ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الحاقه ۳۸ الی ۵۲
[سوره الحاقه (۶۹): الآیات ۳۸ الى ۵۲]
فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ (۳۸)
وَ ما لا تُبْصِرُونَ (۳۹)
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (۴۰)
وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلاً ما تُؤْمِنُونَ (۴۱)
وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلاً ما تَذَکَّرُونَ (۴۲)
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ (۴۳)
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ (۴۴)
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (۴۵)
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ (۴۶)
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ (۴۷)
وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ (۴۸)
وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (۴۹)
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَهٌ عَلَى الْکافِرِینَ (۵۰)
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (۵۱)
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (۵۲)
القراءه
قرأ ابن کثیر و ابن عامر و یعقوب و سهل یؤمنون و یذکرون بالیاء کنایه عن الکفار و الباقون بالتاء خطابا لهم و کلاهما حسن.
اللغه
الوتین نیاط القلب و إذا انقطع مات الإنسان قال الشماخ بن ضرار:
| إذا بلغتنی و حملت رحلی | عرابه فاسرقی بدم الوتین | |
. الإعراب
قلیلا فی الموضعین صفه مصدر محذوف و ما مزیده و تقدیره إیمانا قلیلا تؤمنون و تذکرا قلیلا تذکرون و یجوز أن یکون صفه لظرف محذوف أی وقتا قلیلا تؤمنون و وقتا قلیلا تذکرون و یجوز أن تکون ما مصدریه و یکون التقدیر قلیلا إیمانکم و قلیلا تذکرکم یکون ما فی موضع رفع بقلیل و قوله «مِنْ أَحَدٍ» فی موضع رفع لأنه اسم ما و من مزیده لتأکید النفی تقدیره فما منکم أحد و الأصل فما أحد منکم فمنکم فی موضع رفع بکونه صفه على الموضع أو فی موضع جر على اللفظ فلما تقدم الموصوف صار فی موضع النصب على الحال حاجزین منصوب بأنه خبر ما و لم یبطل قوله «مِنْکُمْ» عمل ما و إن فصل بینهما لأنه ظرف و الفصل بالظرف فی هذا الباب کلا فصل قال أبو علی إن جعلت منکم مستقرا کان حاجزین صفه أحد و إن جعلت منکم غیر مستقر کان حاجزین خبر ما و على الوجهین فقوله «حاجِزِینَ»
محمول على المعنى و أقول فی بیانه أنه إن کان فی منکم ضمیر لأحد و یکون خبرا له متقدما علیه فیکون حاجزین صفه لأحد و تقدیره ما منکم قوم حاجزون عنه و یکون ما غیر عامله هنا على غیر لغه تمیم أیضا و یکون حاجزین مجرورا حملا على اللفظ و کونه غیر مستقر هو أن یکون على ما ذکرناه قبل.
المعنى
ثم أکد سبحانه ما تقدم فقال «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ» قیل فیه وجوه (أحدها) أن یکون قوله «لا» ردا لکلام المشرکین فکأنه قال لیس الأمر کما یقول المشرکون أقسم بالأشیاء کلها ما یبصر منها و ما لا یبصر و یدخل فیها جمیع المکونات «” إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ”» یعنی محمدا ص عن الفراء و قتاده و (ثانیها) أن لا مزیده مؤکده و التقدیر فأقسم بما ترون و ما لا ترون (و ثالثها) أنه نفی للقسم و معناه لا یحتاج إلى القسم لوضوح الأمر فی أنه رسول کریم فإنه أظهر من أن یحتاج فی إثباته إلى قسم عن أبی مسلم و (رابعها) أنه کقول القائل لا و الله لا أفعل ذلک و لا و الله لأفعلن ذلک و قال الجبائی إنما أراد أنه لا یقسم بالأشیاء المخلوقات ما یرى و ما لا یرى و إنما أقسم بربها لأن القسم لا یجوز إلا بالله «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» قال إنه قول الله على الحقیقه و إنما الملک و جبرائیل و الرسول یحکون ذلک و إنما أسنده إلیهم من حیث إن ما یسمع منهم کلامهم فلما کان حکایه کلام الله قیل هو کلام الله على الحقیقه فی العرف قال