ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره المعارج ۱ الی ۱۰
(۷۰) سوره المعارج مکیه و آیاتها أربع و أربعون (۴۴)
[توضیح]
قال الحسن إلا قوله «وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ».
عدد آیها
أربع و أربعون آیه غیر الشامی ثلاث شامی.
اختلافها
آیه «أَلْفَ سَنَهٍ» غیر الشامی.
فضلها
أبی بن کعب عن النبی ص قال قال رسول الله ص و من قرأ سأل سائل أعطاه الله ثواب الذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون و الذین هم على صلواتهم یحافظون
و عن جابر عن أبی جعفر (ع) قال من أدمن قراءه سأل سائل لم یسأله الله یوم القیامه عن ذنب عمله و أسکنه جنته مع محمد ص.
تفسیرها
لما ختم الله سوره الحاقه بوعید الکفار افتتح هذه السوره بمثل ذلک فقال:
[سوره المعارج (۷۰): الآیات ۱ الى ۱۰]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ (۱)
لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ (۲)
مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ (۳)
تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ (۴)
فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً (۵)
إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً (۶)
وَ نَراهُ قَرِیباً (۷)
یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ (۸)
وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ (۹)
وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً (۱۰)
القراءه
قرأ أهل المدینه و ابن عامر سأل بغیر همز و الباقون بالهمز و قرأ الکسائی یعرج بالیاء و قرأ الباقون بالتاء و قرأ ابن کثیر فی روایه البزی و عاصم فی روایه البرجمی عن أبی بکر و لا یسأل بضم الیاء و الباقون «لا یَسْئَلُ» بفتح الیاء.
الحجه
قال أبو علی من قرأ سأل جعل الألف منقلبه عن الواو التی هی عین مثل قال و خاف و حکى أبو عثمان عن أبی زید أنه سمع من یقول هما یتساولان فمن قال سأل کان على هذه اللغه و من قرأ «سَأَلَ» فجعل الهمزه عین الفعل فإن حقق قال سأل و إن خفف جعلها بین الألف و الهمزه و أما قول الشاعر:
| سألت هذیل رسول الله فاحشه | ضلت هذیل بما قالت و لم تصب | |
و یمکن فیه الوجهان و کل القراء على همز سائل لأنه لا یخلو إما أن یکون من یتساولان أو من اللغه الأخرى فإن کان من الأول لم یکن فیه إلا الهمز کما یکون فی قائل و خائف لأن العین إذا اعتلت بالفعل اعتلت فی اسم الفاعل و اعتلالها لا یکون بالحذف للالتباس فقلب إلى الهمزه و إن کانت فی لغه من همز فلیس فیه إلا الهمز کما یکون فی ثائر إلا أنک إن شئت خففت الهمزه فجعلتها بین بین و کذلک فی الوجه الآخر و أما یعرج و «تَعْرُجُ» فالیاء و التاء فیه حسنتان و من ضم قوله و لا یسئل حمیم حمیما فالمعنى و الله أعلم لا یسئل حمیم عن حمیمه لیعرف شأنه من جهته کما یتعرف الخبر الصدیق من جهه صدیقه و القریب عن قریبه فإذا کان کذلک فالکلام إذا بنیت الفعل للفاعل قلت سألت زیدا عن حمیمه و إذا بنیت الفعل للمفعول به قلت سئل زید عن حمیمه و قد یحذف الجار فیصل الفعل إلى الاسم الذی کان مجرورا قبل حذف الجار فینتصب بأنه مفعول الاسم الذی أسند إلیه الفعل المبنی للمفعول به فعلى هذا انتصب قوله «حَمِیماً» و یدل على هذا المعنى قوله یُبَصَّرُونَهُمْ أی یبصر الحمیم الحمیم تقول بصرت به فإذا ضعفت عین الفعل صار الفاعل مفعولا فتقول بصرنی زید بکذا فإذا حذفت الجار قلت بصرنی زید کذا فإذا بنیت الفعل للمفعول به و قد حذفت الجار قلب بصرت زیدا فعلى هذا قوله یُبَصَّرُونَهُمْ فإذا بصروهم لم یحتج إلى تعرف شأن الحمیم من حمیمه و إنما جمع فقیل یبصروهم لأن الحمیم و إن کان مفردا فی اللفظ فالمراد به الکثره و الجمع یدلک على ذلک قوله فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لا صَدِیقٍ حَمِیمٍ و من قرأ «وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً» فالمعنى لا یسأل الحمیم عن حمیمه فی ذلک الیوم لأنه یذهل عن ذلک و یشغل عنه بشأنه کما قال یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ إلى قوله لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ.
