ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الملک ۱ الی ۵
(۶۷) سوره الملک مکیه و آیاتها ثلاثون (۳۰)
[توضیح]
و
تسمى سوره المنجیه لأنها تنجی صاحبها من عذاب القبر و قد ورد به الخبر
و تسمى الواقیه لما روی عن النبی ص أنها الواقیه من عذاب القبر و هی مکیه.
عدد آیها
إحدى و ثلاثون آیه مکی و المدنی الأخیر و ثلاثون آیه فی الباقین.
اختلافها
آیه واحده «قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ» مکی و المدنی الأخیر.
فضلها
أبی بن کعب عن النبی ص قال و من قرأ سوره تبارک فکأنما أحیا لیله القدر
و عن ابن عباس قال قال رسول الله ص وددت أن تبارک الملک فی قلب کل مؤمن
و عن أبی هریره أن رسول الله ص قال أن سوره من کتاب الله ما هی إلا ثلاثون آیه شفعت لرجل فأخرجته یوم القیامه من النار و أدخلته الجنه و هی سوره تبارک
و عن ابن مسعود قال إذا وضعت المیت فی قبره یؤتى من قبل رجلیه فیقال له لیس لکم علیه سبیل لأنه قد کان یقوم بسوره الملک ثم یؤتى من قبل رأسه فیقول لسانه لیس لکم علیه سبیل لأنه کان یقرأ بی سوره الملک ثم قال هی الممانعه من عذاب القبر و هی فی التوراه سوره الملک من قرأها فی لیله فقد أکثر و أطیب .
و روى الحسن بن محبوب عن جمیل بن صالح عن سدیر الصیرفی عن أبی جعفر (ع) قال سوره الملک هی المانعه تمنع من عذاب القبر و هی مکتوبه فی التوراه سوره الملک و من قرأها فی لیله فقد أکثر و أطاب و لم یکتب من الغافلین و إنی لأرکع بها بعد العشاء الآخره و أنا جالس و إن الذی کان یقرأها فی حیاته فی یومه و لیلته إذا دخل علیه فی قبره ناکر و نکیر من قبل رجلیه قالت رجلاه لهما لیس لکما إلى ما قبلی سبیل قد کان هذا العبد یقوم علی فیقرأ سوره الملک فی کل یوم و لیله فإذا أتیاه من قبل جوفه قال لهما لیس لکما إلى ما قبلی سبیل کان هذا العبد و قد وعى سوره الملک و إذا أتیاه من قبل لسانه قال لهما لیس لکما إلى ما قبلی سبیل قد کان هذا العبد یقرأ فی کل یوم و لیله سوره الملک.
أبو بصیر عن أبی عبد الله (ع) قال من قرأ سوره تبارک الذی بیده الملک فی المکتوبه قبل أن ینام لم یزل فی أمان الله حتى یصبح و فی أمانه یوم القیامه حتى یدخل الجنه إن شاء الله.
تفسیرها
لما ختم الله سبحانه تلک السوره بأن الوصله لا تنفع إلا بالطاعه و أصل الطاعه المعرفه و التصدیق بالکلمات الإلهیه افتتح هذه السوره بدلائل المعرفه و آیات الربوبیه فقال:
[سوره الملک (۶۷): الآیات ۱ الى ۵]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (۱)
الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ (۲)
الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ (۳)
ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ (۴)
وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ (۵)
القراءه
قرأ حمزه و الکسائی من تفوت بتشدید الواو من غیر ألف و هی قراءه الأعمش و الباقون «تَفاوُتٍ» بالألف.
الحجه
قال أبو الحسن تفاوت أجود لأنهم یقولون تفاوت الأمر و لا یکادون یقولون تفوت الأمر قال و هی أظن لغه قال سیبویه قد یکون فاعل و فعل بمعنى نحو ضاعف و ضعف و تفاعل مطاوع فاعل کما أن تفعل مطاوع فعل فعلى هذا القیاس یکون تفاعل و تفعل بمعنى و تفاوت و تفوت بمعنى.
