ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الزمر ۴۶ الی ۵۰

[سوره الزمر (۳۹): آیات ۴۶ تا ۵۰]

قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (۴۶)

وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ (۴۷)

وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (۴۸)

فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَهً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَهٌ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (۴۹)

قَدْ قالَهَا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَما أَغْنى‏ عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ (۵۰)

ترجمه:

بگو اى خداى پدید آورنده آسمانها و زمین، داننده نهان و آشکار، تو حکم مى ‏کنى میان بندگانت در آنچه اختلاف مى‏کردند. و اگر هر آنچه در زمین است و هر آنچه مانند آن است، از آن ستمکاران باشد و آنها را فدیه دهند تا عذاب رستاخیز به آنها نرسد قبول نشود و پدید آید از جانب خدا براى آنها آنچه گمان نمى ‏کردند.

و نمودار شد براى ایشان بدیهاى آنچه کسب کردند و فرایشان گرفت آنچه مسخره مى ‏کردند. و چون انسان را گزندى رسد بخواند ما را سپس چون او را از جانب خودمان نعمتى دهیم گوید: همانا داده شده ‏ام آن را بر علمى، بلکه آن فتنه است و لکن اکثر مردم نمى ‏دانند. محققا گفته است آن را کسانى که پیش از آنان بودند پس بى‏نیاز نکرد از ایشان آنچه را که بودند کسب مى ‏کردند.

تفسیر:

زمانى که خداوند سبحان دلیلها را ذکر کرد و مردم در آنها نظر نکردند و مواعظ را بیان فرمود از آنها پند نگرفتند، پیامبر خود را دستور فرمود، با آنان محاکمه کند تا انجام دهد درباره ایشان آنچه استحقاق داشتند. پس گفت:

قُلِ‏ (بگو) اى محمد (ص) بخوان به این دعا اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ (اى خداوند پدید آورنده آسمانها و زمین) یعنى اى آفریدگارشان و ایجاد کننده آسمانها و زمین‏ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ (داناى نهان و آشکار) یعنى داننده آنچه علمش از همه مردم پنهان است و اى داننده آنچه مردم مشاهده مى‏کنند و مى- دانند.

أَنْتَ تَحْکُمُ بَیْنَ عِبادِکَ‏ (تو حکم کنى میان بندگانت) روز قیامت‏ فِی ما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ‏ (در آن چه بودند در آن اختلاف مى‏کنند) در این دنیا در امر دینشان و دنیاشان و تفصیل بده میان آنان به حق در حقوق و مظالم، یعنى حکم کن میان من و قوم من به حق، و در این بشارتى است براى مؤمنان به پیروزى و نصرت، زیرا خداوند که پیغمبر خود را امر به دعا مى‏کند ناچار اجابت مى‏ کند.

از «سعید بن مسیب» نقل شده که گفت: من آیه‏اى را در قرآن میشناسم که کسى نخواند آن را که بواسطه آن از خداوند سؤال کند مگر آن که خدا به او عطا کند و آن آیه‏ (قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ …) مى ‏باشد، سپس خداوند خبر مى‏دهد از واقع شدن عذاب بر کافران به این که مى ‏فرماید:

وَ لَوْ أَنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ‏ (و اگر هر آنچه در زمین است و هر آن چه مانند آن است براى ستمکاران باشد) زیاده بر آن‏ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَهِ (فدیه دهند از زشتى عذاب قیامت که به آنان نرسد، قبول نشود،) تفسیر این آیه گذشت‏ وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ یَکُونُوا یَحْتَسِبُونَ‏ (و آشکار شود بر ایشان از جانب خداوند آن چه گمان نمى‏کردند) یعنى ظاهر شود بر ایشان از اقسام عذاب آن چه که انتظار نداشته و گمان نداشتند که به ایشان برسد و در حساب ایشان نبود.

