ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الحاقه ۱۱ الی ۲۴
[سوره الحاقه (۶۹): الآیات ۱۱ الى ۲۴]
إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَهِ (۱۱)
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ (۱۲)
فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ (۱۳)
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُکَّتا دَکَّهً واحِدَهً (۱۴)
فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَهُ (۱۵)
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ (۱۶)
وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَهٌ (۱۷)
یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفى مِنْکُمْ خافِیَهٌ (۱۸)
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ (۱۹)
إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ (۲۰)
فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ (۲۱)
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ (۲۲)
قُطُوفُها دانِیَهٌ (۲۳)
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ (۲۴)
القراءه
قرأ ابن کثیر فی روایه القواس و تعیها بسکون العین مختلسا و هو بین الکسر و السکون و الباقون بکسر العین و قرأ حمزه و الکسائی لا یخفى بالیاء و الباقون بالتاء.
الحجه
الوجه فی سکون العین من تعیها إنه جعل حرف المضارعه مع ما بعده بمنزله فخذ فأسکن لأن حرف المضارعه لا تنفصل من الفعل فصار کقولک فهو و فهی و الیاء و التاء فی قوله لا یخفى حسن.
اللغه
الجاریه السفینه التی من شأنها أن تجری على الماء و الجاریه المرأه الشابه لأنه یجری فیها ماء الشباب یقال وعیت العلم أعیه وعیا و أوعیت المتاع جعلته فی الوعاء قال:
| إذا لم تکن حافظا واعیا | فجمعک للکتب لا ینفع | |
و الدک البسط و منه الدکان و اندک سنام البعیر إذا انفرش على ظهره و الأرجاء النواحی واحدها رجا مقصور و التثنیه رجوان و هاؤم أمر للجماعه بمنزله هاکم تقول للواحد هاء یا رجل و للاثنین هاؤما یا رجلان و للجماعه هاؤم یا رجال و للمرأه هاء یا امرأه بکسر الهمزه و لیس بعدها یاء و للمرأتین هاؤما و للنساء هاؤن هذه لغه أهل الحجاز و تمیم و قیس یقولون هاء یا رجل مثل قول أهل الحجاز و للاثنین هاء و للجماعه هاؤا و للمرأه هائی و للنساء هان و بعض العرب یجعل مکان الهمزه کافأ فیقول هاک هاکما هاکم هاک هاکما هاکن و معناه خذ و تناول و یؤمر بها و لا ینهى و وقف الکسائی على هاؤم و ابتدأ «اقْرَؤُا کِتابِیَهْ» إعلاما منه أنه لا یذهب إلى إعمال الفعل الأول و إنما العمل للثانی و الراضیه المرضیه فاعله بمعنى مفعول لأنها فی معنى ذات رضى کما قیل لابن و تأمر أی ذو لبن و ذو تمر قال النابغه:
| کلینی لهم یا أمیمه ناصب | و لیل أقاسیه بطیء الکواکب | |
یعنی ذو نصب فکان العیشه أعطیت حتى رضیت لأنها بمنزله الطالبه کما أن الشهوه بمنزله الطالبه للمشتهی و قیل هو مثل لیل نائم و سر کاتم و ماء دافق على وجه المبالغه فی الصفه من غیر التباس فی المعنى و القطوف جمع قطف و هو ما یقطف من الثمر و القطف بالفتح المصدر.
الإعراب
کتابی مفعول اقرأوا لأنه یلیه «قُطُوفُها دانِیَهٌ» جمله مجروره الموضع لأنها صفه جنه.