اللغه
تبارک أصله من البرک و هو ثبوت الطائر على الماء و البرکه ثبوت الخیر بنمائه و قوله «طِباقاً» مصدر طوبقت طباقا فهی مطبق بعضها على بعض عن الزجاج و قیل هو جمع طبق مثل جمل و جمال و التفاوت الاختلاف و الاضطراب و الفطور الشقوق و الصدوع من الفطر و هو الشق الخاسئ الذلیل الصاغر و قیل هو البعید مما یریده منه و قیل للکلب اخسأ و الحسیر من الإبل المعیی الذی لا فضل فیه للسیر قال:
| بها جیف الحسرى فأما عظامها | فبیض و أما جلدها فصلیب | |
و السعیر النار المسعره و أعتدنا أصله أعددنا أی هیأنا فأبدلت الدال تاء.
الإعراب
«الَّذِی خَلَقَ» بدل من «الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ» و یجوز أن یکون خبر مبتدإ محذوف فعلى هذا الوجه یجوز الوقف على ما قبله و على الوجه الأول لا یجوز و قوله «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» تعلیق لأن التقدیر لیبلوکم فیعلم أیکم أحسن عملا و ارتفع أی بالابتداء و إنما لم یعمل فیه ما قبله لأنه على أصل الاستفهام و طباقا نصب على الحال إذا أردنا فی سماوات معنى الألف و اللام و إن جعلناها نکره کان طباقا صفتها و قوله «کَرَّتَیْنِ» منصوب على المصدر أی رجعتین.
المعنى
أخبر سبحانه عن عظمته و علو شأنه و کمال قدرته فقال «تَبارَکَ» أی تعالى و جل عما لا یجوز علیه فی ذاته و أفعاله عن أبی مسلم و قیل معناه تعالى بأنه الثابت الذی لم یزل و لا یزال و قیل معناه تعاظم بالحق من ثبوت الأشیاء به إذ لولاه لبطل کل شیء لأنه لا یصح سواه شیء إلا و هو مقدوره أو مقدور مقدوره الذی هو القدره و قیل معناه تعالى من جمیع البرکات منه إلا أن هذا المعنى مضمر فی الصفه غیر مصرح به و إنما المصرح به أنه تعالى باستحقاق التعظیم «الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ» و الملک هو اتساع المقدور لمن له السیاسه و التدبیر و معناه الذی هو المالک و له الملک یؤتیه من یشاء و یتصرف فیه کما یشاء و إنما ذکر الید تأکیدا و لأن أکثر التصرفات و العطایا بالید «وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» من إنعام و انتقام و قیل معناه أنه قادر على کل شیء یصح أن یکون مقدورا له و هو أخص من قولنا وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ* لأنه لا شیء إلا و یجب أن یعلمه إذ لا شیء إلا و یصح أن یکون معلوما فی نفسه و لا یوصف سبحانه بکونه قادرا على ما لا یصح أن یکون مقدورا فی نفسه مثل ما تقضی وقته مما لا یبقى ثم وصف سبحانه نفسه فقال «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ» أی خلق الموت للتعبد بالصبر علیه و الحیاه للتعبد بالشکر علیها و قیل خلق الموت للاعتبار و الحیاه للتزود و قیل إنما قدم ذکر الموت على الحیاه لأنه إلى القهر أقرب کما قدم البنات على البنین فی قوله «یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً» الآیه و قیل إنما قدمه لأنه أقدم فإن الأشیاء فی الابتداء کانت فی حکم الأموات کالنطفه و التراب ثم اعترضت الحیاه «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» أی لیعاملکم معامله المختبر بالأمر و النهی فیجازی کل عامل بقدر عمله و قیل لیبلوکم أیکم أکثر للموت ذکرا و أحسن له استعدادا و أحسن صبرا على موته و موت غیره و أیکم أکثر امتثالا للأوامر و اجتنابا عن النواهی فی حال حیاته
قال أبو قتاده سألت النبی ص عن قوله تعالى «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» ما عنى به فقال یقول أیکم أحسن عقلا ثم قال أتمکم عقلا و أشدکم لله خوفا و أحسنکم فیما أمر الله به و نهى عنه نظرا و إن کان أقلکم تطوعا
و عن ابن عمر عن النبی ص أنه تلا قوله تعالى «تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ» إلى قوله «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» ثم قال أیکم أحسن عقلا و أورع عن محارم الله و أسرع فی طاعه الله