الجبائی و الرسول الکریم جبرائیل و الکریم الجامع لخصال الخیر «وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ» قول الشاعر ما ألفه بوزن و جعله مقفى و له معنى و قول الکاهن السجع و هو کلام متکلف یضم إلى معنى یشاکله طهره الله سبحانه من الشعر و الکهانه و عصمه عنهما و إنما منعه سبحانه من الشعر و نزهه عنه لأن الغالب من حال الشعر أن یدعو إلى الهوى و یبعث على الشهوه و النبی ص إنما یأتی بالحکم التی یدعو إلیها العقل للحاجه إلى العمل علیها و الاهتداء بها و أیضا فإنه سبحانه منعه من قول الشعر دلاله على أن القرآن لیس بصفه الکلام المعتاد بین الناس و أنه لیس بشعر بل هو صنف من الکلام خارج عن الأنواع المعتاده و إذا بعد عما جرت به العاده فی تألیف الکلام فذلک أدل على إعجازه و قوله «قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ» معناه لا تصدقون بأن القرآن من عند الله تعالى یرید بالقلیل نفی إیمانهم أصلا کما تقول لمن لا یزورک قل ما تأتینا و أنت ترید لا تأتینا أصلا فالمعنى لا تؤمنون به و لا تتذکرون و لا تتفکرون فتعلموا المعجز و تفصلوا بینه و بین الشعر و الکهانه «تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ» بین أنه منزل من عنده على لسان جبرائیل حتى لا یتوهم أنه کلام جبرائیل «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا» محمد ص «بَعْضَ الْأَقاوِیلِ» معناه و لو کذب علینا و اختلق ما لم نقله أی لو تکلف القول و أتى به من عند نفسه «لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ» أی لأخذنا بیده التی هی الیمین على وجه الإذلال کما یقول السلطان یا غلام خذ بیده فأخذها إهانه عن ابن جریر و قیل معناه لقطعنا یده الیمنی عن الحسن و أبی مسلم فعلى هذا تکون الباء مزیده أی لأخذنا منه الیمین و قیل معناه لأخذنا منه بالقوه و القدره أی لأخذناه و نحن قادرون علیه مالکون له عن الفراء و المبرد و الزجاج و إنما أقام الیمین مقام القوه و القدره لأن قوه کل شیء فی میامنه عن ابن قتیبه «ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ» أی و لکنا نقطع منه وتینه و نهلکه قال مجاهد و قتاده هو عرق فی القلب متصل بالظهر و قیل هو حبل القلب «فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ» أی فما منکم أحد یحجزنا عنه و المعنى أنه لا یتکلف الکذب لأجلکم مع علمه أنه لو تکلف ذلک لعاتبناه ثم لم تقدروا أنتم على دفع عقوبتنا عنه ثم ذکر سبحانه أن القرآن ما هو فقال «وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ» أی و إنه لعظه لمن اتقى عقاب الله بطاعته «وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ» بالقرآن أی علمنا أن بعضکم یکذبه أشار سبحانه إلى أن منهم من یصدق و منهم من یکذب «وَ إِنَّهُ لَحَسْرَهٌ عَلَى الْکافِرِینَ» أی إن هذا القرآن حسره علیهم یوم القیامه حیث لم یعملوا به فی الدنیا «وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ» معناه و إن القرآن للمتقین لحق الیقین و الحق هو الیقین و إنما إضافه إلى نفسه کما یقال مسجد الجامع و دار الآخره و بارحه الأولى و یوم الخمیس و ما أشبه ذلک فیضاف الشیء إلى نفسه إذا اختلف لفظه و قیل إن الحق هو الذی معتقده على ما اعتقد و الیقین هو الذی لا شبهه فیه «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ» الخطاب للنبی ص و المراد به جمیع المکلفین و معناه نزه الله سبحانه عما لا یجوز علیه من الصفات و العظیم هو الجلیل الذی یصغر شأن غیره فی شأنه و یتضاءل کل شیء لعظمته و سلطانه.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰،
ترجمه:
۳۸- سوگند یاد میکنم بآنچه مى بینید.
۳۹- و آنچه نمى بینید.
۴۰- بطور مسلّم قرآن گفتار فرستاده اى بزرگوار است.
۴۱- و قرآن گفتار شاعرى (کسى که هر چه بخیال او آمد تعبیر آن به الفاظ کند) نیست (چنانچه ابو جهل میگوید) اندکى تصدیق میکنید.
