ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطانعلیشاه»سوره إبراهیم۳۱-۵۲
آیات ۳۴- ۳۱
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۳۱ تا ۳۴]
قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَهً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ (۳۱) اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ (۳۲) وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ (۳۳) وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ (۳۴)
ترجمه:
(۱۴/ ۳۴- ۳۱)
(اى رسول ما) به آن بندگان من که ایمان آوردند بگو نماز بپا دارند و از آنچه روزى آنها کردیم در نهان و آشکار انفاق کنند پیش از آن که بیاید روزى که نه چیزى توان خرید و نه دوستى کسى (جز خدا) به کار آید،خدا است آن که آسمانها و زمین را آفرید و باران را از آسمان فروفرستاد تا انواع ثمرات و حبوبات را براى روزى شما برآورد و کشتىها به امر خود بروى دریا و نهرها را بروى زمین به اختیار شما جارى گردانیدو خورشید و ماه و (شب و روز) را براى شما مسخّر کرد
و از انواع نعمتهایى که از او درخواست کردید به شما عطا فرمود که اگر نعمتهاى بىانتهاى خدا را بخواهید به شماره آورید هرگز حساب آن نتوانید کرد (با این همه لطف و رحمت خدا باز) انسان سخت کفر کیش و ستمگر است.
تفسیر
قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاهَ[۱] موضوع مورد گفتار را در این جمله ذکر نکرد تا اشاره به این باشد که قول و گفتهى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و توجّه او به مؤمنین آن قدر در آنها اثر دارد که آنها را به صورت شریفترین اوصاف انسان قرار مىدهد، و آن اصل همهى عبادات است، که مقصود بر پا داشتن نماز و دادن زکات است، بنابراین احتیاجى به تقدیر موضوع قول و تخصیص آن وجود ندارد یعنى لازم نیست که چنین گفته شود: (قل أقیموا الصّلاه، یقیموا الصّلاه).
وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ[۲] و از چیزهایى که به آنهاروزى دادیم انفاق کنند از قبیل اعراض و قواى عملى و نظرى و وجاهت و حشمت.
سِرًّا انفاق به صورت سرّى و پنهان باشد از مردم و از شخص مورد انفاق و از ملائکه و از خودشان.
وَ عَلانِیَهً محتمل است که (سرّا و علانیه) متعلّق به (رزقناهم) باشد که اشاره به نعمتهاى ظاهرى و باطنى باشد.
مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ پیش از آن که روزى بیاید که دیگر خریدوفروش در آنجا نیست تا آنچه را که در آن کوتاهى و تقصیر کرده با خریدن جبران کند، یا این که مالش را بفروشد و قیمت آن را فداى خودش بکند.
وَ لا خِلالٌ و هیچ دوستى هم در آنجا نیست که بخواهد براى دوستش شفاعت کند.
اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ خداست که آسمانها و زمین را آفرید، نه غیر خدا، پس شما را چه شده است که خداوند امر به انفاق مىکند و اطاعت نمىکنید با این که همه چیز دست خدا است.
وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً[۳] فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ…
و خورشید و ماه را طبق یک نظام بدون این که در راهى که در حرکت براى آن دو معین شده تغییرى رخ دهد مسخّر شما نمود.
وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ و با تسخیر شب و روز اصول زندگانى شما پدید مى آید و حاصل مى شود.
وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ و آنچه را که به زبان استعداد درخواست کردید، خداوند به شما عطا کرد اگر چه گاهى آنچه را که با زبان گفتار خواسته اید به شما عطا نشده است.
امام صادق و امام باقر علیهما السّلام لفظ (من کلّ) را با تنوین خواندهاند، و شاید این قرائت با مقصود سازگارتر باشد.
زیرا درخواست و سؤال به زبان حال از درخواست شونده تخلّف نمى پذیرد و خداوند به هر چیزى از هر چیزى به مقدار آن درخواست استعداد و حال عطا مىکند، بر خلاف زبان قال که اگر موافق با زبان حال نباشد مسئول از سؤال تخلّف مى پذیرد.
چنانچه این مطلب در اکثر سؤال کنندگان که به درگاه خدا تضرّع مى کنند مشاهده مى شود یعنى سؤال از مسئول تخلّف کرده و مورد درخواست و سؤال آنها به آنان داده نمى شود.
بدان که خداى تعالى نظر به استعداد مى کند و به اندازهى استعداد عطا مى کند.
چنانکه مادّهى انسان به علّت قواى نباتى استعداد و درخواست رشد و کمال دارد مانند قوهى غاذیه و ابزار مناسب آن و قوّهى نامیّه و مولّده با اعضا و دستگاههاى لازم آن، و همچنین بر حسب قواى حیوانى مىخواهد تا پایدار بماند و تولید نسل کند لذا اعضاى مناسب آن چون کلیه و بیضه دارد، و بعد از رسیدن و بعد از رسیدن و کامل شدن ظرفى مىخواهد که در آن استقرار پیدا نموده، رشد و نمو کند و از صورتى به صورت دیگر و از حالى به حال دیگر تغییر و تبدیل نماید.