اللغه
المعارج مواضع العروج و هو الصعود مرتبه بعد مرتبه و منه الأعرج لارتفاع إحدى رجلیه عن الأخرى قال الزجاج المهل دردی الزیت و قیل هو الجاری بغلظه و عکزه على رفق من أمهله إمهالا و العهن الصوف المنقوش و الحمیم القریب النسب إلى صاحبه و أصله من القرب قال:
| أحم الله ذلک من لقاء | أحاد أحاد فی الشهر الحلال | |
. الإعراب
بعذاب الباء تتعلق بسال لأن معناه دعا داع بعذاب و قیل إن الباء بمعنى عن و تقدیره عن عذاب قال:
| دع المعمر لا تسأل بمصرعه | و أسأل بمصقله البکری ما فعلا | |
یرید عن مصرعه و عن مصقله و اللام فی قوله «لِلْکافِرینَ» بمعنى على و یتعلق بواقع أی واقع على الکافرین و قیل إنه یتعلق بمحذوف فیکون صفه لسائل تقدیره سأل سائل کائن للکافرین أی منهم.
المعنى
«سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ» قیل إن هذا السائل هو الذی قال اللهم إن کان هذا هو الحق من عندک الآیه و هو النضر بن الحارث بن کلده فیکون المعنى دعا داع على نفسه بعذاب واقع مستعجلا له و هو واقع بهم لا محاله عن مجاهد و قیل سأل المشرکون فقالوا لمن هذا العذاب الذی تذکر یا محمد فجاء جوابه بأنه «لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ» عن الحسن و قیل معناه دعا داع بعذاب على الکافرین و ذلک الداعی هو النبی ص عن الجبائی و تکون الباء فی بعذاب مزیده على التوکید کما فی قوله وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ و التقدیر سأل سائل عذابا واقعا و قیل هی بمعنى عن و علیه تأویل قول الحسن لأنهم سألوا عن العذاب لمن هو و قیل الباء للتعدی أی بإنزال عذاب و علیه تأویل قول مجاهد و قیل إن معنى سأل سائل على قراءه من قرأ بالألف من سال یسیل سیلا و التقدیر سال سیل سائل بعذاب واقع و قیل سائل اسم واد فی جهنم سمی به لأنه یسیل بالعذاب عن ابن زید
و أخبرنا السید أبو الحمد قال حدثنا الحاکم أبو القاسم الحسکانی قال حدثنا أبو عبد الله الشیرازی قال حدثنا أبو بکر الجرجانی قال حدثنا أبو أحمد البصری قال حدثنا محمد بن سهل قال حدثنا زید بن إسماعیل مولى الأنصار قال حدثنا محمد بن أیوب الواسطی قال حدثنا سفیان بن عیینه عن جعفر بن محمد الصادق عن آبائه ع قال لما نصب رسول الله ص علیا (ع) یوم غدیر خم و قال من کنت مولاه فعلی مولاه طار ذلک فی البلاد فقدم على النبی ص النعمان بن الحرث الفهری فقال أمرتنا عن الله أن نشهد أن لا إله إلا الله و أنک رسول الله و أمرتنا بالجهاد و الحج و الصوم و الصلاه و الزکاه فقبلناها ثم لم ترض حتى نصبت هذا الغلام فقلت من کنت مولاه فعلی مولاه فهذا شیء منک أو أمر من عند الله فقال و الله الذی لا إله إلا هو أن هذا من الله فولى النعمان بن الحرث و هو یقول اللهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجاره من السماء فرماه الله بحجر على رأسه فقتله و أنزل الله تعالى «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ»