۴۲- و نه گفتار کسى که بوسیله جنّ خبر از غیب میدهد (چنانچه عقبه ابن ابى معیط گمان میبرد) اندکى پند میگیرید.
۴۳- قرآن نازل شده از پروردگار عالمیانست.
۴۴- و اگر محمّد (ص) پاره اى سخنان را بما ببندد (چنانچه شما گمان مى برید.
۴۵- البتّه از او دست راستش را بگیریم.
۴۶- سپس از او رگى را که از دل او تا بگردن رسیده ببریم.
۴۷- سپس هیچیک از شما از (بریدن آن رگ و هلاکت) او منع کننده نیست.
۴۸- و بطور مسلّم قرآن براى پرهیزکاران پندیست.
۴۹- و ما جدا میدانیم که برخى از شما تکذیب کنندگان (قرآن) هستید.
۵۰- و قطعا قرآن براى ناگرویدگان (کافرها) مایه حسرت است.
۵۱- و حقّا قرآن درست است که تردیدى در آن راه نیست.
۵۲- پس بنام پروردگارت که بس بزرگست تسبیح گوى.
قرائت:
ابن کثیر و ابن عامر و یعقوب و سهل (یؤمنون و یذکرون) با یاء کنایه از کفّار خوانده اند و دیگران از قاریان با تاء خطاب بایشان و هر دو قرائت نیکو است.
لغت:
الوتین: ریشه ها و رگ قلب است و هر گاه قطع شود انسان میمیرد.
شماخ بن ضرار گوید:
| اذا بلّغتنى و حملت رحلى | عرابه فاشرقى بدم الوتین | |
هر گاه اى شتر تو مرا و بارم را بعرابه (مردى از انصار) رسانیدى تو را من نحر میکنم پس بخون رگ قلبت سرخ رنگ میشوى شاهد این بیت، (وتین) است که رگ دل باشد.
اعراب:
قلیلا در دو موضوع صفت مصدرى محذوف و ما زایده است و تقدیرش- ایمانا قلیلا تؤمنون و تذکرا قلیلا تذکرون است. و ممکن است صفت براى ظرف محذوف باشد. یعنى: وقتا قلیلا تؤمنون و وقتا قلیلا تذکرون باشد و ممکن است ما مصدریّه. و تقدیرش قلیلا ایمانکم و قلیلا تذکرکم و (ما) در موضع دفع باشد بقلیلا.
و قول خدا (مِنْ أَحَدٍ) در محلّ رفع است براى اینکه آن اسم ما است و من زایده است براى تأکید نفى. تقدیرش. اینست: فما منکم احد، و اصلش فما احد منکم بوده. پس منکم در محلّ رفع است براى صفت بودن آن بر موضع یا در محلّ جرّ بر لفظ. پس چون موصوف مقدّم شد در محلّ نصب قرار گرفت بنا بر حالیت.
حاجزین: منصوب است به اینکه آن خبر ما باشد و قول او منکم عمل (ما) را باطل نمیکند اگر فاصله بین آنها واقع شده براى اینکه آن ظرف است، و فاصله بسبب ظرف در این باب فصل نیست.
ابو على گوید: اگر «منکم» را مستقر قرار دادى (حاجزین) صفت (احد) خواهد بود و اگر (منکم) را غیر مستقر قرار دادى (حاجزین) خبر ما خواهد بود. و بنا بر دو وجه پس قول او (حاجزین) حمل بر معنى خواهد بود.
میگویم: در بیان آن اینکه اگر در (منکم) ضمیرى براى (احد) باشد
و خبرش بر آن مقدّم باشد پس (حاجزین) صفه (احد) خواهد بود، و تقدیرش چنین است (ما منکم قوم حاجزون عنه) و (ما) در اینجا بنا بر لغت غیر تمیم نیز عامل نیست. و (حاجزین) مجرور خواهد بود براى حمل کردن آن بر لفظ و غیر مستقر بودن آن یا آن بنا بر چیزیست که جلوتر آن را یاد کردیم.
(از اینکه صفت (احد) و یا خبر (ما) باشد).
مقصود و تفسیر:
سپس خداوند سبحان ما تقدّم را تأکید نموده و فرمود فَلا أُقْسِمُ، بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ پس سوگند بآنچه میبینید و آنچه نمیبینید.