و نیز درخواست مربى از نفوس کامل و بالغ مىکند که او را تربیت نماید، و در ذات قواى نباتى او با جمیع مراتبش تصرّف کند تا وقت تولّدش برسد و پس از تولّد مستدعى هزار هزار ملائکه و هزار هزار قوّه است که بدان وسیله فعل و نموّ و بلوغ آن مادّه کامل شده و از دنیا به سوى آخرت خارج گردد.
و خداوند همهى این نعمتها را عطا کرده است، و این نعمتها بر حسب چیزى است که ما با ادراکات قاصر خود درک مىکنیم.
و امّا نعمتهاى الهى که ما آنها را درک نمىکنیم لا یتناهى است و حدّى ندارد.
وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها اگر نعمتهاى خدا را که با درخواست و سؤال مبتنى بر استعداد به شما داده است بشمارید، نمى توانید آن را چنانکه هست برشمرید (زیرا که به مثابه ارتباط یک جزو کوچک ناچیز به کلّ هستى و تمام آنچه در عالم کبیر و صغیر هست بوده و بىنهایت است، چه رسد به همهى نقشها که بى نهایت در بىنهایت است).
إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ این جمله جواب سؤال از حال انسان در مقابل آن نعمتها است، یعنى این که انسان ستمکار است و نعمت را در آنچه که به خاطر آن نعمت داده شده به کار نمىگیرد و مستحقّ را از حقّ منع کرده و به غیر مستحقّ مىدهد، و کَفَّارٌ ناسپاس است و نعمت دادن حق را در خود نعمت مىپوشاند و به انعام و منعم نگاه نمىکند بلکه فقط توجّه او به ذات نعمت است بدون توجّه به نعمت بودن نعمت و از جانب غیر بودن آن، بلکه او نعمت را به خودش نسبت مىدهد و مىگوید: من داراى علم شدم و خودم استحقاق آن را داشتم.
آیات ۴۱- ۳۵
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۳۵ تا ۴۱]
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ (۳۵) رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (۳۶) رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (۳۷) رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعْلِنُ وَ ما یَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ (۳۸) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ (۳۹)
رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاهِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ (۴۰) رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ (۴۱)
ترجمه:
(۱۴/ ۴۱- ۳۵)
یاد آر وقتى که ابراهیم عرض کرد پروردگارا این شهر (مکّه) را مکان امن قرار ده و من و فرزندانم را از پرستش بتان دور دار.
پروردگارا این بتان (و بتپرستان) بسیارى از مردم را گمراه کردند پس هر کس (در راه توحید و خداپرستى) پیرو من است او از من است و هر که مخالفت مىکند اختیارش با تو است که خداى بخشنده و مهربانى،
پروردگارا من ذرّیّه و فرزندان خود را به وادى بىکشت و زرعى نزد بیت الحرام تو براى بپا داشتن نماز مسکن دادم بار خدایا تو دلهاى مردمان را به سوى آنها مایل گردان و به انواع ثمرات آنها را روزى ده باشد که شکر نعمت تو بجا مىآورند.
پروردگارا تو بر هر چه پنهان و آشکار کنیم بر همه آگاهى و بر خدا البتّه هیچ چیز در آسمان و زمین پنهان نیست.
ستایش خداى را که به من در زمان پیرى دو فرزندم اسماعیل و اسحاق را عطا فرمود (و درخواست مرا اجابت کرد) که پروردگار من البتّه دعاى بندگان را خواهد شنید.
پروردگار من و ذریّهى مرا نمازگزار گردان و بار الها دعاى مرا اجابت فرما.
بار الها روزى که (میزان عدل) و حساب بپا شود تو در آن روز سخت به من و والدین من و همهى مؤمنان از کرم ببخشا.
تفسیر
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ به یاد آور یا قومت را یادآورى کن دعوت ابراهیم و گفتار او را، چه در گفتار ابراهیم ترغیب و تشویق به خیرات و خوبىها و بر حذر داشتن از شرکآورى و شناخت بعضى از اوصاف خدا، و تعلیم طریق تضرّع و سؤال از درگاه الهى، و بیان شرافت نسل و ذرّیّه ابراهیم است.
و در میان شرافت آنان تشویق خلق به سوى آنانست، و رغبت مردم به سوى آنان موجب نجات آخرت و شرافت دنیاست.
رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً خدایا این شهر را محلّ امن قرار ده.