و قوله «لَیْسَ لَهُ دافِعٌ مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ» أی لیس لعذاب الله دافع من الله و قیل معناه بعذاب للکافرین واقع من الله أی وقوعه من الله و ذی المعارج صفه الله سبحانه و قیل فیه وجوه (أحدها) أن معناه ذی الفواضل العالیه و الدرجات التی یعطیها للأنبیاء و الأولیاء فی الجنه لأنه یعطیهم المنازل الرفیعه و الدرجات العلیه و هو معنى قول قتاده و الجبائی (و ثانیها) أنها معارج السماء أی مواضع عروج الملائکه عن ابن عباس و مجاهد و قال الکلبی معناه ذی السماوات لأن الملائکه تعرج فیها (و ثالثها) أنه بمعنى ذی الملائکه أی مالک الملائکه التی تعرج إلى السماء و منه لیله المعراج لأنه عرج بالنبی ص إلى السماء فیها «تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ» أی تصعد الملائکه و یصعد الروح أیضا معهم و هو جبرائیل خصه بالذکر من بین الملائکه تشریفا له «إِلَیْهِ» أی إلى الموضع الذی لا یجری لأحد سواه فیه حکم جعل سبحانه عروجهم إلى ذلک الموضع عروجا إلیه کقول إبراهیم (ع) إِنِّی ذاهِبٌ إِلى رَبِّی إلى الموضع الذی وعدنی ربی «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ» اختلف فی معناه فقیل تعرج الملائکه إلى الموضع الذی یأمرهم الله به فی یوم کان مقداره من عروج غیرهم خمسین ألف سنه و ذلک من أسفل الأرضین إلى فوق السماوات السبع و قوله فی سوره السجده فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَهٍ هو لما بین السماء الدنیا و الأرض فی الصعود و النزول خمسمائه سنه فی الصعود و خمسمائه سنه فی النزول عن مجاهد و المراد أن الآدمیین لو احتاجوا إلى قطع هذا المقدار الذی قطعته الملائکه فی یوم واحد لقطعوه فی هذه المده و قیل أنه یعنی یوم القیامه و أنه یفعل فیه من الأمور و یقضی فیه من الأحکام بین العباد ما لو فعل فی الدنیا لکان مقداره خمسین ألف سنه عن الجبائی و هو معنى قول قتاده و عکرمه
و روى أبو سعید الخدری قال قیل یا رسول الله ما أطول هذا الیوم فقال و الذی نفس محمد بیده إنه لیخف على المؤمن حتى یکون أخف علیه من صلاه مکتوبه یصلیها فی الدنیا
و روی عن أبی عبد الله (ع) أنه قال لو ولی الحساب غیر الله لمکثوا فیه خمسین ألف سنه من قبل أن یفرغوا و الله سبحانه یفرغ من ذلک فی ساعه
و عنه أیضا قال لا ینتصف ذلک الیوم حتى یقبل أهل الجنه فی الجنه و أهل النار فی النار
و قیل معناه أن أول نزول الملائکه فی الدنیا و أمره و نهیه و قضائه بین الخلائق إلى آخر عروجهم إلى السماء و هو القیامه هذه المده فیکون مقدار الدنیا خمسین ألف سنه لا یدری کم مضى و کم بقی و إنما یعلمه الله عز و جل و قال الزجاج یجوز أن یکون قوله «فِی یَوْمٍ» من صله واقع فیکون المعنى سأل سائل بعذاب واقع فی یوم کان مقداره خمسین ألف سنه و ذلک العذاب یقع یوم القیامه «فَاصْبِرْ» یا محمد على تکذیبهم إیاک «صَبْراً جَمِیلًا» لا جزع فیه و لا شکوى على ما تقاسیه «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً» أخبر سبحانه أنه یعلم مجیء یوم القیامه و حلول العقاب بالکفار قریبا و یظنه الکفار بعیدا لأنهم لا یعتقدون صحته و کل ما هو آت