در بیان این آیه چند وجه گفته شده:
۱- اینکه قول خدا. (لا) رد باشد سخن مشرکان را پس مثل این است که گوید امر آن طور مشرکان میگویند نیست. سوگند یاد کرده بتمام چیزهاى دیده شده و دیده نشده و در آن داخل میشود تمام مکوّنات و موجودات- محسوس و غیر محسوس (از فرّاء و قتاده).
۲- اینکه لا زایده و براى تأکید باشد و تقدیرش این باشد پس سوگند میخورم بآنچه میبینید و آنچه نمیبینید.
۳- اینکه آن نفى قسم باشد و معنایش این باشد محتاج بقسم نیست براى روشن بودن امر در اینکه آن هر آینه سخن فرستاده بزرگواریست پس آن ظاهرتر از اینست که محتاج باشد در اثباتش بقسم (از ابو مسلم).
۴- اینکه آن مانند سخن گوینده باشد لا و اللَّه نمیکنم این کار را و یا لا و و اللَّه البتّه این کار را خواهم کرد.
جبائى گوید: البتّه اراده کرده که سوگند بچیزهاى آفریده شده دیده شده و دیده نشده نمیخورد، فقط قسم میخورد به پروردگار آنها براى اینکه سوگند جایز نیست مگر بخدا.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ مسلّما آن هر آینه سخن فرستاده بزرگواریست گوید آن حقیقه قول خدا است و البتّه فرشته و جبرائیل و پیامبر حکایت میکنند این را از خداى تعالى و جز این نیست که اسنادش بایشان از جهت این است که شنیده میشود از ایشان کلامشان. پس چون آن حکایت کلام خدا است گفته شده آن حقیقه کلام خداست در عرف.
جبائى گوید: رسول کریم جبرائیل است و کریم آنست که جامع صفات خوب باشد.
وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ آن سخن شاعر نیست اندک و کم است که ایمان بیاورید و نه سخن کاهن و جادوگر هم نیست اندکست که متذکّر شوید.
قول شاعر آنست که آن را تألیف کند بوزنى و آن را با قافیه قرار دهد و براى آن معنى باشد. و قول کاهن آنست که مسجّع است و آن کلامیست با تکلّف و زحمت که آن را بمعنایى که شبیه آنست منضمّ شود.
خداوند سبحان قرآن را از شعر و کهانت پاک کرده و از هر دوى آنها محفوظش داشته و البتّه از شعر منعش کرده و پاکش نموده براى اینست که حال شعر غالبا اینست که دعوت به هوى نموده و انگیزه شهوت میکند و پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فقط حکمتهایى میآورد که عقل دعوت بآن میکند، براى نیازى که هست بر عمل بر آن و هدایت یافتن بسبب آن.
و نیز خداوند سبحان قرآن را منع کرد از قول شعر و شاعرانه، براى دلالت کردن بر اینکه قرآن صفت کلام معتاد و معمول بین مردم نیست، و آن شعر نیست بلکه آن صنفى از کلام و خارج از انواع سخنان معتاده و معموله است. و هر گاه دور بود از آنچه عادت بر آن جارى شده در تألیف کلام پس این دلالتش بیشتر است بر اعجاز قرآن.
و قول خدا: قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ. معنایش اینست که شما باور نمیکنید که قرآن از نزد خداست. و اراده کرده بقلیل نفى ایمان کلّى آنها، چنان که مىگویى بکسى که تو را دیدن نمیکند قل ما تأتینا بگو نمىآیى نزد ما و قصد تو اینست که اصلا پیش ما نمىآیى. پس معناى لا تؤمنون به و لا تتذکرون و لا تتفکّرون ایمان بآن نمیآورید و متذکّر نمیشوید و فکر و اندیشه نمیکنید پس بدانید معجزه را و فرق بگذارید میان آن و شعر و کهانت.
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ بیان فرمود که آن نازل شده از نزد خدا است بر زیان جبرئیل تا اینکه خیال نشود که آن کلام جبرئیل است.
| گر چه قرآن از لب پیغمبر است | هر که گوید حق نگفته کافر است | |
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا اگر محمّد صلّى اللَّه علیه و آله ببندد بر ما بَعْضَ- الْأَقاوِیلِ یعنى دروغى بر ما نسبت دهد و چیزى که ما نگفتیم از خود درآورده و بما نسبت دهد یعنى اگر سخنى بتکلّف و زحمت از پیش خودش بگوید.