و عن الحسن أیکم أزهد فی الدنیا و أترک لها «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» فی انتقاله ممن عصاه «الْغَفُورُ» لمن تاب إلیه أو لمن أراد التفضل علیه بإسقاط عقابه و التکلیف إنما یصح بالترغیب و الترهیب لأن معناه تحمل المشقه فی الأمر و النهی ثم عاد سبحانه إلى وصف نفسه فقال «الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ» أی أنشأهن و اخترعهن «طِباقاً» واحده فوق الأخرى و قیل أراد بالمطابقه المشابهه أی یشبه بعضها بعضا فی الإتقان و الأحکام و الاتساق و الانتظام «ما تَرى فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ» أی اختلاف و تناقض من طریق الحکمه بل ترى أفعاله کلها سواء فی الحکمه و إن کانت متفاوته فی الصور و الهیئات یعنی فی خلق الأشیاء على العموم و فی هذا دلاله على أن الکفر و المعاصی لا یکون من خلق الله تعالى لکثره التفاوت فی ذلک و قیل معناه ما ترى یا ابن آدم فی خلق السماوات من عیب و اعوجاج بل هی مستقیمه مستویه کلها مع عظمها «فَارْجِعِ الْبَصَرَ» أی فرد البصر و أدره فی خلق الله و استقص فی النظر مره بعد أخرى و التقدیر أنظر ثم ارجع النظر فی السماء «هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ» أی شقوق و فتوق عن سفیان و قیل من وهن و خلل عن ابن عباس و قتاده «ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ» أی ثم کرر النظر مرتین لأن من نظر فی الشیء کره بعد أخرى بأن له ما لم یکن بائنا و قیل معناه أدم النظر و التقدیر ارجع البصر مره بعد أخرى و لا یرید حقیقه التثنیه لقوله «وَ هُوَ حَسِیرٌ» و لا یصیر حسیرا بمرتین و نظیره قولهم لبیک و سعدیک أی إلبابا بعد إلباب و إسعادا بعد إسعاد یعنی کلما دعوتنی فأنا ذو إجابه بعد إجابه و ذو ثبات بمکانی بعد ثبات من قولهم لب بالمکان و ألب إذا ثبت و أقام و هو نصب على المصدر أی أجیبک إجابه بعد إجابه «یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً» أی یرجع إلیک بصرک بعیدا عن نیل المراد ذلیلا صاغرا عن ابن عباس کأنه ذل کذله من طلب شیئا فلم یجده و أبعد عنه «وَ هُوَ حَسِیرٌ» أی کال معی عن قتاده و التحقیق أن بصر هذا الناظر بعد الإعیاء یرجع إلیه بعیدا عن طلبته خائبا فی بغیته ثم أقسم سبحانه فقال «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا» لأن هذه اللام هی التی یتلقى بها القسم أی حسنا السماء الدنیا یعنی التی هی أدنى إلى الأرض و هی التی یراها الناس «بِمَصابِیحَ» واحدها مصباح یعنی الکواکب سماها المصابیح لإضاءتها و هی السرج «وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ» الذین یسترقون السمع و قیل ینفصل من الکواکب شهب تکون رجوما للشیاطین فأما الکواکب أنفسها فلیست تزول إلى أن یرید الله تعالى إفناءها عن الجبائی «وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ» یعنی أنا جعلنا مع الکواکب رجوما للشیاطین هیأنا لهم و ادخرنا لأجلهم عذاب النار المسعره المشعله و فی هذا دلاله على أن الشیاطین مکلفه.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
سوره ملک
مکّى است این سوره را منجیه هم میگویند. چون صاحب و رفیق خود را که مداومت بقرائت آن کند از عذاب قبر نجات میدهد و خبرى هم باین مضمون وارد شده و واقیه هم نامیده اند براى اینکه از پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت شده که این سوره از عذاب قبر نگه میدارد.
عدد آیاتش:
از نظر قاریان مکّه و مدنى هاى اخیر ۳۱- آیه و از نظر قاریان دیگر ۳۰- آیه است.
اختلاف این دو گروه، قارى قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ از نظر مکّى ها و مدنى هاى اخیر یک آیه است.
(و از نظران دیگران نصفى از آیه است).
فضیلت آن:
ابىّ بن کعب از پیغمبر (ص) روایت کرده که فرمود: هر کس سوره تبارک را بخواند مانند کسى است که شب قدر را بیدار بوده و احیاء داشته ابن عبّاس گوید: پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله فرمود. دوست دارم که تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ در قلب هر مؤمنى باشد.
و از ابى هریره روایت شده که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود :
بتحقیق که سوره اى از کتاب خدا نیست مگر سى آیه که شفاعت میکند براى آدم. پس در روز قیامت او را از آتش دوزخ درآورده و داخل بهشت میکند و آن سوره تبارک است.