فهو قریب دان فالرؤیه الأولى بمعنى الظن و الثانیه بمعنى العلم ثم أخبر سبحانه أنه متى یقع العذاب بهم فقال «یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ» أی کدردی الزیت عن ابن عباس و قیل کعکر القطران عن عطاء و قیل مثل الفضه إذا أذیبت عن الحسن و قیل مثل الصفر المذاب عن أبی مسلم «وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ» أی کالصوف المصبوغ و قیل کالصوف المنفوش عن مقاتل و قیل کالصوف الأحمر عن الحسن یعنی إنها تلین بعد الشده و تتفرق بعد الاجتماع قال الحسن إنها أولا تصیر کئیبا مهیلا ثم تصیر عهنا منفوشا ثم هباء منثورا «وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً» لشغل کل إنسان بنفسه عن غیره عن مجاهد و قیل لا یسأل حمیم حمیما أن یتحمل عنه من أوزاره لیأسه منه ذلک فی الآخره عن الحسن و قال الأخفش الحمیم من یخصه الرجل موده و شفقه من قریب الرحم و بعیده و الحامه الخاصه و قیل معناه أنه لا یحتاج إلى سؤاله لأنه یکون لکل علامه یعرف بها فعلامه الکافرین سواد الوجوه و زرقه العیون و علامه المؤمنین نضاره اللون و بیاض الوجوه.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص: ۵۳۲
ترجمه:
بنام خداوند بخشاینده مهربان.
۱- خواهنده اى عذابى که بر کافران فرود آینده است بدعا درخواست کرد یا پرسش کننده اى از عذابى که واقع شدنى است پرسید (که آن شکنجه از آن کیست پیغمبر (ص) فرمود).
۲- براى کافرانست و آن عذاب را بازدارنده اى نیست.
۳- از طرف خدایى که صاحب درجه هاى بلند است.
۴- فرشتگان و روح در روزى که اندازه آن (بسالهاى دنیا) پنجاه هزار سالست بسوى (محلّ فرمان) او بالا میروند.
۵- پس (بر تکذیب کافران) شکیبایى کن شکیبایى نیکو.
۶- البتّه کافران روز رستاخیز (یا شکنجه) را دور میبینند.
۷- و ما آن را نزدیک میبینیم.
۸- و روزى که آسمان چون قلعى (یا روغن) گداخته شود.
۹- و کوهها چون پشم حلّاجى شده بگردد.
۱۰- و خویش از احوال خویش نپرسد.
قرائت:
اهل مدینه و ابن عامر (سأل) بدون همزه قرائت کرده اند و دیگران با همزه. کسایى یعرج با یاء خوانده و دیگران با تاء تعرج قرائت کرده اند ابن کثیر در روایت بزى و عاصم در روایت برجمى از ابى بکر و لا یسأل بضمّ یاء و دیگران لا یسأل بفتح یاء خوانده اند.
دلیل:
ابو على گوید: کسى که سال قرائت کرده الف را منقلب از واوى که آن عین الفعل است مانند قال و خاف قرار داده و ابو عثمان از ابى زید حکایت کرد که او شنیده از کسى که میگفت هما یتساولان.
پس هر که گوید (سال) بر این لغت گرفته. و کسى که (سأل) خوانده پس همزه را عین الفعل قرار داده. پس اگر مؤکّد کند گوید (سال) و اگر مخفّف نماید قرار دهد آن را میان الف و همزه براى آنچه شاعر گوید:
| سألت هذیل رسول اللَّه فاحشه | ضلّت هذیل بما قالت و لم تصب | |
پرسید هذیل از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله عمل زشتى را، گمراه است هذیل بآنچه که گفته و کار درستى نکرده است. شاهد در این بیت کلمه سألت که میان همزه و الف خوانده شده.