بدان که شهر مکّه و آباد شدن آن با سعى و کوشش ابراهیم علیه السّلام و تعمیر او محقّق گشته است، چنانچه خانهى خدا نیز با سعى و تعمیر او انجام شد.
پس شهر و بلد مظهر صدر (و سینهى) ابراهیم علیه السّلام است که به اسلام گشوده شده و از وسوسهها و پلیدیها پاک گشته است، و بیت نیز مظهر قلب او گشت که همان بیت اللّه حقیقى است، و خداى تعالى دعاى او را اجابت کرد، که سینه او را از هر شرّ و فسادى امن نمود، و شهرش را با قرار دادن امر تکلیفى، امن قرار داد، بدینگونه که امر کرد که متعرّض هیچ کس و هیچ حیوان و نباتى که در حرم باشد نگردند.
وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ[۴] من و فرزندانم را از بتپرستى دور ساز، منظور بتهاى ساخته شده، است یا بتهاى هواى نفس یا هر چیزى که بدون اذن خدا مورد اطاعت و عبادت قرار گیرد.
رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ پروردگارا اینان سبب اضلال و گمراهى مردم شدند یا به وسیلهى کارهاى خارقالعاده که از جانب شیطان به صورت آن بتها ظاهر شد موجب گمراهى مردم شدند، و نیز رؤساى ضلالت و گمراهى که همان بتهاى بشرى است بسیارى از مردم را گمراه ساختند.
فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی لفظ (فاء) جواب شرط محذوف است، گویا که گفته است: اگر درخواست مرا اجابت کنى و هر کس که تبعیّت و پیروى از من بکند از من مىباشد پس در حق تابع و پیرو نیز اجابت کن، و مقصود از تبعیّت پیروى کردن حقیقى است که با بیعت عام یا خاص حاصل مى شود.
و چون تابع به سبب آن بیعت با متبوع ارتباط پیدا مىکند بلکه از ناحیهى لطیفهى روحانى حاصل از باطن او بیعتکننده که تابع روحى است از متبوع متولّد مى شود.
پس تابع به علّت تبعیّت جزیى از متبوع گشته و بعضى از آن مىگردد، از آن متولّد شده و از آن ناشى مى شود.
وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ هر کس نافرمانى کند تو بخشندهى مهربانى پس با آنها با شأن خودت معامله کن نه با شأن آنها.
در اخبار ما (امامیّه[۵]) وارد شده است که هر کس ما را دوست داشته باشد او از ماست، و هر کس ما را اطاعت کند از ماست، و هر کس پرهیزکار باشد و صالح گردد او از ما اهل بیت است.
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی[۶] پروردگارا من بعضى از ذرّیّهام را در آن سکنى دادم، و آن اسماعیل است، چنانچه در اخبار ما وارد شده:[۷] که، ما بقیّهى آن ذرّیّه هستیم، و آنها ما هستیم. و ما بقیّهى آن عترت هستیم، و دعوت ابراهیم علیه السّلام مخصوص ما بود.
بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ در سرزمین غیر قابل کشت که مقصود وادى مکّه است.
عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ در خانهى توست که محترمست و بىاحترامى به آن حرام شده، و نیز تعرّض به هر کس که در مکّه و نواحى آن باشد حرام شده است.[۸] رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاهَ[۹] چون مقیم در شهر سینهى گشودهشدهى به اسلام و طوافکنندهى دور خانهى قلب بهپادارندهى نماز و متوجّه به خداست، و از سوى دیگر شهر مکّه و بیت کعبه مظهر سینه و قلب هستند.
لذا کسى که مقیم در آن دو مىباشد داراى لطیفهى الهى گشته و توجّه به خدا مىیابد، و توجّه او قوىتر و تمامتر است.
و براى همین جهت غایت و هدف را بر برپاداشتن نماز قرار داده است.
فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ خدایا دلهاى بعضى از مردم را دوستدار آن کن، و در اخبار ما[۱۰] آمده است که مقصود همهى مردم نیست، بلکه مقصود شما و امثال شما هستید، چه خطاب به شیعیان از مردم است، و وارد شده که سزاوار است براى مردم که حجّ[۱۱] بیت اللّه به جاى آورند و آن را بزرگ و محترم بدارند چه خداوند آن را بزرگ شمرده است، و نیز سزاوارست که ما را ملاقات کنند چون ما راهنمایان و دلیلهاى خدا هستیم.
تَهْوِی إِلَیْهِمْ لفظ (تهوى) با کسره واو و فتحهى آن خوانده شده و اصل آن از (هوا) به معناى افتادن و نیز به معناى دوست داشتن است به هر حال این جمله دلالت بر کمال محبّت واشتیاق مى کند.