و از ابن مسعود روایت شده که گفت وقتى مرده اى در قبر گذارده میشود، از طرف پاى او فرشته عذاب میآید. پس باو گفته میشود براى شما راهى و تسلّطى بر او نیست. براى اینکه او قیام میکرد به سوره ملک سپس از بالاى سر او میآید. پس زبان او میگوید: براى شما سلطه اى بر او نیست. براى اینکه او با من سوره ملک را قرائت میکرد. آن گاه گفت آن سوره ممانعه از عذاب قبر است و آن در تورات سوره ملک است کسى که در شب قرائت کند. پس زیادتر و پاکتر. یعنى بیشتر و نیکوتر بخواند.
و حسن بن محبوب از جمیل بن صالح از سدى صیرفى از حضرت ابى جعفر باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود:
سوره ملک، سوره ممانعه است که از عذاب قبر ممانعت میکند و آن در تورات سوره ملک نوشته شده و کسى که در شب آن را بخواند پس البتّه بیشتر و نیکوتر (ممانعت از عذاب قبر او شود) و از غافلین نوشته نشود و من نشسته بعد از نماز عشاء قبل از رکوع نافله آن را میخوانم و البتّه کسى که در حال زندگانیش در شب و روزش آن را بخواند. وقتى در قبرش نکیر و ناکر از طرف پایش آمدند. پایش بآنها میگوید: براى شما راهى و تسلّطى تا ما قبل من نیست. زیرا این بنده قیام با من کرده و سوره ملک را میخواند در هر شب و روز. پس وقتى از طرف شکم او میآیند شکم مرده بآنها گوید براى شما تا بالاى من راهى نیست. این بنده خدا مرا ظرف سوره ملک قرار داده بود.و وقتى از طرف زبان او آمدند. زبان بآنها گوید: شما را بر او تسلّطى نیست. جدّا این بنده در هر شب و روز سوره ملک را میخواند.
ابو بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت نموده که فرمود: هر کس سوره تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ را در نمازش پیش از آنکه بخوابد، قرائت کند پیوسته در امان خدا باشد تا صبح نماید و در امان اوست در روز قیامت تا انشاء اللَّه داخل بهشت گردد.
توضیح این سوره و ارتباطش با سوره قبل:
چون خداوند سبحان سوره تحریم را پایان داد به اینکه اتّصال و پیوست به پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله سودى ندارد مگر باطاعت. و اصل و ریشه طاعت هم معرفت و تصدیق بکلمات الهى است. این سوره را به دلیلهاى معرفت و آیات پروردگار افتتاح نموده و فرمود:
ترجمه:
بنام خداوند بخشاینده مهربان.
۱- بزرگوار است آن خدایى که پادشاهى و قدرت بدست اوست و او به هر چیز توانا است.
۲- آن خدایى که مرگ و زندگى را تقدیر کرد تا شما را آزمایش کند که کدام یک از نظر کردار نیکوتر و او غالب و بس آمرزنده است.
۳- آن خدایى که آسمان را مطابق و براى یکدیگر (یکى بالاى دیگرى) بیافرید که هیچ خلل و فسادى در آفرینش خداى بخشنده نمى بینى پس دیده خویش را بگردان آیا هیچ نقصانى (در مصنوعات او) میبینى.
۴- سپس دیده را دوباره بگردان تا چشم تو در حالى که از دیدن (خلل و نقصان) وامانده باشد بسویت سر افکنده بازگردد.
۵- بخدا سوگند آسمان نزدیک را بچراغها (به ستاره هاى روشن)، بیاراستیم و آنها را رانندگان شیاطین قرار دادیم و براى ایشان شکنجه اى سوزان آماده ساخته ایم.
قرائت:
حمزه و کسایى (من تفوت) بتشدید واو بدون الف قرائت کردهاند و آن قرائت اعمش است، و باقى از قاریان (تفاوت) با الف خوانده اند.
دلیل:
ابو الحسن گوید: (تفاوت) نیکوتر است براى اینکه میگویند تفاوت امر چنین است. و نمیگویند (تفوت امر). وى گوید من گمان میکنم که آن لغتى باشد.