و ممکن است در آن دو وجه باشد. و تمام قاریان اتّفاق دارند بر همزه داشتن سائل براى اینکه آن از دو صورت خالى نیست یا از یتساولان است یا از لغت دیگر. پس اگر از اوّل باشد در آن نیست مگر همزه چنان که در قائل و خائف است براى اینکه عین الفعل هر گاه در فعل معتل شد در اسم فاعل هم معتل میشود و اعتلال آن هم بحذف نمیشود براى اشتباه پس منقلب به همزه میشود و اگر در لغت کسى باشد که همزه میداند پس در آن نیست مگر همزه چنانچه در ثائر میباشد مگر اینکه تو بخواهى تخفیف بدهى همزه را پس آن را بین الف و همزه قرار دهى و همین طور در وجه و صورت دیگرى و امّا یعرج و تعرج پس یاء و تاء در آن دو نیکوست و کسى که ضمّ داده و لا یسئل حمیم حمیما را پس مقصود خدا داناتر است که دوستى از دوستش پرسیده نمیشود تا بداند شأن او را از جهت خودش چنانچه شناخته میشود خبر صدیق از ناحیه خودش و نزدیک از نزدیکش پس هر گاه چنین بود پس وقتى فعل بنا بر فاعل شد مىگویى سئلت زیدا عن حمیمه پرسیدم زید را از دوستش و گاهى جار حذف میشود پس فعل میرسد باسمى که مجرور بود، قبل از حذف جار پس منصوب میشود به اینکه مفعول اسمیست که فعل مبنى للمفعول باو اسناد داده شده است. پس بنا بر این منصوب میشود گفته او حمیما. و دلیل بر این معنى قول خداست:
یُبَصَّرُونَهُمْ یعنى دوست دوست را مىبیند. مىگویى (بصرت به) یعنى دیدم او را پس هر گاه عین الفعل را دو برابر کردى فاعل مفعول میشود
پس مىگویى (بصّرنى زید بکذا) زید مرا چنین دید. پس هر گاه باء که حرف جرّ است از کذا حذف شود مىگویى: بصّرنى زید کذا. مرا زید چنین دید پس هر گاه فعل را براى مفعول به بنا کردى و حرف جرّ را حذف کردى گویى بصّرت زیدا. پس بنا بر این قول خدا. یبصّرونهم. پس هر گاه دیدند ایشان را محتاج به تعریف حال دوست از دوست نشوند. فقط جمع شده.
پس گفته شده یبصرونهم براى اینکه حمیم گر چه در لفظ مفرد است پس مقصود بآن کثرت و جمع است. دلالت کند تو را بر این قول خدا. فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم. پس نیست براى ما شفیعانى و نه دوست صادقى.
و کسى که قرائت کرده. و لا یسأل حمیم حمیما. پس مقصود اینست:
نمىپرسد دوستى از دوستش در این روز بعلّت اینکه غافل میشود از دوست خود و مشغول بخود میشود چنان که فرمود: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ. روزى که برادر از برادر فرار میکند تا آنجا که فرمود: لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ. براى هر یک از ایشان در آن روز یک نحو گرفتاریست که آن را بىنیاز از دیگران میکند.
لغت:
المعارج: مواضع عروج و آن بالا رفتن از مرتبه بعد از مرتبه دیگر است. و از آنست اعرج براى بلند کردن یک پاى از دیگرى.
المهل: زجاج گوید آن جرم و کثافت روغن زیتونست. و بعضى گفتهاند: آن مس آب شده است و حمل کردن بملایمت و نرمى از امهله، امهال میباشد.
العهن: پشم زده است.
الحمیم: آنست که نسبش نزدیک بدوست و صاحبش باشد و اصل او از قرب و نزدیکى است.
| احمّ اللَّه ذلک من لقاء | احاد احاد فى شهر الحلال | |
خدا نزدیک گرداند این را که با دشمنان در ماه حلال محاربه و جنگ کنم.
شاهد این بیت احمّ اللَّه که بمعناى قرب و نزدیک شدن است.