و در اخبار ما وارد شده[۱۲] که دعاى ابراهیم علیه السّلام در حق ما بوده، زیرا نگفت (تهوى الیه) تا به (بیت) برگردد، بلکه گفت:
(الیهم) که ضمیر به (ذرّیّه) برگردد، و در این دعا درخواست توسعه بر ذرّیّه و طلب نجات و رستگارى براى مردم است.
وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ و آنان را از ثمرات آن برخوردار کن، ثمرات میوه هاى درختان طبیعى و نیز میوههاى درختان روحى مى باشد که عبارت است از محبّت و دوستى و انقیاد و ذوق و معرفت وصال و اتّحاد و غیر اینها از چیزهایى که در معاد ظاهر مى شود.
لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ و پس از تمام کردن دعا از مقام تضرّع به مقام ثناء منتقل شد، و ثنا را بهنحوى انجام داد که بر اجابت دعایش کمک کند، و لذا عرض کرد:
رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَ ما نُعْلِنُ پس تو اى خداى ما به حاجتها و مصلحتهاى ما عالم و آگاه هستى، چه از تو سؤال بکنیم و چه سؤال نکنیم.
وَ ما یَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ بعد از تخصیص در مورد علم خدا به ظاهر و باطن انسان، موضوع را تعمیم داد و به جاى فعل در صیغه مخاطب (تعلّم) درصیغه مخاطب (یخفى) آورد که این التفات از مخاطب به غایب اشاره به تنزّل او از مقام حضور است (یا از مقام جمع به مقام تفرید و تفصیل، یا از وحدت به کثرت)، سپس از مقام ثنا به مقام توجّه به نعمت و قیام به شکر نعمت منتقل شد، و عرض کرد:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَى الْکِبَرِ سپاس خداى را که در حالى که سن من زیاد و از فرزند دار شدن مأیوس هستم اسماعیل و اسحاق را به من داد، و مدح و ثناء را مقید به این مورد کرد تا عظمت نعمت را ظاهر سازد و بر کمال قدرت خدا دلالت کند.
إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ برخى گفتهاند اسماعیل در حالى بدنیا آمد که ابراهیم نود و نهساله بود و در یکصد و دوازده سالگى اسحاق علیه السّلام متولّد شد[۱۳] إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ این جمله را ذکر کرد تا نعمت دیگرى را ظاهر سازد، و آن عبارت از اجابت ابراهیم در طلب فرزند است، ضمن این که خواست امیدوار اجابت دعاهاى گذشته و تمهید و مقدمه براى اجابت دعاى آیندهاش باشد.
رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاهِ پروردگار امر نمازگزار قرار دهد بر پا داشتن نماز به این است که نماز قالبى متّصل به نماز قلبى و آن متّصل به نماز روح گردد.
وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی و از ذرّیّهام نیز نمازگزار قرار ده چون معلوم شد که اقامهى نماز به نحوى که عادت و فطرى نمازگزار باشد چنانچه از لفظ (مقیم الصّلاه) استفاده مىشود مخصوص کسى است که داراى درجهى نبوّت یا ولایت باشد، و چون همهى ذریههاى ابراهیم پیامبر نیستند و درجهى نبوّت را ندارند لذا لفظ (من) آورد که دلالت بر تبعیض بکند.
رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ پروردگارا دعا را اجابت کن.
رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَ پروردگاران مرا و پدر و مادرم را بیامرز از پدر و مادر ابراهیم آدم و حوّا علیها السّلام است چنانچه به خبر نسبت داده شده[۱۴] یا مقصود پدر و مادر نزدیک او هستند (به عقل نزدیکتر است که مقصود همان باشد).
و به اهل بیت علیهم السّلام نسبت داده شده که آنها (لولدى) خواندهاند، یعنى اسماعیل و اسحاق علیهما السّلام؛ (و للمؤمنین یوم یقوم الحساب).
