْزِیلًا.
و قیل- تصدّعت السماء و انفک بعضها من بعض لقیام الساعه، فَکانَتْ وَرْدَهً یعنى- کلون الورد المشموم و قال ابن عباس- یصیر کلون الفرس الورد و هو الأبیض الذى یضرب الى الحمره و الصفره، اى- تتلوّن السماء یومئذ من الخوف کلون الفرس الورده یکون فى الربیع اصفر و فى اول الشتاء احمر فاذا اشتد الشتاء کان اغبر فشبّه السماء فى تلوّنها عند انشقاقها بهذا الفرس فى تلوّنه، کَالدِّهانِ جمع دهن شبّه تلوّن السماء بتلون الورد من الخیل و شبّه الورده فى اختلاف الوانها بالدهن یعنى- دهن الزیت فانه یتلوّن الوانا بین صفره و خضره و حمره. هذا قول الضحاک و مجاهد و قتاده و الربیع. و قال ابن جریح- یصیر السماء کالدهن الذائب و ذلک حین یصیبها حرّ جهنم.
و قال الکلبى- کَالدِّهانِ، اى- کالادیم الاحمر و جمعه ادهنه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بانشقاق السماء ام بتلوّنها و وجه النعمه فیه، التخویف و الزجر بما اخبرنا من ذلک.
فَیَوْمَئِذٍ یعنى- فیوم تنشقّ السماء. لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌ و قال فى سوره اخرى- فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ و لا تناقض لان التقدیر لا یسئل سؤال استعلام و استفهام لانهم یعرفون بسیماهم، لکن یسئلون سؤال توبیخ و تقریع، لا یسئلون هل عملتم کذا و کذا لان اللَّه تعالى علمها منهم و کتبت الملائکه علیهم، و لکن یسئلون- لم عملتم کذا و کذا.
و قال ابو العالیه- لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ غیره من انس و لا جان. اى- لا یؤخذ احد بذنب غیره. و قیل- ان یوم القیمه یوم مقداره خمسون الف سنه و له اوقات فوقت یسئلون و وقت لا یسئلون و وقت ینطقون و یختصمون و وقت یصمتون.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال الانس ام بسؤال الجن و وجه النعمه فیه ما ذکرنا من التخویف.
یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ، بزرقه العیون و سواد الوجوه و المجرم هاهنا الکافر و اما المؤمن فاغر محجل.
قال اللَّه تعالى- یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ، فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ.
قیل- یجمع بین نواصیهم و اقدامهم فیسحبون الى النار.
و قیل- تأخذهم الملائکه مرّه بنواصیهم فیجرّونهم على وجوههم فى النار و تاره یأخذون باقدامهم فیقذفونهم فى النار ثم یقال لهم:هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ- اى- کان یکذّب بها المشرکون.
یَطُوفُونَ بَیْنَها اى- بین جهنم، وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ اى- ماء حار قد انتهى حرّه یقال- انى یانى فهو آن اذا انتهى من النّضج. یطاف بهم بین الجحیم و الحمیم و انهم یستغیثون فى النار من شده حرّها و یسئلون قطره من الماء فیذهب بهم الى حمیم آن فیغمسون فى ذلک الوادى فتنخلع اوصالهم هذا کقوله:إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ.
فکلّ ما ذکر اللَّه تعالى من قوله: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ مواعظ و زواجر و تخویف و کل ذلک نعمه من اللَّه تعالى لانها تزجر المعاصى و لذلک ختم کل آیه بقوله:فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ.
النوبه الثالثه
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اى عزیزى که اقبال محبان بر سر کوى طلب نعره عاشقان تست. در دریاء محبت سیاحت و غوص جویندگان تست، در میدان بلا تاختن شیفتگان تست.
| آن دل که تو سوختى تو را شکر آرد | و آن خون که تو ریختى بتو فخر کند |
| و ان دما اجریته بک فاخر | و ان فؤادا رعته لک حامد |
اى جمالى که سوختگان فراق تو ثنا و مدح تو بر دفتر بى نیازى تو بخون حیرت مى نویسند.
اى جلالى که سرگشتگان تو در راه جلال تو منازل حیرت بر فرق دهشت مى گذارند.
آن کدام دل است که آتش خانه حیرت تو نیست.
آن کدام جانست که در مخلب باز قهر تو نیست.
| باىّ نواحى الارض ابغى وصالکم | و انتم ملوک ما لنحوکم قصد |
| ماها بکدام آسمانت جویم | سروا بکدام بوستانت جویم |
| حورا بکدام خان و مانت جویم | سر گشته منم که من نشانت جویم |
اى راه طلب حق، چه راهى که قدمها در تو واله شد.