سیبویه گوید: گاهى فاعل و فعل بیک معناست مثل ضاعف و ضعف و تفاعل پذیرفتن فاعل است چنانچه تفعّل قبول کردن فعل است پس بنا بر این قاعده تفاعل و تفعّل بیک معنى و تفاوت و تفوّت بیک معنى میباشد.
لغت:
تبارک: اصل و ریشه آن از برک و آن نشستن پرنده است بر آب و برکت ثبوت خیر است بنموّ و زیاد شدن.
و قول خدا: طباقا مصدر طوبقت طباقا پس آن بعض مطبق بر بعض دیگر است (از زجاج) و گفته شده آن جمع طبق است مثل جمل و جمال.
التّفاوت: بمعنى اختلاف و اضطراب است.
الفطور: بمعنى شقوق و صدوع پارگى از شکافتن و آن شکاف و پارگى است.
الخاسئى: یعنى ذلیل و سرشکسته. و بعضى گفته آن دور از آنچه اراده کرده از او. و مى گویید بسگ، اخسأ یعنى دور شو.
الحسیر: شتر کند وامانده را که براى او در رفتن اثرى نیست گویند گوید:
| بها جیف الحسرى فامّا عظامها | فبیض و امّا جلدها فصلیب | |
بیابانى که در آن لاشه شتران هلاک شده افتاده که استخوانهاى آن سفید و پوستهاى آنها آویخته است.
و السّعیر: آتش شعله ور است.
و اعتدنا: اصلش اعددنا یعنى آماده و مهیّا کردیم پس دال بدل بتاء شده است.
اعراب:
الَّذِی خَلَقَ بدل از الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ است و ممکن است خبر مبتداء محذوف باشد. پس بنا بر این وجه جایز است توقّف بر ما قبل او باشد و بنا بر وجه اوّل جایز نیست. و قول خدا أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا تعلیق است براى اینکه تقدیرش اینست لیبلوکم فیعلم ایّکم احسن عملا. تا آزمایش کند شما را پس بداند که کدام شما بهتر هستید از جهت عمل.
و اىّ مرفوع است بابتدائیت. و البتّه ما قبلش در آن عمل نکرده بنا بر اصل استفهامیه. و طباقا منصوب است بنا بر حالیّت هر گاه در سماوات معنى الف و لام (السّماوات) اراده کنیم. یعنى معرفه باشد.
و اگر سماوات را نکرده گرفتیم طباقا صفت آن خواهد بود و قول خدا:
کرّتین، منصوب بنا بر مصدریّت است یعنى رجعتین دو برگشت.
مقصود و تفسیر:
خداى سبحان خبر از عظمت و بلندى شأن خود و کمال قدرت خود داد، پس فرمود: (تَبارَکَ) یعنى عالى و جلیل است از آنچه در ذات و افعالش بر او روا نیست (از ابو مسلم).
و بعضى گفته اند: یعنى عالیست به اینکه ثابت چنانیست که ازلًا بوده و ابدا خواهد بود.
و بعضى گفته اند: یعنى بحقّ بزرگست از ثابت بودن چیزها به ذات او زیرا اگر او نبود هر چیزى باطل بود. بعلّت اینکه چیز او چیزى صحیح نیست مگر اینکه آن چیز مقدور او یا مقدور مقدور اوست که آن قدرت باشد.
و بعضى گفته اند: یعنى بلند است کسى که تمام برکات از اوست مگر اینکه این معنى در صفت هم پنهان است که بآن تصریح نشده و البتّه آنچه بآن تصریح شده اینست که خدا بلند است باستحقاق تعظیم (سبحان ربّى العظیم و بحمده).
الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ و ملک توسعه مقدور است براى کسى که براى او سیاست و تدبیر است و معناى آن اینست. آن چنان کسى که او مالک است و براى او ملک و حکومت است که بهر کس بخواهد میدهد و در آن تصرّف میکند چنان که میخواهد. و البتّه ذکر ید بِیَدِهِ الْمُلْکُ براى تأکید و براى اینست که بیشتر تصرّفات و بخششها با (ید) و دست انجام میگیرد.
وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ و او بر هر چیز توانا است از نعمت دادن و انتقام کشیدن.
و بعضى گفته اند: یعنى بدرستى که خدا تواناى بر هر چیزى صحیح است که هر چیز مقدور براى او باشد و آن اخصّ است از قول ما و هو بکل شیء علیم و او بهر چیزى داناست. براى اینکه چیزى نیست مگر اینکه واجب است که خدا آن را بداند زیرا چیزى نیست مگر اینکه صحیح است که فى نفسه در ذات خود معلوم باشد و خداوند سبحان توصیف نمیشود به اینکه او قادر است بر چیزى که صحیح نیست که در ذات خود مقدور باشد مانند چیزى که وقت آن گذشته از آنچه را که باقى نمیماند.