المعنى
ثم بین سبحانه قصه نوح (ع) فقال «إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ» أی جاوز الحد المعروف حتى غرقت الأرض بمن علیها إلا من شاء الله نجاته «حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَهِ» أی حملنا آباءکم فی السفینه عن ابن عباس و ابن زید «لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً» أی لنجعل تلک الفعله التی فعلناها من إغراق قوم نوح و نجاه من حملناه عبره لکم و موعظه تتذکرون بها نعم الله تعالى و تشکرونه علیها و تتفکرون فیها فتعرفون کمال قدرته و حکمته «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ» أی و تحفظها أذن حافظه لما جاء من عند الله عن ابن عباس و قیل سامعه قائله لما سمعت عن قتاده و قال الفراء لتحفظها کل أذن فتکون عظه لمن یأتی بعد
و روى الطبری بإسناده عن مکحول أنه لما نزلت هذه الآیه قال النبی ص اللهم اجعلها أذن علی ثم قال علی (ع) فما سمعت شیئا من رسول الله ص فنسیته
و روى بإسناده عن عکرمه عن بریده الأسلمی أن رسول الله ص قال لعلی (ع) یا علی إن الله تعالى أمرنی أن أدنیک و لا أقصیک و أن أعلمک و تعی و حق على الله أن تعی فنزل «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ»
أخبرنی فیما کتب بخطه إلی المفید أبو الوفاء عبد الجبار عبد الله بن علی الرازی قال حدثنی الشیخ السعید أبو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی و الرئیس أبو الجوائز الحسن بن علی بن محمد الکاتب و الشیخ أبو عبد الله حسن بن أحمد بن حبیب الفارسی قالوا حدثنا أبو بکر محمد بن أحمد بن محمد المفید الجرجانی قال سمعت أبا عمرو عثمان بن خطاب المعمر المعروف بأبی الدنیا الأشج قال سمعت علی بن أبی طالب (ع) یقول لما نزلت «وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ» قال النبی ص سألت الله عز و جل أن یجعلها أذنک یا علی
«فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ» و هی النفخه الأولى عن عطا و النفخه الأخیره عن مقاتل و الکلبی «وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ» أی رفعت من أماکنها «فَدُکَّتا دَکَّهً واحِدَهً» أی کسرتا کسره واحده لا تثنى حتى یستوی ما علیها من شیء مثل الأدیم الممدود و قیل ضرب بعضها ببعض حتى تفتت الجبال و سفتها الریاح و بقیت الأرض شیئا واحدا لا جبل فیها و لا رابیه بل تکون قطعه مستویه و إنما قال دکتا لأنه جعل الأرض جمله واحده و الجبال دکه واحده «فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَهُ» أی قامت القیامه «وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ» أی انفرج بعضها من بعض «فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ» أی شدیده الضعف بانتقاض بنیتها و قیل هو أن السماء تنشق بعد صلابتها فتصیر بمنزله الصوف فی الوهی و الضعف «وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها» أی على أطرافها و نواحیها عن الحسن و قتاده و الملک اسم یقع على الواحد و الجمع و السماء مکان الملائکه فإذا وهت صارت فی نواحیها و قیل إن الملائکه یومئذ على جوانب السماء تنتظر ما یؤمر به فی أهل النار من السوق إلیها و فی أهل الجنه من التحیه و التکرمه فیها «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ» یعنی فوق الخلائق «یَوْمَئِذٍ» یعنی یوم القیامه «ثَمانِیَهٌ» من الملائکه عن ابن زید
و روی ذلک عن النبی ص أنهم الیوم أربعه فإذا کان یوم القیامه أیدهم بأربعه آخرین فیکونون ثمانیه