آیات ۵۲- ۴۲
[سوره إبراهیم (۱۴): آیات ۴۲ تا ۵۲]
وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ (۴۲) مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ (۴۳) وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ (۴۴) وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ (۴۵) وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ (۴۶)
فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ (۴۷) یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (۴۸) وَ تَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ (۴۹) سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ (۵۰) لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ (۵۱)
هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ لِیَذَّکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ (۵۲)
ترجمه:
(۱۴/ ۵۲- ۴۲)
و هرگز مپندار که خدا از کردار ستمکاران غافل است بلکه کیفر ظالمان را به تأخیر مىافکند تا آن روزى که چشمهایشان در آن روز خیره و حیران است،
در آن روز سخت آن ستمکاران همه شتابان (و هراسان) سر به بالا کرده و چشمها واله مانده و دلهاشان از شدّت عذاب به دهشت و اضطراب است،
اى رسول مردم را از روزى که هنگام عذاب و کیفر اعمالشان فرا مىرسد بترسان و آگاهشان ساز که ستمکاران خلق (که سختى عذاب را بنگرند از حسرت و پشیمانى) خواهند گفت پروردگارا عذاب ما را به تأخیر افکن (و ما را باز بدنیا برگردان) تا دعوت تو را اجابت کنیم و پیرو رسولان تو شویم (و از هر کار بد بازگردیم)، به آنها پاسخ آید که آیا شما بارها پیش از این در دنیا سوگند یاد نمى کردید که ما را زوال و هلاکى نخواهد بود،شما ستمکاران بودید که در منازل ستمگران پیش از خود مسکن گزیدید (و از هلاکت و مرگ آنان باز عبرت نگرفتید) و حال آن که مشاهده کردید که عاقبت ما به سر پنجهى قهر مرگ چه بر سر آنها آوردیم؟
و بر شما سرگذشت آنها را مثل آوردیم،و آن ستمکاران بزرگترین مکر و مهمترین سیاست خویش را به کار بردند ولى چه سود که پیش خدا مکر آنها هیچ است هر چند به مکر خود کوهها را از جا برکنند،پس هرگز مپندار که خدا وعدهى رسولانش را خلاف کند که البتّه خدا بر هر کار مقتدر است و از ستمکاران انتقام خواهد کشید.
روزى که زمین را (به امر خدا) به غیر این زمین مبدّل کنند هم آسمانها را دگرگون سازند و تمام خلق در پیشگاه حکم خداى یکتاى قادر قاهر حاضر مى شوند،و در آن روز بدکاران و گردنکشان را زیر زنجیر قهر خدا مشاهده خواهى کرد و بینى پیراهنهایى از مس گداخته،آتشین بر تن دارند و در شعلهى آتش چهرهى آنها پنهان است،
(این گونه عذاب) براى آن است تا خدا هر شخص را به کیفر کردارش برساند که خدا در یک لحظه به حساب خلق خواهد رسید،این (قرآن عظیم) حجّت بالغ براى جمیع مردم است تا خلایق از آن پند گرفته خدا ترس شوند و تا (به تعلیمات آیات توحید آن) عموم بشر خدا را به یگانگى بشناسند و تا صاحبان خرد متذکّر شوند و هوشیار گردند.
تفسیر
وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلًا عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ استیناف کلام از جانب خدا است، یا عطف بر (اذ قال) و عامل آن مىباشد، و خطاب به محمّد صلّى اللّه علیه و آله یا به هر کسى است که گمان کردن از او ممکن است.
یعنى، البتّه مپندار اى محمّد صلّى اللّه علیه و آله (صاحب گمان) که خدا از کردههاى ستمکاران غافل است این سخن براى ظالم وعید و براى مظلوم وعده است.
إِنَّما یُؤَخِّرُهُمْ به آنان مهلت مى دهد.
لِیَوْمٍ تَشْخَصُ فِیهِ الْأَبْصارُ تا روزى که چشمها باز مى ماند و نمى توانند ببندند[۱۵].
مُهْطِعِینَ آنگاه شتابزده و به سرعت دعوت دعوت کننده را اجابت مى کنند.
مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ سرهایشان را بلند مىکنند[۱۶].
لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ از نهایت وحشت و حیرت نمى توانند به خودشان نگاه کنند.
وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ از فرط وحشت از رأى خالى هستند، یا به جهت غلبهى شقاوت از خیر خالى هستند، و بعضى گفتهاند از فرط وحشت دلهایشان مى شکند.
وَ أَنْذِرِ النَّاسَ یَوْمَ یَأْتِیهِمُ الْعَذابُ مردم را بترسان از روزى که عذاب بر آنها بیاید، یا این که لفظ (یوم) مبنى است و بدل از (یوم تشخص فیه الأبصار) مىباشد، یا این که آن ظرف افعال سابق است، یا متعلق به (ذکر) است که بدل از (انذر النّاس) باشد و مقصود از آن روز روز حضور مرگ است.
فَیَقُولُ الَّذِینَ ظَلَمُوا رَبَّنا أَخِّرْنا إِلى أَجَلٍ قَرِیبٍ نُجِبْ دَعْوَتَکَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ آنگاه ستمکاران مىگویند:
پروردگار ما عذاب را بر ما به تأخیر افکن، تا دعوتت را اجابت کنیم و پیرو رسولان شویم.
أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ به آنها این چنین گفته مى شود: آیا شما آنانى نبودید که سوگند یاد مىکردید که زوال نخواهید داشت؟!
وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ و شما در جاى ستمگران سکنى گزیدید، یعنى سنّت و رسم آنها را عمل کردید و در مقام و جاى آنها ایستادید، یا مقصود این است که در منازل صورى آنها ساکن شدید به نحوى که آثار عذاب و هلاک آنها را مشاهده کردید.
وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ مثلها را براى شما زدیم تا موافق احوال شما و انتقال شما به آخرت باشد، یا این که مثل ستمگران را بر شما زدیم تا متنبّه شوید و از مثل کارهاى آنان اجتناب نمایید.
وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ[۱۷] علّت این که در اینجا خطاب را از مخاطب برگردانید و به لفظ غایب بیان داشت خواست تا عمومیّت دهد، یا این که ضمیر به (الّذین ظلموا) برمىگردد و به لفظ غایب است. یعنى هر اندازه که در توان داشتند و مىتوانستند مکر به کار بردند.
وَ عِنْدَ اللَّهِ مَکْرُهُمْ در حالى که مکر آنها نزد خدا ثابت است، و آنها را مجازات خواهد کرد یا مقصود این است که مکر آنان نزد خدا است، و در نتیجه نفوذ و اثرى جز با اذن خدا ندارد، یا این که خداوند به آنها مکر مىکند، مکرى که مناسب و لایق حال آنها باشد.
وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبالُ با این که از مکر آنها کوهها از بین مىرود، و ممکن است لفظ (ان) شرطیهى وصلیه یا نافیه باشد، یعنى اگر چه مکر آنها از جهت عظمت و بزرگى طورى باشد که کوهها را زائل سازد یا این که مکر آنها چنین نیست که کوهها را زائل سازد.
بلکه مکرشان بزرگتر از آن است، و فعل (لتزول) به صورت مرفوع و با فتحه لام خوانده شده بنابراین که لفظ (ان) مخفف از مثقله بوده و لام براى فصل باشد.
یعنى ان با تشدید بوده و ان بدون تشدید خوانده شده است و نیز (لتزول) لفظ لام، لام فصل باشد وگرنه باید لان تزول باشد که ان حذف شده باشد).
فَلا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ پس گمان مبر که خداوند وعدهاى را که به رسولانش داده عمل نکرده و خلف وعده مىکند، وعدهى خدا یارى کردن رسولانش و امکان زمین از کسانى است که معاند نباشند.
إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقامٍ زیرا خدا مقتدر و انتقامجوست، این جمله در موضع تعلیل است تا علّت عذاب را برساند.
یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ بدل از (یوم یأتیهم العذاب) یا ظرف (مختلف وعده) یا (عزیز) یا (ذو انتقام) است، و ممکن است متعلّق به (ذکر) یا (اذکر) مقدر باشد.
در این صورت معناى آن این است که: به یادشان آر روزى که زمین به غیر از این زمین و آسمانها تبدیل شود.
و ممکن است مقصود این باشد که زمین عالم طبع به زمین عالم برزخ و زمین عالم مثال تبدیل شود، و این معنا هنگام ظهور قائم عجّل اللّه فرجه در عالم صغیر با مرگ اختیارى یا اضطرارى محقّق مىشود.
و آن هنگام رسیدن ساعت و قیامت صغرى است، چنانچه ساعت به ظهور قائم و به قیامت تفسیر شده است.
و آن زمین تبدیل شده نیز چون داراى مادّهى حاجب و ظلمت و امتداد مکانى و بعد جسمانى نیست در آن کجى و ناهموارى نمىبینى تا آنجا که سفیدى موجود در مغرب از مشرق دیده مىشود.
و همچنین اهل آن زمین حاجب همدیگر نخواهند بود، بلکه همه در همه و از پشت سر همه دیده مىشوند.
زیرا همهى اهل آن زمین آینه وار و شفاف هستند که عکس یکدیگر را در آینه روح صیقلى خود منعکس مى کنند و هیچکدام حاجب پشت سر خود نیستند.
و لذا خداوند فرمود:
وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ[۱۸] همه براى خدا ظاهر و حاضر مىشوند به نحوى که هر چه در دنیا باطن و مخفى بود در آنجا ظاهر مى شود، زمین اخبارش را مى گوید، بدین نحو که هر چه در آن پنهان است ابراز و ظاهر مى سازد، و توصیف به وحدت و قهّاریّت بدان جهت است که سلطنت وحدت در آنجا به ظهور مى رسد.
وَ تَرَى الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ لفظ (أصفاد) جمع (صفد) به معناى قید و بند است، چه قید و زنجیرهاى نهانى دنیا در آنجا بروز مىکند و ظاهر مىشود. یعنى: بدکاران را بند شده در قید و زنجیر مىبینى.