سپس خداوند خود را تعریف کرد و فرمود:
الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ یعنى آفرید مرگ را براى بندگى به سبب صبر بر آن، و ایجاد کرد زندگى را براى بندگى بسبب شکر و سپاس بر نعمت زندگى. و بعضى گفته اند: مرگ را ایجاد کرد براى اعتبار و زندگى را آفرید براى توشه گرفتن.
و بعضى گفته اند: که ذکر مرگ را بر زندگى مقدّم داشته است براى اینست که آن بقهر و غلبه نزدیکتر است چنان که بنات را بر بنین مقدّم داشت در قول خودش یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ بهر کس دختر میبخشد و بهر کس خواهد پسر. چون دختر و زن بمغلوبیت، و مقهوریت از مرد نزدیکتر است[۱].
و بعضى گفته اند: مرگ را مقدّم داشته براى اینست که آن مقدّم و جلوتر بوده چون همه چیزها در اوّل در حکم اموات و مردگان بوده اند مانند نطفه و خاک سپس زندگى بر آن عارض شده است.[۲]
لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا تا اینکه شما را آزمایش کند که کدامیک از شما بهتر هستید از جهت عمل. یعنى تا اینکه معامله کند با شما معامله کسى که بسبب امر و نهى واجب و حرام آزمایش و امتحان میکند پس پاداش دهد هر عاملى را باندازه عملش.
و بعضى گفته اند: تا اینکه آزمایش کند شما را که کدام یک شما بیشتر یاد مرگ نموده و بهتر خود را براى آن آماده میکند و نیکوتر صبر بر مرگ خود و غیر خود مینماید. و کدامین شما بیشتر امتثال میکند اوامر را و زیادتر دورى از منهیّات میکند در حال زندگیش.
ابو قتاده گوید: از حضرت رسول (ص) پرسیدم از قول خداى- تعالى أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا مقصود چیست؟ پس فرمود: میفرماید: کدامیک شما عقلش نیکوتر است سپس فرمود: مقصود کاملترین شما از جهت عقل و شدیدترین شما از جهت ترس از خدا و نیکوترین شما در آنچه امر و نهى فرمود از جهت نظر و التفات است گر چه کمترین شما باشد از جهت اعمال مستحبّه و نافله ها.
و از پسر عمر از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت شده که آن حضرت تلاوت فرمود: تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ تا أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا سپس فرمود کدام شما عقلش نیکوتر و ورعش از محرّمات بیشتر و در طاعت خدا سریعتر است.
و از حسن نقل شده: که یعنى کدام شما در دنیا زاهدتر و تارکتر است امور دنیوى را.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ و او غالب و قادر است در انتقام از گناهکاران، و افرادى که معصیت او ورزیدند.
(الْغَفُورُ) آمرزنده است کسى را که بسوى او برگشته یا بکسى که قصد تفضّل و مرحمت نسبت باو نموده که عقاب را از او ساقط کند. و البتّه تکلیف با تشویق و بیم دادن صحیح است. بعلّت اینکه معناى تکلیف تحمّل مشقت و دشوارى در امر و نهى است.
سپس خداوند سبحان برگشت بتوصیف خود و فرمود: الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ آن چنان خدایى که آفرید هفت آسمان را یعنى ایجاد و اختراع کرد آنها را (طِباقاً) طبقهاى بالاى طبقه دیگر.
و بعضى گفته: مقصود بمطابقه مشابهه است. یعنى بعضى شبیه به بعض دیگر است در محکمى و احکام و نظم و ترتیب.
ما تَرى فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ در خلق و آفرینش خدا تفاوتى نخواهى دید. یعنى اختلاف و تناقضى از طریق حکمت و معرفت به رموز و اسرار آفریده ها نمیبینى بلکه تمام افعال و کارهاى او را در حکمت یکسان خواهى دید گر چه در صورت و هیئت یعنى در ایجاد چیزها بنا بر عموم تفاوتى و اختلافى به بینى (مثلا خر را بیک صورت و گاو را بصورت دیگر و اسب را در شکل دیگر و فیل و شیر و پرندگان و خزنده گان هر کدام را بیک قیافه مخصوص بخود آفریده و هر کدام آنچه مورد نیاز و مصلحت خلقش بوده باو مرحمت کرده است) و در این آیه دلالت بر اینست که کفر و گناهان از آفریده خداى تعالى براى تفاوت زیادى که دارند نیست بلکه فعل بنده گانست.