اعراب:
باء بعذاب متعلّق بسأل است بجهت اینکه معنایش اینست دعا- داع بعذاب. خواهندهاى خواست عذاب را. و بعضى گفته اند: که باء بمعنى عن میباشد و تقدیرش اینست سؤال کننده اى سؤال کرد از عذاب گوید:
| دع المعمّر لا تسأل بمصرعه | و اسأل بمصقله الکبرى ما فعلا | |
واگذار معمّر را و نه پرس از محلّ افتادنش و بپرس از مصقله بکرى که چه شده است شاهد این بیت: بمصرعه و بمصقله است که باء در هر دو بمعنى عن یعنى از استعمال شده اراده میکند از مصرع او، و از مصقله، و لام در قول خداى تعالى للکافرین بمعنى على و متعلّق بواقع است یعنى واقع است بر کافرین و بعضى گفته اند: که آن متعلّق بمحذوف پس صفت براى سائل و تقدیرش این است: سأل سائل کائن للکافرین. یعنى سؤال کرد:
پرسنده اى که او از کافرین بود.
مقصود و تفسیر:
سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ مجاهد گوید: که این سائل آنست که گفت بار خدایا اگر این مطلب (تعیین و نصب پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم علىّ بن ابى طالب علیه السّلام را بخلافت) حقّ و از نزد تو است … و او نظر ابن حارث بن کلده بود پس معنایش اینست دعا کننده اى دعا کرده بر علیه و ضرر خودش از عذاب واقع در حالى که شتاب کرد بر آن عذاب و حال آنکه آن حتما بایشان واقع خواهد شد.
و حسن گوید: مشرکان سؤال کردند و گفتند: این عذابى که اى محمّد تذکّر میدهى براى کیست. پس جواب آمد که آن:
لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ براى کافرین است که دافعى براى آن نیست.
جبائى گوید: نفرین کرد نفرین کننده اى درباره عذاب کافرها و آن پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله بود و باء در بعذاب. زاید و براى تأکید است چنانچه در قول خدا: وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ زایده است. و تقدیرش اینست درخواست کرد سائلى عذاب واقع را.
و بعضى گفته اند: آن بمعناى عن میباشد. و بر همین قول است تأویل گفته حسن براى اینکه ایشان پرسیدند: از عذاب که آن براى کیست؟
و بعضى گفته اند: باء براى تعدّى است. یعنى به نازل کردن عذاب و بر آنست تأویل گفته مجاهد.
و بعضى گفته اند: که معناى سَأَلَ سائِلٌ بر قرائت کسى که بالف قرائت کرده از سأل یسیل سیلا. و تقدیرش اینست سال سیل سائل جارى شد سیل پرسنده از عذاب واقع.
ابن زید گوید: سائل نام یک وادیست در جهنّم باین نام موسوم شده براى اینکه سیل عذاب از آنجاست.
و خبر داد مرا سید ابو الحمد گفت حدیث کرد ما را حاکم ابو القاسم- حسکانى گفت حدیث کرد ما را ابو عبد اللَّه شیرازى گوید حدیث کرد ما را ابو بکر جرجانى گفت حدیث کرد ما را ابو احمد بصرى گفت حدیث کرد ما را محمّد بن سهل گوید: حدیث کرد ما را زید بن اسماعیل مولى الانصارى گوید حدیث کرد ما را محمّد بن ایّوب واسطى گوید: حدیث کرد ما را سفیان بن عیینه، از جعفر بن محمّد الصّادق از پدرانش علیهم السّلام که چون پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم على علیه السّلام است را در روز غدیر خم منصوب بخلافت کرد و فرمود:
من کنت مولاه فعلّى مولاه
. هر که من مولاى اویم. پس على مولاى اوست. و این در عالم پراکنده و بگوش همه رسید. نعمان بن حرث فهرى وارد بر رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم گردید و گفت ما را امر نمودى که شهادت بر توحید و یکتایى خدا داده و بگوئیم لا اله الّا اللَّه و اینکه تو پیامبرى ما هم اطاعت کردیم. پس ما را فرمان جهاد و حج و روزه و نماز و زکاه دادید ما پذیرفتیم آن گاه راضى نشدى تا این جوان را تعیین بخلافت و وصایت خود نمودى و گفتى: من کنت مولاه فعلّى مولاه پس این کار از ناحیه تو است یا از طرف خداست.