سَرابِیلُهُمْ و پیراهنها و لباسهاى آنها[۱۹] مِنْ قَطِرانٍ از قطران است لفظ (قطران) با فتح قاف و کسرهى طاء، و با فتح و سکون و با کسره و سکون نیز خوانده شدى، و آن یک چیز سیاه گندیدهاى است که از (أبهل) که درخت بزرگى است دوشیده مىشود، برگ آن مانند درخت گز است، با آن مادّهى سیاه شتر گر را چرب مىکنند که کچلى و گرى را با تندى خودش بسوزاند، و به سرعت در آن آتش ایجاد مى کند.
و مقصود آیه این است که این مادّه سیاه را ببدن آنها مىمالند، و این مادّه براى آنها مانند لباس مىشود تا از بو و رنگ و تندى او اذیّت بکشند، و در شعلهور شدن آتش سرعت بخشد.
و این لفظ از دو کلمهى منون (قطر) و (ان) خوانده شده که (قطر) به معناى مس آب شده، و (ان) به معناى حرارت بسیار است، و شاید به ملاحظهى این قرائت است که در اخبار به مس آب شده تفسیر شده است.
وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ[۲۰] و آتش صورتهاى آنها را مىپوشاند، و این کنایه از نهایت عجز و شدّت گرفتارى آنها است، چه انسان با تمام قدرت و توانایى و جنبش چیز موذى را از صورتش دفع مىکند اگر چه بدینگونه باشد که بعضى از اعضایش را سپر صورت قرار دهد.
لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ لفظ (لیجزى اللّه) متعلق به (تبدل الأرض) یا به (برزوا) است (تبدیل زمین یا ظاهر شدن اعمال براى آن است که هر کس آنچه کسب کرده جزا بیند که خدا در حساب اعمال سریع است).
هذا لفظ (هذا) اشاره است به آنچه که در اینجا ذکر شده از وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ تا آخر آیه، و اما این که اشاره به قرآن یا سوره باشد بعید است.
زیرا چنین کلامى در جایى گفته مىشود که قدر و ارزشى نسبت به غیرش نداشته باشد، آن وقت گفته مىشود این مقدار کافى است (یعنى براى انذار همین بس است)؛ بَلاغٌ[۲۱] همین مقدار کفایت مىکند و کافى است لِلنَّاسِ براى همهى مؤمنین و کافرین.
وَ لِیُنْذَرُوا بِهِ تا بدینوسیله مورد نصیحت و انذار قرار بگیرند، و ممکن است که معطوف محذوف باشد یعنى (و انزل لینذروا به).
وَ لِیَعْلَمُوا أَنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ تا بدانند که خداوند معبود و مستحقّ معبودیّت است، و واحد و یگانه، که در معبودیّت دوّمى براى او وجود ندارد.
وَ لِیَذَّکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ بر گویا بودن این سخن سه فایده مترتّب مىشود:
۱- انذار نسبت به کفّار. ۲- علم بر وحدانیّت خدا نسبت به کسانى که مستعدّ ایمان هستند. ۳- یادآورى و تذکّر نسبت به مؤمنین آگاه و عالم. محتمل است که معناى این چنین باشد: آنچه که ذکر شد نازل گشته تا به مردم برسد تا مردم بدان وسیله مورد انذار قرار گیرند.
در این صورت لِیُنْذَرُوا به اعتبار معنا عطف بر بَلاغٌ است.
[۱] صلاه خدمت و قربت و وصلت است.
[۲] رزق: روزى؛ راغب مىگوید: رزق گاهى به عطاى دایمى اطلاق مىشود خواه دنیوى باشد یا اخروى و گاهى به نصیب گاهى به غذایى که وارد جوف مىشود. خلاصه رزق عطایى است که از آن منتفع مىشوند خواه طعام باشد یا علم و یا غیر آن.
[۳] آب، مادهى سیال معروف، و در اصطلاح مراد از آن معرفت است و به معناى فیض، فکر، اندیشه و مدرکات ظاهرى و باطنى هم آمده است.
فرهنگ اصطلاحات عرفانى دکتر سید جعفر سجّادى شهاب الدّین سهروردى، چشمهى زندگانى و آب حیات را رمزى از وصول به معرفت حقیقى حق دانسته است. عقل سرخ، مجموعهى سوّم مصنّفات ۳/ ۲۳۷
[۴] صنم: بت جمع آن اصنام است( بتها). راغب گوید: صنم جثهاى است که از نقره، مس یا چوب ساخته شود، آن را براى تقرّب به خدا پرستش مىکردند.
ابن اثیر در نهایه گفته: آن چیزى است که جز خدا معبود اخذ شود و به قولى آن چیزى است که جسم یا صورت داشته باشد و اگر جسم یا صورت نداشته باشد آن را وثن گویند.( مترجمین)
[۵] تفسیر الصافى ۳: ص ۹- تفسیر العیاشى ۲: ص ۲۳۱ ح ۳۵.