اى آتش محبت حق، چه آتشى که دلهاى عالمى ترا هیزم شد.
اى قبله ناگزیر چه قبلهاى که هر که روى در تو آورد دمار از جانش برآورى. شعر،
| راه طلبت گر آشکارا بودى | هر مرحلهاى ز راه پیدا بودى |
| گر راه تو افکنده بصحرا بودى | عشاق تو زنار چلیپا بودى |
الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ آسان آسان نرسد دست هیچکس بحلقه درگاه قرآن مگر بتوفیق و تیسیر رحمن.
اگر کسى رسیدى باین دولت جز بعون رحمن، آن کس مصطفى بودى خاتم پیغامبران، که آن جلالت و منزلت که او راست کس را نیست از آفریدگان.
و حق جل جلاله در حق او میفرماید:
الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ اى- علّم محمدا القرآن.
هر چند معلّمان بتعلیم همى کوشند و استادان تلقین همى کنند و حافظان درس روان همى دارند، این همه اسباباند و آموزنده بحقیقت خداست.
هر آموخته اى را آموزنده اوست. هر افروخته اى را افروزنده اوست.
هر سوخته اى را سوزنده اوست. هر ساخته اى را سازنده اوست.
آدم را علم اسامى درآموخت: وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها.
داود را زرهگرى درآموخت: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ.
عیسى را علم طب درآموخت: وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ.
خضر را علم معرفت درآموخت: وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً.
مصطفى عربى را اسرار آلهیت درآموخت: وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ.
عالمیان را بیان درآموخت: خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ.
قومى گفتند- خَلَقَ الْإِنْسانَ جمله مردم میخواهد بر عموم، مؤمن و کافر و مخلص و منافق، صدّیق و زندیق، هر چه مردم است در تحت این خطاب است.
میگوید- همه را بیافرید و همه را بیان درآموخت، یعنى همه را عقل داد و فهم و فرهنگ تا بمصالح خویش راه بردند و میان نیک و بد تمیز کردند. و هر کسى را لغتى داد که بآن لغت مراد یکدیگر بدانستند، در هر قطرى لغتى، لا بل در هر شهرى لغتى، لا بل در هر محلتى لغتى.
مردم را باین مخصوص کرد و ایشان را از دیگر جانوران باین تخصیص و تشریف جدا کرد.
و گفته اند خَلَقَ الْإِنْسانَ عامّه مؤمنان امّت محمداند و عَلَّمَهُ الْبَیانَ راه حق است و شریعت پاک و دین حنیفى که ایشان را در آموخت و بآن راه نمود.
همان راه که جایى دیگر فرمود- قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ- ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ.
و آن گه آن راه بر سه منزل نهاد: یکى- معرفت شرع ظاهر، دیگر- معرفت مجاهده و ریاضت باطن. سدیگر- حدیث دل و دل آرام و داستان دوستان.
و آن گه بر سه قوم حوالت کرد و بر زبان این سه قوم ایشان را تعلیم کرد فرمود:سائل العلماء و خالط الحکماء و جالس الکبراء. از علماء علم شریعت آموز.
از حکماء علم ریاضت، از کبراء علم معرفت.
و گفته اند خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ انسان اینجا آدم صفى است.
همان انسان که گفت خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ هر چند بصورت فخار و صلصال است، بسیرت سزا سراپرده قرب و وصال است.
بظاهر نگاشته آب و گل است، بباطن سلطان محبت را محمل است.
بظاهر سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ است، بباطن خاتم دولت را نگین است.
العبره بالوصل لا بالاصل. الوصل قربه و الاصل تربه.
الاصل من حیث النطفه. و الوصل من حیث النصره.
عَلَّمَهُ الْبَیانَ علم اسماست که وى را در آموخت و بآن یک علم او را بر فرشتگان پیشى داد تا از بهر وى بجواب فرشتگان گفت: إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ.
اى عجبا، اسرار ربوبیّت جایهایى آشکارا شود که عقول عقلا هرگز بدان نرسد.
چگویى قبضه خاک را بکمال قدرت خود بید صفت خود قبض کرد، آن گه چهل سال در آفتاب نظر خود بداشت تا نداوت هستى از وى برفت. آن گه ملائکه ملکوت را فرمان داد که- بدرگاه این بدیع صورت غریب هیئت روید و آستان جلال او را ببوسید.
مشتى خاک را چه اهلیّت آن بود که سکّان حظائر قدس و خطباء منابر انس پیش وى سجده کنند.
نه نه، که آن مرتبت و منقبت و منزلت نه دربان گل را بود که آن سلطان دل را بود.
و القلب بین اصبعین من اصابع الرحمن.