«سدى» گفته است: آنها کارهاى خود را خوب مى‏پنداشتند که بد برایشان نموده شد. و گفته شده است که «محمد بن منکدر» هنگام مرگ، زارى مى‏ کرد، بدو گفتند: تو هم جزع و زارى مى‏کنى پاسخ گفت: مرا آیه‏اى از قرآن در بر گرفته که‏ (وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ) است و مى‏ترسم که از جانب خداوند چیزهایى برایم آشکار شود که گمان نمى‏کردم‏ وَ بَدا لَهُمْ‏ (و آشکار شد بر ایشان) سَیِّئاتُ ما کَسَبُوا (بدیهاى آن چه کسب کردند) یعنى پاداش کارهاى بدشان آشکار شود وَ حاقَ بِهِمْ‏ (فرایشان گیرد) یعنى نازل شود به ایشان‏ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ‏ (آنچه که بودند مسخره مى‏ کردند) و آن عبارت بود از هر چیزى که پیغمبر (ص) هشدار میداد از آنچه که منکر مى ‏شدند و آن را تکذیب مى‏ کردند.

سپس خداوند خبر مى ‏دهد که انسان شدیدا در تقلب از حالى به حال دیگر است پس فرمود:

فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ (پس زمانى که ضررى به انسان برسد) از بیمارى و گرفتارى‏ دَعانا (مى‏خواند ما را) و پناه مى‏آورد به سوى ما با حالت تسلیم و اخلاص، چه این که مى‏داند غیر از ما هیچ کسى قادر به رفع گرفتارى او نیست‏ ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَهً مِنَّا (سپس او را چون از جانب خود نعمتى دهیم) یعنى چون نعمتى از سلامت جسم و گشایش روزى و نعمتهاى دیگرى باو ببخشیم‏ قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ‏ (گوید بر اساس علم داده شده‏ام) در تفسیر این آیه سخنان گوناگونى گفته شده است که اینک اشاره میکنیم:

اول- از «حسن» و «جبائى» نقل شده است که: انسان گوید، همانا داده شده‏ام روى دانش و زیرکى و کاردانى خود. پس این اشاره است که آنان به منافع و ضررهاى خود جاهل هستند.

دوم- داده شده ‏ام بر اساس خیرى که خداوند از من میداند و این قول از «مقاتل» و «قتاده» نقل شده است.

سوم- داده شده ‏ام بر اساس علمى که خدا آن را از من قبول کرده و راضى است، و لذا خداوند بخشیده است براى من از نعمتهایى که بخشیده است.

سپس خداوند مى‏فرماید: امر بر اساس گفته ایشان نیست‏ بَلْ هِیَ فِتْنَهٌ (بلکه آن فتنه‏ اى مى ‏باشد) یعنى آزمایش و امتحانى است که خدا به آن آزمایش کرده است تا ظاهر شود که شکر و صبر انسان در مقابل آن چگونه است تا بر اساس آن مجازات کند.

و گفته شده است که معنى آیه چنین است که این نعمت فتنه‏اى یعنى عذابى بر ایشان خواهد بود اگر آن را به خود نسبت دهند.

و برخى گفته معنى آیه این است که خود این گفتار براى ایشان فتنه ‏اى مى‏ باشد زیرا ایشان بر آن عذاب خواهند شد.

وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ‏ (و لکن بسیارى از ایشان نمى ‏دانند) بلاء چه چیزى‏ و نعمت کدام است.

و گفته ‏اند معنى این است که، آنها نمى‏دانند تمامى نعمتها از جانب خداوند است اگر چه از جهت بندگان روى اسباب به وجود آمده است.

قَدْ قالَهَا (بتحقیق گفته است آن را) یعنى این کلمه و گفتار را الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ‏ (آنها که پیش از ایشان بودند) مانند «قارون» هنگامى که گفت: همانا داده شده ‏ام بر اساس علمى که در نزد من است.

فَما أَغْنى‏ عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ‏ (پس بى ‏نیاز نکرد از ایشان آن چه که بودند کسب مى‏کردند) یعنى سودى نبخشید بر ایشان آن چه از اموال جمع کردند بلکه براى آنان موجب بدبختى گردید

.

ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج‏۲۱