و قیل ثمانیه صفوف من الملائکه لا یعلم عددهم إلا الله تعالى عن ابن عباس «یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ» یعنی یوم القیامه تعرضون معاشر المکلفین «لا تَخْفى مِنْکُمْ خافِیَهٌ» أی نفس خافیه أو فعله خافیه و قیل الخافیه مصدر أی خافیه أحد و روی فی الخبر عن ابن مسعود و قتاده أن الخلق یعرضون ثلاث عرضات ثنتان فیها معاذیر و جدال و الثالثه تطیر الصحف فی الأیدی فأخذ بیمینه و آخذ بشماله و لیس یعرض الله الخلق لیعلم من حالهم ما لم یعلمه فإنه عز اسمه العالم لذاته یعلم جمیع ما کان منهم و لکن لیظهر ذلک لخلقه ثم قسم سبحانه حال المکلفین فی ذلک الیوم فقال «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ» لأهل القیامه «هاؤُمُ» أی تعالوا «اقْرَؤُا کِتابِیَهْ» و إنما یقوله سرورا به لعلمه بأنه لیس فیه إلا الطاعات فلا یستحیی أن ینظر فیه غیره و أهل اللغه یقولون إن معنى هاؤم خذوا «إِنِّی ظَنَنْتُ» أی علمت و أیقنت فی الدنیا «أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ» و الهاء لنظم رءوس الآی و هی هاء الاستراحه و المعنى إنی کنت مستیقنا فی دار الدنیا بأنی ألقى حسابی یوم القیامه عالما بأنی أجازی على الطاعه بالثواب و على المعصیه بالعقاب فکنت أعمل بما أصل به إلى هذه المثوبه «فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ» أی فی حاله من العیش راضیه یرضاها بأن لقی الثواب و آمن العقاب «فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ» أی رفیعه القدر و المکان «قُطُوفُها دانِیَهٌ» أی ثمارها قریبه ممن یتناولها قال البراء بن عازب یتناول الرجل من الثمره و هو نائم
و قد ورد فی الخبر عن عطاء بن یسار عن سلمان قال قال رسول الله ص لا یدخل الجنه أحدکم إلا بجوازبسم الله الرحمن الرحیم هذا کتاب من الله لفلان بن فلان أدخلوه جنه عالیه قطوفها دانیه
و قیل معناه لا یرد أیدیهم عن ثمرها بعد و لا شوک عن قتاده «کُلُوا وَ اشْرَبُوا» أی یقال لهم کلوا و اشربوا فی الجنه «هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ» أی قدمتم من أعمالکم الصالحه «فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ» الماضیه یعنی أیام الدنیا و یعنی بقوله «هَنِیئاً» إنه لیس فیه ما یؤذی فلا یحتاج فیه إلى إخراج فصل بغائط أو بول.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۱۱- و آن هنگام که آب از حدّ درگذشت البتّه ما شما را (پدران شما را که در اصلاب ایشان بودید) در کشتى رونده سوار کردیم.
۱۲- تا آن کشتى را براى شما پندى (و عبرتى) بگردانیم و تا گوشى که نگاه دارنده است (این پند را) نگاه دارد.
۱۳- و چون در صور یک دمیدن دمیده شود.
۱۴- و زمین و کوهها (از اماکن خود) برداشته شوند پس زمین و کوهها درهم شکسته شوند یک شکستنى.
۱۵- پس آن روز رستاخیز بپا شود.
۱۶- و آسمان بشکافد پس آسمان در آن روز سخت ضعیف باشد.
۱۷- و فرشتگان بر اطراف آسمان باشند و هشت فرشته که آنان بر بالاى سر این فرشتگانند عرش پروردگار ترا برمیدارند.
۱۸- در آن روز (براى محاسبه بر خدا) عرضه میشوید هیچ پوشیده اى از (کردار و گفتار) شما پنهان نماند.
۱۹- و امّا آنکه نامه عمل او را بدست راستش داده اند پس گوید بیائید نامه مرا بخوانید.
۲۰- من بیقین دانستم که حساب خویش را بیننده ام.
۲۱- پس آن کس در زندگانى پسندیده است.
۲۲- در بهشتى بلند مرتبه.
۲۳- میوه هاى آن (بخورندگان) نزدیکست.
۲۴- (به بهشتیان گویند) بپاداش اعمالى که در ایّام گذشته پیش فرستاده اید بخورید و بیاشامید بر شما گوارا باد.
قرائت:
ابن کثیر در روایت قواس (و تعیها) بسکون عین در حالى که اختلاس میان کسره و سکون است خواند. و بقیّه از قاریان بکسر عین خوانده اند.
حمزه و کسایى (لا یخفى) بیاء و دیگران (لا تخفى) با تاء قرائت کردند
دلیل:
دلیل در سکون عین از (تعیها) اینست که حرف مضارعه تاء را با ما بعد آن بمنزله (فخذ) قرار داده است. پس عین را ساکن گردانیده براى اینکه حرف مضارع از فعل جدا نمیشود پس مثل گفته تو فهو و فهى و یا و تا در قول او لا یخفى نیکوست.
شرح لغات:
الجاریه: یعنى کشتى که از شأنش اینست که در آب جارى باشد.
و الجاریه: زن جوان است بعلّت اینکه در قیافه آن آب جوانى، و شادابى جریان دارد.