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ابن جریر گوید: یعنى از دست راستش بر طریق ذلّت و خوارى میگیریم. چنانچه سلطانى میگوید:
اى غلام بگیر از دستش پس آن را بطور اهانت و سبکى و خوارى خواهد گرفت.
حسن و ابى مسلم گویند: یعنى هر آینه دست راستش را قطع خواهیم نمود، پس بنا بر این باء زایده خواهد بود یعنى هر آینه دست راست او را خواهیم برید.
فرّاء و مبرّد و زجاج گویند: هر آینه او را با قوّه و نیرو خواهیم گرفت یعنى و ما او را خواهیم گرفت و ما قدرت بر گرفتن او داریم و مالک او هستیم. و البتّه یمین را جاى قوت و قدرت قرار داده براى اینست که نیروى هر چیزى در دستهاى او است (از ابن قتیبه).
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ یعنى و لکن ما قطع میکنیم از او رگ دل او را و او را هلاک مینمائیم[۱].
مجاهد و قتاده گفته اند: که وتین رگیست در قلب که متّصل به پشت است و بعضى گفته آن ریسمان قلب است.
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ یعنى پس نیست کسى از شما که ما را از او منع کند و مقصود اینست که او تکلیف دروغ بخاطر شما نمیکند با علمش به اینکه اگر او این تکلیف را نماید هر آینه ما عقوبتش نمائیم آن گاه شما قدرت ندارید
بر دفع عقوبت ما از او. سپس یاد کرد خداوند سبحان که قرآن چیست و فرمود وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ یعنى و آن موعظه است براى کسى که بترسد عقاب خدا را بسبب فرمان و اطاعت او.
وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ و ما هر آینه میدانیم که از شما هستند:
تکذیب کنندگان بقرآن یعنى ما دانستیم که بعضى از شما تکذیب میکند قرآن را. اشاره فرمود: که بعضى از ایشان تصدیق میکنند قرآن را و بعضى هم تکذیب مینمایند.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَهٌ عَلَى الْکافِرِینَ یعنى این قرآن در روز قیامت حسرت است بر ایشان براى اینکه در دنیا عمل بقرآن نکردند.
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ یعنى و البتّه قرآن براى متّقین و پرهیزکاران، هر آینه حقّ و یقین است و حقّ همان یقین است و فقط آن را اضافه بخودش نمود چنان که میگویند مسجد جامع و دار الآخره و بارحه الاولى و یوم الخمیس و مانند آن پس اضافه میشود چیز بخودش هر گاه لفظش مختلف شد.
و بعضى گفته اند: حقّ آنست که معتقد او باشد بر آنچه اعتقاد نمود و یقین آنست که شبه هاى در آن نباشد.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ این خطاب به پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است و مقصود بآن تمام مکلّفین میباشد. و معنایش اینست که خداى سبحان را تنزیه و پاک نموده از آنچه بر او جایز نیست از صفات. و عظیم آن بزرگیست که شأن غیرش در مقابل شأن او کوچک است و هر چیزى براى عظمت و سلطنت او ذلیل و ناچیز است.
______________________________
[۱] این عبارت است از دلیل لطفى که اهل کلام بآن استدلال نمودند بر نبوّت. و اگر گفته شود. پس چطور جماعتى از مدّعیان پیغمبرى دروغى، ادّعا کردند و خدا آنها را دفع نکرد و رگ دل آنها را قطع نکرد. گوئیم براى اینکه آنها دعوت خود را مقرون باعجاز نکردند که آنها را تأیید کند تا موجب گمراهى مردم باشد. آن گاه آنها ادّعا میکردند اباطیل را که عقل حکم ببطلان آنها میکند مثل دعوت شرک و عبادت اصنام. و امّا پیامبرى که نباشد در او چیزى که موجب تنفّر مردم از او شود و کلامى آورد که بحدّ اعجاز برسد و دعوت بتوحید و مکارم اخلاق کند و بشارت پیامبران پیشین منطبق با او شود و تصرّف در کاینات هم بکند اگر دروغگو باشد بر خداست که او را تکذیب نموده و او را قطع نماید( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