[۶] در کافى از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده که فرمود: به خدا قسم که ما ائمّه ذرّیّه و بقیّهى عترت حضرت ابراهیم علیه السّلام مىباشیم.
[۷] تفسیر الصافى ۳: ص ۹۰ تفسیر العیاشى ۲: ص ۲۳۲/ ح ۳۶ تفسیر القمى ۱: ص ۳۷۱ تفسیر مجمع البیان ۳: ص ۳۱۸
[۸] پیش از این در آیه ۲۵ سوره بقره جلد ۲ و آیه ۲۲۵ و سوره بقره جلد ۳ شرح مفصّل آن ذکر شد.
[۹] اهل اللّه گویند نماز آلت حضور، و گروهى گویند: صلاه مشتق از صلى است و صلى در آتش رفتن است، یعنى وجود مصلّى در صلاه به قبول انوار تجلّى صفات از غایت خضوع و خضوع و حرقت گویا در عین آتش بود که فرمود: الصّلاه معراج المؤمن.فرهنگ و اصطلاحات عرفانى دکتر سجادى.
[۱۰] تفسیر الصافى ۳: ص ۹۰
[۱۱] حجّ نزد اهل ذوق سیر و سلوک الى اللّه را گویند که از روى ارادت، به هدایت و عنایت بارى برآرى و قدم از شهرستان هستى بدر نهى، و گام ناکامى در بیابان نیستى زنى، تا به موضع احرام رسى و مجرّدانه لباس بىاساس ناس و دلق خلق از گردن خود به در کنى و احرام تجرید و خلعت تفرید خلیلانه درپوشى، و عالمانه از بین العلمین عبور فرمایى و عرفانه بر عرفات معرفت برآیى و کبش نفس را قربان سازى و صوفیانه صفاى دل و مروهى جان فرود آیى و احجار افعال ناپسندیده آورى، و چون درآیى برگردد خود برآیى، و به محبّت کرم و الطاف قدم به طواف مشغول گردى. چون واصل شاهد حجر الاسود شوى، مستانه به قبلهى او قبله نهى و بعد از اداى فرائض و سنن به وجه احسن دست در حلقهى توکّل زنى و خرّم شادان مراجعت کنى.
| حاجى خانهى دل این باشد | حجّ یاران ما چنین باشد | |
شاه نعمه اللّه- رسایل ۱/ ۸.
[۱۲] تفسیر الصافى ۳: ص ۹۰ مجمع البیان ۳: ص ۳۱۸
[۱۳] درباره اسماعیل و اسحاق آیه ۱۳۳ جلد ۲ و ۲۵۸ سوره بقره جلد ۳ و شرح بیشتر اسماعیل به آیه ۱۰۲ سوره صافّات مراجعه شود.
[۱۴] تفسیر العیاشى ج ۲: ص ۲۳۵ ح ۴۶
[۱۵] شرح مفصّل در سورهى انبیا آیه ۹۷.
[۱۶] منظور این است که سرشان را بلند نگه داشته و با خاکسارى مىنگرند و بدان خیره شده‌اند زیرا به قول حسن بصرى روز قیامت همه کس را روى به جانب آسمان بود( به امید نجات).
[۱۷] مکر، حیله، نیرنگ. در اصطلاح عارفان، مکر از جانب خدا( ارداف) نعمت و القاى حال است. وجود مخالفت و سوء ادب از جانب بنده. فرهنگ اصطلاحات عرفانى دکتر سجّادى
[۱۸] قهّار صیغهى مبالغه و از اسماى حسنى است و شش بار در قرآن به کار رفته بسیار قاهر توأم با بسیار تواناست. قاموس قرآن ج ۶ ص ۴۳
[۱۹] کلمه فارسى است مرکب از سر، و بال( قامت) یا شلوار( به کلمات فارسى در قرآن، قرآن ترجمه خرّمشاهى مراجعه شود).
[۲۰] آتش یکى از عناصر چهارگانه که به شکل مفرد و هم در ترکیبات گوناگون در سخنان عارفان و اهل ذوق به کار رفته است. آتش به شکل مفرد کنایه از لهیب عشق الهى است. عطّار گوید:
| در دلم افتاده آتش ساقیا | ساقیا آخر کجایى هین بیا | |
| هین بیا کز آرزوى روى تو | بر سر آتش بماندم ساقیا | |
مولوى گوید:
| اى گرفته آتشت زیر و زبر | این چنین زیر و زبر خوش نیستم. | |
فرهنگ اصطلاحات عرفانى دکتر سجّادى
[۲۱] بلاغ، یعنى رسیدن به انتهاء و مقصد اعم از آن که مکان باشد یا زمان یا امرى معین و گاهى نزدیک شدن به مقصد مراد باشد هر چند به آخر آن نرسد.
ترجمه تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، ج۸، ص: ۳۱