واعیه: از وعاء بمعنى ظرف است میگویند: وعیت العلم واعیه وعیا یعنى علم را ضبط و در ظرف دل و سرم حفظ کردم. حفظ میکنم. حفظ کردنى.
و اوعیت المتاع: آن را در ظرف قرار دادم گوید:
| اذا لم تکن حافظا واعیا | فجمعک للکتب لا ینفع | |
هر گاه تو حافظه و ضابطه نداشته باشى که مطالب علمى در آن ظرف را حفظ و ضبط کنى. پس جمع کردن تو کتابها را سودى نمیبخشد.
شاهد این بیت در کلمه (واعیا) هست که بمعنى ظرف حفظ آمده است.
الدّک: بمعنى بسط و وسعت است و از آنست دکّان. و اندک سنام البعیر هر گاه کوهان شتر بر پشت آن گسترش یابد.
الارجاء: بمعناى نواحى و اطراف است مفرد آن رجا بدون مد و تثنیه آن رجوان.
هاؤم: امر بجماعت و بمنزله هاکم بمفرد مىگویى هاء یا رجل و به دو تا هاؤما یا رجلان و بجماعت مىگویى هاؤم یا رجال و بزن مىگویى هاء یا امرأه به کسر همزه (که بعد از آن یائى نیست) و بدو زن مىگویى هاؤما و بزنها مىگویى هاؤّن و این لغت اهل حجاز است.
و تمیم و قیس میگویند: هاء یا رجل مانند قول اهل حجاز و براى دو تا هاءا و براى جماعت هاؤا و بزن هائى و جماعت زنان هاؤنّ و بعضى از عربها جاى همزه کاف قرار داده پس میگوید: هاک، هاکما، هاکم، هاک هاکما هاکنّ. و معنایش بگیر و بخور است. امر میشود ولى نهى نمیشود.
و کسایى بر هاؤم وقف کرده ابتداء کرده به (اقروا کتابیه) بخوان کتاب خود را و او گوید که فعل اوّل هاؤم عمل نمیکند بلکه عمل براى فعل اقروا دوّم است.
و الراضیه المرضیه: خشنود و پسندیده بر وزن فاعله بمعناى مفعول است براى اینکه آن در معنى صاحب رضایت و خشنودى است مثل اینکه گفته میشود لابن بصاحب لبن و تامر بصاحب تمر.
نابغه شاعر گوید:
| کلینى لهم یا أمیمه ناصب | و لیل اقاسیه بطیّ الکواکب | |
اى امیمه مرا واگذار بابتلاء و غصّه صاحب دشمنى و عداوت و شبى که به سیر کردن ستارگان سخت میگذرانم. شاهد این بیت کلمه ناصب است که بمعنى ذو نصب آمده.
یعنى صاحب نصب پس مثل اینکه بامیمه عیش و خوشى داده شد تا خشنود شود براى او بمنزله طالبه و خواهان عیش و خوشى بود چنانچه شهوت بمنزله طالبه است براى مشتهى و صاحب اشتها.
و بعضى گفته اند: آن مانند لیل نائم شب خوابیده.
و سرّ کاتم: راز مکتوم و حفظ شده و ماء دافق: آب جهنده بر صورت مبالغه در صفت که اشتباه در معنى نباشد است.
القطوف: جمع قطف و آن چیزیست که میوهجات را جمع میکند. و قطف بفتح مصدر است.
اعراب:
کتابیه مفعول اقرأوا. است براى اینکه در کنار او قُطُوفُها دانِیَهٌ در محلّ جرّ است بجهت اینکه صفت جنّت میباشد.
مقصود و تفسیر:
سپس خداوند سبحان قصّه نوح علیه السّلام را بیان کرد و فرمود:
إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ ما هنگامى که آب طغیان کرد یعنى تجاوز از حدّ معروف نمود تا زمین آنکه و آنچه بر آن بود غرق و هلاک نمود مگر آنکه را خدا نجات آنها را خواست.
حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَهِ ابن عبّاس و ابن زید گویند: یعنى پدران شما را در کشتى سوار نمودیم.
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً یعنى هر آینه این کارى را که ما کردیم از غرق کردن قوم نوح و نجات افرادى که سوار کردیم. عبرت براى شما قرار دادیم و اندرزى که بسبب آن یاد کنید نعمتهاى خداى تعالى را و شکر او را بر آن نعمتها بجا آورید و درباره آن اندیشه کنید پس بشناسید کمال قدرت و حکمت او را.
تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ ابن عبّاس و قتاده گویند: یعنى حفظ کند آن را گوشه اى نگهدار ما آنچه که از نزد خدا آمده است.
قتاده گوید: یعنى گوش شنوایى که قابل باشد آنچه شنیده است فرّاء گوید: براى اینکه هر گوشى آن را حفظ کند پس موعظه اى براى، هر کس که بعد میآید باشد.
طبرى باسنادش از مکحول روایت کرد، که وقتى این آیه نازل شد پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود بار خدایا آن را گوش على علیه السّلام قرار بده. سپس على علیه السّلام فرمود: نشنیدم از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم چیزى را که فراموش کنم یا فراموش کرده باشم.
و نیز باسنادش از عکرمه از بریده اسلمى روایت کرده که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله بعلى علیه السّلام فرمود: اى على بدرستى که خداى تعالى مرا امر کرده که تو را نزدیک نمایم و دور نسازم و اینکه تو را تعلیم نمایم و بیاموزم و حفظ نمایى و شایسته است بر خداى تعالى اینکه تو را حافظ قرار دهد پس نازل شد. وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ.
(ابو على) گوید: مرا خبر داد بخطى که مفید ابو الوفاء عبد الجبارین عبد اللَّه بن على رازى بمن نوشته بود. گفت: حدیث کرد مرا شیخ سعید ابو جعفر محمّد بن الحسن بن على طوسى و رئیس ابو الجوائز حسن بن على بن محمّد کاتب و شیخ ابو عبد اللَّه حسن بن احمد بن حبیب فارسى همگى گفتند: ما را حدیث کرد ابو بکر محمّد بن احمد بن محمّد مفید جرجانى گفت شنیدم ابو عمرو عثمان بن خطّاب معمّر معروف بابى الدّنیا اصبح (سر شکسته) گفت شنیدم علىّ بن ابى طالب علیه السّلام میفرمود: وقتى نازل شد وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: از خداى عزّ و جل خواستم که آن را گوش تو قرار دهد اى على.
فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ پس هر گاه در صور دمیده شد یک دمیدن عطاء گوید: و آن نفخه و دمیدن اوّل است. مقاتل- و کلبى گویند: آن دمیدن و نفخه آخر است.
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ یعنى زمین و کوهها از جاههاى خودشان برداشته شدند.
فَدُکَّتا دَکَّهً واحِدَهً یعنى شکسته شدن یک شکستنى که دوّمى ندارد تا اینکه آنچه بر زمین است مساوى شود مانند جلد کشیده شده صاف.
و بعضى گفته اند: بعضى از کوهها به بعضى دیگر زده میشود، تا اینکه کوهها قطعه قطعه شده و بادها آن را پراکنده نموده و زمین تنها میماند که در آن نه کوهى و نه تلّى است بلکه یک قطعه مسطّح و مساوى صاف خواهد بود. و البتّه گفت (دکتا) براى اینکه زمین را یک جمله را قرار داده و کوهها را یک جمله قرار داده است.
فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَهُ یعنى قیامت قیام کرد.
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ یعنى پاره اى از آسمان از قسمت دیگر شکافته شد فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ یعنى در آن روز سخت ناتوان و سست است به شکستن اساس و پایه آن.
و بعضى گفته اند: که آسمان بعد از صلابت و سختیش منشق و شکافته، پاره پاره میشود پس در سستى مانند پشم میشود.
وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها حسن و قتاده گویند. یعنى بر اطراف و نواحى آن. و ملک نامیست که به یکى و جمع گفته میشود. و آسمان مکان فرشتگانست. پس هر گاه آسمان سست شد فرشتگان در اطراف آن قرار میگیرند.
و بعضى گفته اند: که فرشتگان در این روز در کناره هاى آسمان منتظر هستند که درباره اهل آتش چه امر میشود از سوق دادن و راندن ایشان به سوى آتش. و در اهل بهشت (چه دستورى میرسد از درود و اکرام کردن ایشان در بهشت).
وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ و برمیدارد عرش پروردگارت را بالاى ایشان. یعنى بالاى خلایق.
(یَوْمَئِذٍ) یعنى روز قیامت.
(ثَمانِیَهٌ) ابن زید گوید: هشت نفر از فرشتگان. و این مطلب از پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت شده که ایشان در امروز چهار نفرند پس هر گاه روز قیامت شد آنها را تأیید کند بچهار نفر دیگر، پس هشت نفر میشوند ابن عبّاس گوید: هشت صف از فرشتگان که عدد آنها را نمیداند مگرخداى تعالى.
یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ در این روز قیامت اى گروه مکلّفین عرض کرده شوید لا تَخْفى مِنْکُمْ خافِیَهٌ پوشیده نماند از شما پوشیده اى یعنى خود پوشیده یا فعلى که در خفا و پنهانى شده.
و بعضى گفته اند: خافیه مصدر است یعنى پوشیده و نهان هیچکس از ابن مسعود و قتاده در خبرى روایت شده که سه مرتبه عرض کرده میشوند.
در دو مرتبه عذر و جدال خواهد بود و در مرتبه سوّم پرونده ها در دستها پرواز میکند. پس بعضى بدست راست و برخى بدست چپ خواهند گرفت و این عرضه خلق بخدا نیست که بداند از حال ایشان چیزى که ندانسته زیرا البته خداوند که عزیز است نامش عالم و داناى بذات است میداند تمام، آنچه از ایشان سر زده و لیکن این براى اینست که بمردم ظاهر شود، سپس خداوند سبحان تقسیم فرمود حال مکلّفین را در این روز و فرمود:
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ پس امّا کسى که کتابش به دست راستش داده شود. پس میگوید: به اهل قیامت (هاؤُمُ) یعنى بیائید اقْرَؤُا کِتابِیَهْ بخوانید کتاب مرا و البتّه از روى خوشحالى میگوید بیائید:
پرونده عمل مرا بخوانید زیرا علم دارد که در آن نیست مگر عبادت و طاعت پروردگار و براى همین شرم نمیکند که دیگرى در پرونده او نگاه کند. و اهل لغت میگویند: معناى (هاؤم) بگیرید است.
إِنِّی ظَنَنْتُ یعنى من در دنیا دانستم و یقین داشتم.
أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ که من حساب خود را خواهم دید. و هاء براى ترتیب و نظم رؤس آیات است و آن هاء استراحت است. و مقصود اینست که در دنیا یقین داشتم به اینکه البتّه من در روز قیامت حساب خود را خواهم دید دانا بودم که پاداش داده میشوم بر طاعت بثواب و بر معصیت بعقاب پس بودم که عمل میکردم براى اینکه باین ثواب برسم.
فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ پس او در زندگى خوشى خواهد بود. یعنى در حالى از عیش خوشى که خشنود است از آن به اینکه بثواب رسیده، و از عقاب ایمن گردیده است.
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ در بهشتى عالى یعنى بلند مرتبه و مکان.
قُطُوفُها دانِیَهٌ یعنى میوه هاى آن نزدیک افرادیست که آن را میخورند براء بن عازب گوید: در بهشت مردم خوابیده و از میوه تناول میکنند و در خبرى از عطاء بن یسار از سلمان روایت شده که گفت: رسول خدا (ص) فرمود: هیچکس از شما داخل بهشت نمیشود مگر با جواز که در آن نوشته است:
بسم اللَّه الرّحمن الرّحیم. این کتاب از خدا بفلانى فرزند فلانى است. داخل کنید او را به بهشت بلندى که میوه هاى آن نزدیک و دست رس است.
یعنى دستشان را خالى برنمیگرداند از میوه هاى آن نه دورى و نه خارى که دستشان را صدمه زند.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا بایشان گفته میشود که بخورید و بیاشامید، در بهشت.
هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ گوارا باد بر شما به آنچه مقدّم داشتید از اعمال صالحتان.
فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ در روزهاى گذشته. یعنى روزهاى دنیا.
و مقصود بقول خدا (هنیئا) اینست که در آن ایذاء و اذیّتى نیست و محتاج نمیشود در آن که زیادى آن را به وسیله غایط و بول بیرون نماید.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