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: قسم بخدایى که جز او خدایى نیست. این کار از طرف خدا و امر اوست پس نعمان بن حرث پشت بر پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم کرده و میگفت: بار خدایا اگر این کار حقّ و از طرف تو است پس ببار بر ما سنگى از آسمان. پس خداوند سنگى بر سر او زد و او را کشت و نازل فرمود: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ تا آخر لَیْسَ لَهُ دافِعٌ.
مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعارِجِ یعنى نیست براى عذاب خدا دافعى از عذاب خدا.
و بعضى گفته اند: یعنى عذاب براى کافرها از خدا واقع خواهد بود مقصود اینکه وقوع عذاب از خداست و ذى المعارج صفت خداى سبحان، است.
در معناى ذى المعارج چند وجه و معنى در ذى المعارج گفته است.
۱- قتاده و جبائى گویند: صاحب نعمتهاى بلند و درجاتى که در بهشت به پیامبران و اولیاء عطاء میفرماید براى اینکه منزلهاى بلند، و با شکوه و درجه ها و رتبه هاى عالى بایشان میدهد.
۲- ابن عبّاس و مجاهد گویند: آن مواضع و موارد بالا رفتن فرشتگان است بآسمان. کلبى گوید: صاحب آسمانها که فرشته ها در آن بالا میروند.
۳- یعنى صاحب فرشتگان یعنى مالک فرشتگانى که بآسمانها بالا میروند و از آنست شب معراج که پیغمبر (ص) در آن شب بآسمان بالا رفت.
تَعْرُجُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ یعنى فرشتگان بالا میروند و نیز روح که جبرئیل است با ایشان بالا میرود. او را از میان فرشتگان براى شرافتش ممتاز بذکر فرمود.
(إِلَیْهِ) یعنى بسوى محلّى که براى هیچکس غیر از او در آن حکم، و نفوذى نیست. قرار داد خداى سبحان. بالا رفتن ایشان را باین محلّ عروج بسوى خودش مانند گفتار ابراهیم علیه السّلام. إِنِّی ذاهِبٌ إِلى رَبِّی یعنى من رونده هستم بمحلّى که پروردگارم وعده ام فرموده.
فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ در روزى که مدّتش پنجاه هزار سال است. بزرگان در معناى آن اختلاف کرده اند.
گفتار دانشمندان درباره این آیه :
مجاهد گوید: بالا میروند فرشتگان بجایى که خداوند ایشان را امر بآن میکند در روزى که مقدارش از عروج غیر ایشان پنجاه هزار سال است. و این از پائینترین زمینها تا بالاى آسمان هفتم است و قول خدا در سوره سجده در روزى که مقدارش هزار سالست آن ما بین آسمان دنیا و زمین است در بالا رفتن و پائین آمدن. پانصد سال در بالا رفتن و پانصد سال در پائین آمدن و مقصود اینست که اگر آدمیان به پیمودن این مقدارى که فرشتگان در یک روز مى پیمایند شدند هر آینه آن را در مدّت هزار سال خواهند پیمود.
جبائى گوید: البتّه مقصود روز قیامت است و اینکه در آن روز کارهایى میکند و میان بندگان قضاوت مینماید که اگر در دنیا میکرد مقدارش پنجاه هزار سال بود. و آن گفته قتاده و عکرمه است.
و ابو سعید خدرى روایت کرده که بپیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله گفته شد اى رسول خدا (ص) چقدر طولانى است این روز، فرمود: قسم بخدایى که جان محمّد در دست اوست هر آینه براى مؤمن سبک میشود تا اینکه میشود بر او از نماز واجبى که در دنیا میخواند سبکتر و کوتاهتر.
و از حضرت ابى عبد اللَّه علیه السّلام روایت شده که فرمود: اگر غیر خدا کسى متولّى حساب شود هر آینه پنجاه هزار سال در آن توقّف کنند از پیش از آنکه احسابشان راحت شوند. و خداوند سبحان در یک ساعت از حساب بندگان فارغ شود.