و بعضى گفته اند: که یعنى اى فرزند آدم در خلق آسمانها عیب و انحراف و کج نبینى بلکه تمام آنها با بزرگى و عظمتشان راست و درست است.
فَارْجِعِ الْبَصَرَ یعنى چشم خود را برگردان و در خلق خدا آن را دور بده و مکرّر یک مرتبه بعد از مرتبه دیگر نگاه کن. و تقدیر اینست که نظر کن سپس نظرت را برگردان در آسمان.
هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ سفیان گوید: یعنى آیا شکافى و پارگى مى بینى. ابن عبّاس و قتاده گفته اند: آیا سستى و خلل و رخنه اى را خواهى دید، در آسمانها.
ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یعنى نظرت را تکرار کن دو مرتبه به جهت اینکه وقتى کسى که نظر در چیزى کرد یک مرتبه بعد از دیگرى براى او روشن و آشکارا میشود چیزى که روشن نبوده.
و بعضى گفته اند: یعنى ادامه نظر بده و تقدیرش اینست دیده خود را برگردان یک مرتبه بعد مرتبه دیگرى. و حقیقهً قصد تثنیه نکرده براى قول خدا. و هو حسیر. و اوست ذلیل و دو مرتبه ذلیل و سرشکسته نمیشود. و مانند آنست قول ایشان لبّیک و سعدیک.
یعنى بلى، بلى سعادت بعد از سعادت، براى تو. مقصود هر وقت تو را خواندى پس من صاحب پذیرش بعد از پذیرشم و صاحب استقامت بمکانى بعد از استقامت از قول ایشان لبّ بالمکان و البّ وقتى که ثابت مانده و اقامه نماید و آن منصوب شده بنا بر مصدریّت. یعنى اجابت میکنم تو را اجابت بعد از اجابت.
یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً یعنى برمیگردد دیده ات بسوى تو در حالى که دور است از رسیدن بمقصد و در حالى که خوار و سرشکسته است (از ابن عبّاس) مثل اینکه خوار شده مانند خوار شدن کسى که چیزى را طلبیده و نیافته او را و از او دور شده است.
وَ هُوَ حَسِیرٌ قتاده گوید: لنگ و وامانده است. و تحقیق اینکه دیده این بیننده بعد از خسته شدن برمیگردد بسوى او در حالى که دور است از یافتن او محروم است در ایده و مقصودش. سپس خداوند سبحان قسم یاد کرد و فرمود:
وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا و هر آینه حقیقه ما آسمان دنیا را آراستیم براى اینکه این لام همان لامیست که قسم و سوگند باو تلقّى میشود یعنى ما آسمان دنیا را که بزمین نزدیکتر است و آن آسمانیست که مردم مى بینند زینت دادیم.
(بِمَصابِیحَ) جمع مصباح و آن ستارگانند. آن را مصابیح نامیده براى اینکه مانند چراغ روشنى دارد.
وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّیاطِینِ و قرار دادیم آنها را جهت راندن شیطانهایى که استراق سمع میکنند. و جبائى گوید: از ستارگان جرقّه ها جدا میشود که شیاطین را رجم میکند و امّا خود ستارگان تا خدا نخواهد فناء آنها را از بین نمیروند.
وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِیرِ یعنى ما قرار دادیم با ستارگان رجم- هایى براى شیطانها و مهیّا کرده و ذخیره نمودیم براى ایشان عذاب آتش سوزان بر افروخته را. و این آیه دلالت دارد بر اینکه شیاطین هم مانند انسانها مکلّف هستند.
———————————————————————————————————————
[۱] این تعلیل علیل است زیرا براى خداى قاهر و قادر موت و حیات اشیاء یکسانست.( مترجم)
[۲] بعبارت دیگر چون مرگ از امور عدمیّه است و عدم ذاتا مقدّم بر زندگى و وجود است براى همین مرگ را جلو انداخته و یا براى این باشد که مردم همواره مرگ را تابلوى خود قرار داده و فراموش نکنند.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