و از تخصیصات و تشریفات آدمى یکى آنست که در نهاد وى دو بحر آفریده: یکى- بحر سرّ، دیگر- بحر دل، و الیه الاشاره بقوله عز و جل: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ.
از بحر سرّ لؤلؤء مشاهدت و معاینت برون آید و از بحر دل مرجان موافقت و مکاشفت. و ذلک قوله: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ.
هر دو در نهاد وى تعبیه کرده و حاجز قدرت میان هر دو بداشته:بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ نه آن بر آن نیرو کند، نه این آن را بگرداند.
و گفته اند بحرین اینجا خوف و رجاست عامه مسلمانان را، و بحر قبض و بسط خواص مؤمنان را، و بحر هیبت و انس انبیا را و صدّیقان را.
از بحر خوف و رجا گوهر زهد ورع بیرون آید و از بحر قبض و بسط گوهر فقر و وجد آید و از بحر هیبت و انس گوهر فنا روى نماید تا در منازل بقاء بیاساید.
اینست که گفت- یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ.
قوله: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ همانست که جاى دیگر فرمود- ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ.
و مصطفى (ص) فرمود-فآثروا ما یبقى على ما یفنى.
دنیا دار الغرور است و عقبى دار السرور. دنیا دار الفنا و عقبى دار البقاء.
نسیم عقل بمشام آن کس نرسید که فانى بر باقى برگزیند، دار السرور بگذارد و دار الغرور عمارت کند.
گر مملکت عالم و ملکت بنى آدم در زیر نگین تو نهند و مفاتیح خزائن دنیا بجملگى ترا دهند، چون عاقبت آن فناست دل برو نهادن، خطاست.
بشنو این چند حکمت از وصایاى حکیمان و نصیحت بزرگان:
بگفتار- از کردار کفایت کردن کار مغرورانست.
بر مایه دیگران اعتماد نمودن حرفت مفلسانست.
بجامه عاریتى نازیدن عادت بطّالان است.
بخلعت دیگران شاد بودن سیرت بىخردان است.
جفا کردن و وفا طمع داشتن فعل زرّاقانست.
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، مؤمنان دو گروهاند: عابداناند و عارفان، سؤال هر یکى بر قدر همت او و نواخت هر یکى سزاء حوصله او.
عابد همه ازو خواهد، عارف خود او را خواهد.
احمد بن ابى الحوارى حق را بخواب دید که گفت جل جلاله- یا احمد کلّ الناس یطلبون منى الا ابا یزید یطلبنى.
عالمیان همه از ما میخواهند و بو یزید خود ما را میخواهد.
| فسرت الیک فى طلب المعالى | و سار سواى فى طلب المعاش |
| هر کسى محراب دارد هر سویى | باز محراب سنایى کوى تو. |
برین درگاه هر کسى را مقامیست و هر یکى را سزاییست.
پیر طریقت گفت- الهى، از جود تو هر مفلسى را نصیبى است. از کرم تو هر دردمندى را طبیبى است، از سعت رحمت تو هر کسى را تیرى است.
هر یکى را جایى بداشته و هر یکى را برنگى رشته، اینست که میفرماید- کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ یرفع قوما و یضع آخرین.
یکى را صدر قدر بنعت عزت داده، یکى را در صف نعال در حین مذلت بداشته، یکى را بر بساط لطف نشانده، یکى را در زیر بساط قهر آورده.
آدم خاکى را از خاک مذلت برمی کشد و تاج اقبال بحکم افضال بر هامه همت وى می نهد، و لا میل.
عزازیل معلّم ملک بود از عالم علوى در میکشد و بر سر چهار سوى ارادت بىعلت از عقابین عقوبت می آویزد، و لا جور قومى را میگوید- فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ، قومى را میگوید: مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ.
موسى کلیم بطلب آتش برخاست، چون میشد شبانى بود در گلیم، چون میآمد پیغامبرى بود کلیم.
بلعام باعورا که نام اعظم دانست، ولیى بحکم صورت بکوه برشد، سگى بحکم معنى و صفت فرو آمد.
آدم هنوز گل بود که کلاه اجتباء وى ساخته بودند.
ابلیس مدبر هنوز سرباز نزده بود که تیر لعنت بزهر قهر آب داده بودند.
این را فرمودند که سجود کن، نکرد و آن را فرمودند که گندم مخور، بخورد.
آدم را عذر بنهاد که وى در ازل دوست آمد و زلّت دوستان در حساب نیارند.
| و اذا الحبیب اتى بذنب واحد | جاءت محاسنه بالف شفیع |
ابلیس را داغ لعنت بر نهاد که در ازل دشمن آمد و طاعت دشمنان محسوب نبود.
| من لم یکن للوصال اهلا | فکل احسانه ذنوب |
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد ۹