و باز از آن حضرت روایت شده که فرمود: این روز بنیمه نمیرسد که اهل بهشت در بهشت و اهل دوزخ در آتش منزل میکنند.
و بعضى گفته اند: که اوّل فرود آمدن فرشتگان در دنیا و امر و نهى او و داورى آنها میان مردمان تا آخر بالا رفتنشان بآسمان پنجاه هزار سال است و آن قیامت است. پس مقدار عمر دنیا پنجاه هزار سال است معلوم نیست، چقدر گذشته و چه قدر باقى مانده است. و فقط خدا میداند آن را.
زجاج گوید: ممکن است که قول خدا. فِی یَوْمٍ. صله «واقع» باشد. پس معنا بوده باشد سؤال کرد سائلى از عذاب واقع در روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است و این عذاب در روز قیامت واقع میشود.
(فَاصْبِرْ) صبر کن شکیبا باش اى محمّد. بر تکذیب کردن ایشان تو را صَبْراً جَمِیلًا شکیبایى نیکو که در آن جزع و شکایتى بر آنچه قیاس میکنى نباشد.
إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً البتّه ایشان روز قیامت را دور میبینند ولى ما آن را نزدیک میبینیم.
خداوند سبحان خبر داد به اینکه او میداند آمدن روز قیامت و حلول عقاب را در این نزدیکى به کافرها. ولى کفّار خیال میکنند آن دور است براى اینکه معتقد به صحّت آن نیستند و هر آنچه آمدنى باشد آن نزدیک خواهد بود.
پس رؤیت اوّل (یرونه) بمعناى گمان و خیال است و رؤیت دوّم وَ نَراهُ بمعناى علم است سپس خداوند سبحان خبر داد به اینکه چه وقت عذاب بر کفّار واقع میشود. پس فرمود:
یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ روزى که آسمان بقول ابن عبّاس مانند دردى روغن زیتون و بقول عطاء مثل مس گداخته و بگفته حسن مانند نقره آب شده و بقول ابى مسلم مثل سرب آب شده است.
وَ تَکُونُ الْجِبالُ، کَالْعِهْنِ و کوهها مانند پشم رنگ شده و به گفته مقاتل مثل پشم زده شده و بقول حسن مانند پشم سرخ است مقصود این است که کوهها بعد از سختى و صلابت نرم و ملایم و بعد از اجتماع پراکنده میشوند. حسن گوید: کوهها اوّل مثل پشته و تپّه اى از ریگ میشود. سپس مانند پنبه و پشم حلّاجى شده میگردد آن گاه ذرّات پراکنده شده و نابود میشود وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً روزى که دوست از دوست خود رفیق از رفیق خود جویا نمیشود. بقول مجاهد هر انسانى در آن روز مشغول بخود، و از دیگرى غافل است.
و بگفته حسن دوستى از دوستش نمى پرسد که گناهان او را متحمّل شود براى اینکه در آخرت از او مأیوس است.
اخفش گوید: حمیم کسیست که انسانى محبّت و مهر مخصوص باو بورزد از خویشان و ارحام نزدیک باشد و یا دور باشد. و حامه بمعنى خاصّه است.
و بعضى گفته اند: معناى آیه مذکور لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ … اینست که در آن روز احتیاجى بسؤال نیست.
بعلّت اینکه براى هر کدام از آنان علامت و نشانه مخصوصى است، که بآن شناخته میشود. پس علامت کافرها سیاهى صورت و کبودى چشم، و علامت مؤمنان زیبایى و بشّاشى رنگ و سفیدى چهره است.[۱]
______________________________
[۱] مانند قول خدا در سوره الرّحمن. فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ. پس در این روز از گناه آدمیان و جنّیان پرسیده نمیشود( چرا) زیرا در آیه بعد جواب داده:
یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ … گناهکاران از سیما و چهره و پیشانى آنها شناخته میشوند. در بعضى روایات اهل بیت علیهم السّلام است: که در پیشانى آنان بخط خوانا نوشته شده:
هذا الشّارب و هذا الزّانى و هذا السّارق
. این دزد و این زناکار و آن میگسار است …( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵،