تفسیر و تفاسیر شیعه قرن سیزدهم
قرن سیزدهم :
تحفه الغرائب
اثـر شـیـخ مـحـمـد ( م ح ۱۲۰۰ ق ) فرزند شیخ محمد بن ابى سعید هروى الهى , از ریاضیدانان و مفسران امامیه .این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسى شامل شرح بخشى از قرآن کریم است .این تفسیر گزیده اى است از تفسیر جواهرالقرآن احمد بن محمد تمیمى قمى که مؤلف نسخه آن را در سـفـر مـکـه هـنـگـام اقـامـت در مـدینه منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نمود با افـزایـشـهـایى در خواص سوره ها و دفع سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد ائمه اثنى عشر ( چنانکه خود در مقدمه تصریح نموده است , تدوین کرده است .
عناوین ابواب چنین است .
باب اول ): آیات و خواص سوره هاى در کشف قلوب و صفاى باطن .
باب دوم ) آیات و خواص سوره هاى در طلب جاه و منصب عالى .
باب سوم ) آیات و خواص سوره هاى در گشایش کارها و فتح رزق و فتوحات .
باب چهارم ) آیات و خواص سوره هاى در دفع امراض و بیمارى .
باب پنجم ) آیات و خواص سوره هاى در دفع سحر و جن و مانند اینها.
باب ششم ) آیات و خواص سوره هاى در دفع دشمنان و حسودان .
باب هفتم ) آیات و خواص سوره هاى در اداى قرض و حفظ بدن .
باب هشتم ) آیات و خواص سوره هاى در دفع حرام خوردن و ناسزا گفتن .
باب نهم ) آیات و خواص سوره هاى در اظهار دفاین و معادن .
باب دهم ) آیات و خواص سوره هاى در تسخیر ارواح و جن .
باب یازدهم ) آیات و خواص سوره هاى در محبت و الفت میان طالب و مطلوب .
باب دوازدهم ) آیات و خواص سوره هاى در اوراد متفرقه به هر نیت .
منزوى در فهرست نسخه هاى خطى فارسى مى نویسد آقاى دانش پژوه این تفسیر را نشناخته و در فهرست مشار از کمال الدین محمد فسوى شیرازى دانسته شده است .این تفسیر در الذریعه و سایر فهارس به نام شیخ محمد هروى ضبط شده است و نسخه هاى خطى آن بسیار است .از جـمله سه نسخه به شماره ۶۱۱۵ و ۶۸۲۶ و ۷۰۹۲ در کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم و یک نسخه به شماره ۹۶۵۸ در کتابخانه آستان قدس .گفتنى است که این اثر در ۱۲۶۸ ق در ایران طبع گردیده است .
مـنـابـع :
الـذریـعه , ۳/۴۵۶; فهرست الفبائى آستان قدس , ۱۱۵; فهرست کتابخانه آیه اللّه مرعشى , ۱۶/۱۱۵; فـهـرسـت الهیات , ۱/۱۸۷; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۱۰۸; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۵/۷۲۳.
تفسیر طسوجى حائرى
اثـر شـیـخ مـلا عبدالنبى ( خوى ۱۱۱۷ – کربلا ۱۲۰۳ ) فرزند شریف الدین محمد شریف طسوجى حائرى , از علماى شیعه .تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى است .
مؤلف در این اثر خود تمامى قرآن کریم را با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) تفسیر و تاویل کرده است .نـسـخـه اى از ایـن تـفسیر نزد شاگردش میرزا حسین زنوزى موجود بوده و از آن در کتاب خود ریاض الجنه بسیار نقل مى کند.
شـیـخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه مى نویسد تفسیرى است بزرگ داراى نکته هاى بدیع و سخنانى زیبا شاگردش زنوزى در ریاض الجنه بسیار از این تفسیر نقل مى کند و نسخه اى از آن نزد احفاد مؤلف موجود است .
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۸/۱۲۹; الذریعه , ۴/۲۸۱; دانشمندان آذربایجان , ۲۶۷; الکرام البرره , ۲/۸۰۲; تفسیر شیعه , ۱۳۹.
تفسیر بهبهانى
اثـر مـلا عـلـى ( م ۱۲۰۶ ق ) فـرزنـد قطب الدین بهبهانى , از مفسران شیعه ( – بهبهانى , على بن قطب الدین ). مؤلف صاحب دو تفسیر است :
۱) نخستین تفسیر او در سه مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه روائى است , که مؤلف آن را به سبک تفسیر صافى ملا محسن فیض کاشانى ( م ۱۰۹۱ ق ) نگاشته است .امـا اندکى مبسوطتر از آن است و تفسیر آیات را با تکیه به احادیث و روایات ائمه معصومین (ع ) به دست مى دهد.مجلد اول آن از سوره فاتحه تا آخر سوره توبه و مجلد دیگر آن تفسیر بقیه قرآن کریم را دربردارد.مـجـلـد اول این تفسیر را شیخ آقابزرگ تهرانى نزد سید محمد رضا فرزند سید احمد بهبهانى در کربلا دیده است .و دو مـجـلد دیگر از مخطوطات کتابخانه شیخ محمد سماوى بوده که قسمتى از این کتابخانه به کتابخانه آیه اللّه حکیم منتقل گردیده است .
۲) تفسیر دوم او تفسیر بى نقطه است در سه مجلد بزرگ , به زبان عربى و به شیوه کلامى و ادبى .مـؤلـف این اثر را تنها با حروف بى نقطه نگاشته است که خودکارى دشوار و طاقت فرسا و مستلزم تکلیف بسیار است ولى بعضى از قدما آن را نوعى هنر و هنرنمایى مى شمرده اند.مـجـلـد اول این تفسیر از سوره حمد تا سوره یونس و مجلد دوم از سوره هود تا سوره عنکبوت و مجلد سوم از سوره روم تا پایان قرآن است .مؤلف آن را با تاسى به کتاب سواطع الالهام فیض بن مبارک هندى نگاشته است .شیخ آقابزرگ تهرانى هر سه مجلد آن را در کتابخانه شیخ محمد سماوى در نجف اشرف مشاهده نموده است .
منابع :
الذریعه , ۴/۲۹۳; مکارم الثار, ۱/۳۰۷; تفسیر شیعه و تفسیر نویسان آن مکتب , ۱۳۹; مفسران شیعه , ۱۸۰.
تفسیر نور علیشاه
اثـر شیخ محمد على طبسى ( م ۱۲۱۲ ق ) فرزند فیض علیشاه عبدالحسین طبسى معروف به نور علیشاه , ادیب و عارف و مفسر شیعه .این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه عرفانى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف نظما سوره بقره را با مشرب عرفانى خود تفسیر و تاویل نموده است .شـیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه نسخه اى از این تفسیر را که در کتابخانه مدرسه عالى سپهسالار محفوظ است معرفى نموده است .
فتح الرحمن فى تفسیر القرآن بالقرآن
اثر سید امیر ابراهیم ( ۱۱۴۱ – ۱۲۱۳ ق ) فرزند محمد حسنى هاشمى یمانى , از خطبا و متکلمین و عرفاى زیدیه .این تفسیر به زبان عربى و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زیدى و عرفانى نگارش یافته است .و آیات قرآن مجید را با خود قرآن و آیات دیگر تفسیر مى نماید.
شـیـخ الاسلام محمدى شوکانى ( م ۱۲۵۰ ق ) در وصف این تفسیر مى گوید داراى سبک غریب و اسلوب خاصى است و نیز یک مجلد بزرگ بیشتر تالیف نکرده است .نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سید یوسف ( م ۱۲۴۴ ق ) محفوظ بوده , امروزه این تفسیر در کتابخانه آل امیر در صنعاء موجود است .شوکائى در کتاب خویش البدر الطالع از تفسیرى به نام مفاتیح الرضوان فى تفسیر القرآن بالقرآن که هر دو آنها متحد هستند, نام برده است .
منابع :
الاعلام , ۱/۶۹; البدر الطالع , ۱/۴۲۲; ایضاح المکنون , ۲/۵۲۰; معجم المؤلفین , ۱/۸۶; مؤلفات الزیدیه , ۲/۳۰۷; نیل الوطر, ۱/۲۸; هدیه العارفین , ۱/۴۰.
بحرالاسرار.
[ تفسیر سبع المثانى ], اثر شیخ میرزا محمدتقى ( ۱۲۱۵ ق ) فرزند کاظم کرمانى مشهور به مظفر على شاه , از اقطاب عرفاء و شعراى شیعه .این اثر در یک مجلد به زبان فارسى , و شیوه عرفانى , شامل تفسیر بخشى از قرآن کریم است .مـؤلف در این اثر خود به تفسیر و تاویل سوره فاتحه سپس فلق و الناس بر وفق مشرب عرفانى , در قالب مثنوى ( در پنج هزار بیت ) پرداخته است .
نسخه هاى آن بسیار است .از جمله شش نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس ( شماره ۶۹۹۴ ) محفوظ است .و همچنین پنج نسخه در کتابخانه آیت اللّه مرعشى در قم .
مـؤلف تفسیر دیگرى دارد بدین شرح : مجمع البحار در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه عرفانى و فلسفى شامل بخشى از قرآن کریم .
مـؤلـف چـون بـحـرالاسـرار را به نظم کشید به مناسبت مقام و مقال مطالبى آورده بود که براى مـبتدیان ضرورت ندارد و همان تفسیر منظوم را در این اثر خود به نثر نگاشته و مطالبى که لازم نـبـود را حـذف کرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانى و فلسفى به تفسیر و تاویل آیات قرآن پرداخته است و شامل یک مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه است : مقدمه ) در شرح امهات بحار وجودى .
مقصد اول ) در کیفیت انشعاب بحور دهگانه .
مقصد دوم ) در تقسیم بحور اکوان .
خاتمه ) در شرح حدیث انا نقطه تحت الباء سال فراغت از تالیف ۱۲۰۸ ق بوده است .
نسخه هاى این تفسیر شایع است .
از جـمله پنج نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس و همچنین نسخه اى ( شماره ۶۴۱۶ ) ضمن مجموعه اى در کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم موجود است .
مـنـابـع :
الذریعه , ۳/۲۹; فهرست الفبائى آستان قدس , ۸۲, ۴۹۵; فهرست کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۲/۳۳۷, ۱۷/۲۳; الکرام البرره , ۱/۲۲۵; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۶.
تفسیر شهرستانى
اثـر سـیـد مـیرزا مهدى شهرستانى ( اصفهان ۱۱۳۰ – کربلا ۱۲۱۶ ق ) فرزند سید میرزا ابوالقاسم موسوى شهرستانى حائرى , از علماى شیعه و ائمه فتوى و مراجع تقلید.
او یکى از مهدى هاى چهارگانه است که پس از وحید بهبهانى از براى رهبرى و مرجعیت تقلید نامزد شده بودند که عبارت هستند از:
۱) سید مهدى خراسانى .
۲) سید مهدى بحرالعلوم .
۳) مهدى نراقى .
۴) مؤلف ( نیز – آل شهرستانى ). تـفـسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى شامل شرح بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در ایـن اثر خود قسمتى از قرآن مجید شامل چند سوره مبارکه از قرآن را تفسیر نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است .نـسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وى محقق معاصر سید صالح شهرستانى در شمیران محفوظ است .
مـنـابـع :
اعـیـان الـشیعه , ۱۰/۱۶۳; الفوائد الرضویه , ۶۷۰; معارف الرجال , ۳/۸۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۸۰; وحید بهبهانى , ۱۷۸.
السر المصون فى نکته الاظهار و الاضمار فى اکثر الناس و اکثرهم لا یعلمون
اثر سید على ( ۱۱۷۱ – ۱۲۱۹ ق ) فرزند سید ابراهیم بن محمد حسنى یمانى صنعانى آل امیر, از ادبا و شعرا و عرفا و متکلمان زیدیه .ایـن تفسیر به عربى و در یک جلد بزرگ شامل شرح آیات قرآن کریم که حاوى کلمه الاظهار و کلمه الاضمار مى باشد.
نسخه اى از این تفسیر در کتابخانه جامع الکبیر صنعا ( شماره ۶۰ م ) موجود است .
منابع :
الاعلام , ۴/۲۵۲; البدرالطالع , ۱/۴۲۰; ایضاح المکنون , ۲/۶۶۴; معجم المؤلفین , ۷/۷; مؤلفات الزیدیه , ۲/۸۹; هدیه العارفین , ۱/۷۷۴; نیل الوطر, ۲/۱۱۰.
تحفه الابرار فى تفسیر القرآن
اثـر مـلا مـحمد ملائکه برغانى قزوینى ( م ۱۲۲۰ ق ) از علماى شیعه ( براى شرح حال او – برغانى , محمد ملائکه , دائره المعارف تشیع , ۳/۱۸۲ ). تـفـسـیـر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و به شیوه کلامى است که از روایات نیز در تفسیر آیات قرآن سود جسته است .و در تاویل و تفسیر بعضى از آیات قرآن که امکان عنوان کردن مباحث فلسفى وجود داشته به طور گسترده وارد بحثهاى فلسفى گردیده است .
نسخه اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفید مفسر شیخ ملا محمد شهیدى در برغان موجود است .
مـنـابع :
سیره آل برغانى , آقابزرگ تهرانى ( خطى ); الغرر و الدرر, ۲ ( خطى ); مستدرکات اعیان الـشـیـعه , ۲/۲۸۶; مقدمه موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۲۶; مکارم الثار, ۵/۱۷۰۷; الکواکب المنتثره , ۷۰۵.
تفسیر استرآبادى حائرى
اثـر مولى محمد کاظم ( م ۱۲۳۸ ق ) فرزند مولى محمد شفیع استرآبادى حائرى , از ائمه فتوى و مراجع تقلید ( – استرآبادى حائرى شیخ محمد کاظم ). این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى , و شیوه کلامى و فلسفى است .مؤلف پس از ذکر هر آیه به سبک کلام و مشرب فلسفى خود با بهره جویى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.
نسخه عصر مؤلف در کتابخانه جعفریه مدرسه هندى در کربلا موجود است .
اسـتـرآبادى حائرى دو تفسیر دیگر دارد که عبارتند از:
۱) ارشاد الصبیان الى تلاوه القرآن , در یک مجلد به زبان عربى است .مـؤلـف در این اثر جهت مبتدئین و ضبط نحوى کلمات و تلاوت آیات و کیفیت قراءآت و بعضى از کلمات قرآن را تفسیر و بیان نموده است .نـسـخـه اصل به خط مؤلف در کتابخانه موقوفه ملا محمد صالح برغانى قزوینى در کربلا موجود است .
۲) خواص القرآن , در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه روائى .مـؤلـف در ایـن اثـر ذکر خواص سوره هاى قرآن کریم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بیان و تفسیر مى کند.
و سال فراغت از تالیف آن ۱۲۲۰ ق مى باشد.
نـسخه هاى این تفسیر شایع و شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعه نسخه اى در کتابخانه میرزاى دوم شیرازى و نسخه دیگر در کتابخانه شیخ میرزا محمد على اردوبادى در نجف معرفى نموده است .
مـنـابع :
الذریعه , ۱/۵۱۴, ۷/۲۷۳; مستدرکات اعیان الشیعه , ۴/۱۵۹; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۴, ۱۵۴.
حاشیه و شرح تفسیر صافى
اثـر سـیـد مـیرزا محمد على ( م ۱۲۴۰ ق ) فرزند سید محمد بن سید مرتضى طباطبائى مدرسى یزدى متخلص به وامق , از ادبا و علماى یزد.این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و کلامى است .
مؤلف به نگارش و حواشى مبسوطى بر تفسیر الصافى فیض کاشانى پرداخته است .نسخه اصلى به خط مؤلف در کتابخانه آل مدرسى در یزد موجود است .
منابع : الذریعه , ۶/۴۵, تاریخ یزد, ۳۴۰.
آیات الاحکام فى تفسیر کلام اللّه الملک العلام
اثر میرزا محمد استرآبادى ( م ح ۱۲۴۰ ق ).تـفـسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و شامل شرح و بیان بخشى از قرآن کریم است .مؤلف در این اثر خود آیات احکام قرآن مجید را گردآورى نمود و سپس مسائل فقهى آیات مذکور و احکام شرعیه را به شیوه اى مبسوط بیان مى کند.مجلد اول این تفسیر شامل عبادات مى باشد.
به شماره ۱۳۰۰ در کتابخانه ملى تهران موجود است .
منابع : فهرست نسخ خطى کتابخانه ملى , ( کتب عربى ), ۹/۲۸۵.
تفسیر ورنوسفادرانى
اثـر مـلا مـحمد حسن ( زنده در ۱۲۴۱ ق ) فرزند محمد کاظم ورنوسفادرانى سدهى اصفهانى , از علماى اصفهان .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در مـقـدمه خویش تصریح نموده که غرض از تالیف این کتاب , تفسیر کلمات غریب قرآن کـریم و بیان و شرح مشکلات آیات و متشابهات و اختلاف قراءآت آن و وضعیت هر آیه سپس عدد آیات و حروف هر سوره از آغاز تا پایان قرآن و سال فراغت از تالیف ۱۲۴۱ ق مى باشد.
نسخه اصلى به خط مؤلف را فرزندش در ۱۲۶۳ ق وقف نموده است .
و نقش مهرش محمد مهدى است .سـپس تولیت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شیخ احمد بن رحمت اللّه ساکن ترک آباد از توابع یزد واگذار کرده است .
این نسخه جزو مخطوطات کتابخانه شیخ محمد حسین جندقى در کربلا موجود است .و روى برگ اول آن به نام تفسیر ورنوسفادرانى نامیده شده است .
ورنوسفادران از محال سده , از توابع اصفهان , مى باشد.
مـنـابـع : الذریعه , ۴/۳۲۰; تفسیر شیعه , ۱۳۹; مفسران شیعه , ۱۸۲; نهضتهاى فکرى ایرانیان , عصر قاجار, ۳/۱۴۹۵.
الجوهر الثمین فى تفسیر القرآن المبین
( تـفـسـیـرهـاى سـه گانه شبر ), اثر سید عبداللّه شبر ( ۱۱۸۸ – ۱۲۴۲ ق ) فرزند سید محمدرضا حـسـینى کاظمى معروف به شبر, از اعاظم علماى امامیه و مشاهیر مفسران شیعه ( – شبر, سید عبداللّه , آل شبر ). این اثر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى , نظیر تفسیر صافى اثر ملا محسن فیض کاشانى است و به شیوه مزجى است و بدون مقدمات وارد بحث تفسیر مى گردد.
مجلد اول از آغاز سوره فاتحه تا سوره نحل .
مجلد دوم از سوره اسراء تا آخر قرآن کریم .
شامل بیش از سى و چهار هزار سطر.تاریخ فراغت هر دو تالیف ۱۲۳۹ ق مى باشد.شیخ آقابزرگ تهرانى صاحب الذریعه نسخه اصلى به خط مؤلف را نزد حفید مؤلف سید محمد بن على شبر دیده است .این اثر پس از فوت او به فرزندش سید على شبر رسیده و در کتابخانه او موجود است و بعضى این تفسیر را به غلط تفسیر کبیر سید شبر دانسته اند.
بـراى سـید عبداللّه شبر تفسیرهاى دیگرى نام برده اند از این قرار:
۱) صفوه التفاسیر, بزرگترین و نخستین تفسیر سید شبر معروف به تفسیر کبیر در دو مجلد بزرگ , به زبان عربى , و شیوه روائى .مـؤلـف در ایـن اثـر خود به طور مزجى قرآن کریم را تفسیر کرده و بیشتر جنبه روایتى دارد و به مباحث دیگر کمتر مى پردازد.صاحب روضات و الذریعه این تفسیر را به نام تفسیر الکبیر مى خوانند.
سـید محمد مال اللّه یکى از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سید شبر مى نویسد این تفسیر در شصت و دو هزار سطر است و غیر از تفسیر الجوهر الثمین است .مجلد اول از سوره حمد تا سوره یوسف و مجلد دوم از سوره رعد تا پایان قرآن کریم را دربردارد.نـسخه عصر مؤلف از مجلد دوم در کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۵۲۶۸ ) موجود است و روى برگ اول آن به غلط تفسیر وسیط شبر شناسانده شده است .
۲) تفسیر الوجیز ; تفسیر الصغیر, این تفسیر کوچکترین تفسیرهاى سه گانه سید شبر است .در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و از مشهورترین تفسیرهاى قرن سیزدهم است .ایـن تـفسیر سومین تفسیر مؤلف است و از دو تفسیر الکبیر و الوسیط او تلخیص گردیده و بسیار مختصر و به شیوه مزجى است .
خود مؤلف در آغاز کتاب خویش اشاره هایى به این نام دارد.
دکتر حامد حنفى داوود در مقدمه خود بر چاپ دوم این تفسیر ضمن ذکر مولفات سید شبر از این تفسیر به نام الوجیز یاد کرده است .
در مـقـدمه بر این تفسیر مى نویسد: مؤلف دقت بسیارى در معنى و ایجاز در بیان عبارات به کار گرفته است .
و این شیوه هم براى مبتدیان هم محققان سودمند است .
پـژوهـشگران از آن جهت بهره مند مى شوند که به شیوه اى موجز اصطلاحات علم تفسیر متمرکز است .از سـوى سـبـک ساده و روان آن در بیان مطالب براى مبتدیان بدون هیچ تکلف و زحمت مفهوم است .
از ویـژگـیـهـاى دیـگـر ایـن تفسیر آن است که تمامى وجوه مختلف قراءآت قرآن کریم را که از گذشتگان روایت شده و نزد قرا, معروف است , یاد کرده است .مانند قرائت حفص که از عاصم روایت مى کند.
و نـیـز در تـفسیر ایات از احادیث و روایات ائمه معصومین (ع ) مخصوصا حضرت امیرالمؤمنین و حضرت صادق (ع ) بسیار نقل مى کند.
هـمـچنین دقت بسیارى در مباحث لغوى آیات و شیوه و تفسیر قرآن با قرآن و نیز عنایت به بیان شـان نـزول آیات و دیگر مسائل دارد نسخه هاى خطى این تفسیر بسیار است از جمله نفیس ترین آنـها دو نسخه اصل به خط مؤلف که بر روى یکى از آنها خط شیخ محمد حسن صاحب جواهر نیز درج شده است .
از مـخطوطات کتابخانه حفید مؤلف سید على بن محمد بن على بن حسین بن سید عبداللّه شبر است .هـمـچـنـین سه نسخه در کتابخانه سید نصراللّه تقوى در تهران , و نسخه عصر مؤلف در کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۴۵۲ ) موجود است .
ایـن تـفـسـیر براى نخستین بار در سال ۱۳۵۲ ق در تهران به تحقیق سید نصراللّه تقوى و مقدمه محمد على بامداد طبع گردید.سپس در قاهره عینا در بیروت تجدید چاپ شده است .
نـاشـر, مـقدمه تفسیر آلاء الرحمان علامه شیخ محمد جواد بلاغى در اعجاز قرآن و عدم تحریف و نـقـص در قرآن , و مفردات الفاظ قرآن کریم و بیان معانى آنها و تواتر و ذکر برخى از رجال حدیث ثقلین را در آغاز نقل کرده است .و کشف الیاتى تحت عنوان دلیل الیات القرآنیه در پایان آن آورده است .در این طبع یک صفحه از قرآن کریم در وسط صفحه و تفسیر در اطراف آن قرار گرفته است .و برخى توضیحات لغوى نیز در پاورقى چاپ شده است .( چاپ سوم , دار احیاء التراث العربى , ۱۳۹۷ ق ).
۳) قـصـص الانـبـیـاء, این تفسیر در یک جلد و به زبان عربى که در آن آیات مربوط به داستانهاى پـیـامـبران را گردآورى نموده سپس روایات و اخبار رسیده از ائمه اطهار (ع ) را ذیل هر آیه ذکر کـرده و تغییر نموده است از این کتاب چند نسخه موجود است از جمله یک جلد به خط مؤلف در کتابخانه شاگردش ملا محمد برغانى در کربلا موجود است .
مـنـابـع :
الاعلام , ۴/۱۳۱; تفسیر الوجیز, مقدمه , الذریعه , ۵/۲۸۸, ۱۵/۴۸, ۲۵/۴۲; الفوائد الرضویه , ۲۴۹; فهرست کتابخانه آیه اللّه مرعشى , ۲/۵۴, ۱۴/۵۸; الکرام البرره , ۲/۷۷۷; الغدیر, ۴/۱۹۰; ماضى الـنـحـیـف , ۲/۳۱۹, ۳/۱۳۶; مصفى المقال , ۲۳۸; معجم رجال الفکر, ۲۴۰; مشهد الامام , ۴/۱۴۳; معجم المؤلفین العراقیین , ۲/۳۲۷; معارف الرجال , ۲/۹; مفسران شیعه , ۱۷۷.
البدرالباهر
اثر شیخ آقا محمد على ( نجف ۱۱۸۸ – قمشه ۱۲۴۵ ق ) فرزند آقا محمد باقر هزار جریبى نجفى , از علما و مراجع شیعه .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى شامل شرح و بیان بخشى از قرآن کریم است .مـؤلـف در اثر خود آیات قصص انبیاء (ع ) و بعضى از آیات دیگر را که مورد نظرش بوده گردآورى نـموده سپس با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) و شرح احادیث مشکل و بیان مسائل مهم علمى از جمله هیئت و نجوم , و آنها را تفسیر و تاویل نموده است .
شـیـخ آقـابـزرگ تهرانى نسخه اى از این تفسیر را در کتابخانه آل شیخ الاسلام زنجانى در زنجان معرفى نموده است .و در الذریعه مى نویسد که احتمالا این اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حدیقه نام دارد.سپس اضافه نموده که حدیقه سوم آن را در شرح بعضى از اخبار معضله در آخر مجلد کتاب الصلاه از مؤلفات وى به نام ( البحر الزاخر ) دیده است .
مـنابع :
الذریعه , ۳/۶۷; الفوائد الرضویه , ۵۷۶; ماضى النجف و حاضرها, ۳/۵۱۷; مصفى المقال فى مـصـنـفى علم الرجال , ۳۳۸; معارف الرجال , ۲/۳۰۷; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۰; معجم رجال الفکر, ۴۶۳; معجم المؤلفین , ۱۱/۴۴; مفسران شیعه , ۱۸۰.
تفسیر نورى
اثـر آخوند ملا على نورى ( م ۱۲۴۶ ق ) فرزند جمشید معروف به نورى , مجدد فلسفه صدرائى , از اعاظم حکماى شیعه در عصر خویش ( – آخوند نورى ). ایـن تـفـسـیـر مـجـمـوعـه تـعـلـیـقات و حواشى مؤلف به زبان عربى و شیوه فلسفى بر تفسیر صدرالمتالهین شیرازى ( م ۱۰۵۰ ق ) است ( – تفسیر صدرالمتالهین شیرازى ).
۱) بـخـش اول شـامل سوره هاى فاتحه و آیه ۶۵ سوره بقره ( و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فى السبت ) و آیه الکرسى و آیه نور و سوره هاى حدید, اعلى , طارق , سجده , یس , واقعه , زلزال .نسخه هاى خطى آن فراوان است و نخستین بار در حواشى تفسیر ملاصدرا به چاپ سنگى رسیده است .سـپـس آقاى محمد خواجوى در پایان هر مجلد از طبع حروف چینى تفسیر ملاصدرا آنها را تحت عـنـوان تـعـلـیـقـات الحکیم الالهى على النورى در سال ۱۳۶۶ ش با تحقیق و مقابله از روى نـفـیـس ترین نسخه هاى خطى از جمله قسمتى از آن از روى خط مؤلف ( که نسخه اش نزد آقاى دکتر سید احمد تویسرکانى محفوظ بوده است ) طبع نموده اند.
۲) بخش دوم تفسیر سوره اخلاص [ ; تفسیر سوره توحید ] در یک جلد به زبان عربى و شیوه عقلى .مـؤلـف در ایـن اثر خود با مشرب فلسفى و حکمى خویش به تفسیر سوره مبارکه توحید پرداخته است .دو نسخه از این بخش تفسیر در کتابخانه آستان قدس ( شماره هاى ۷۵۱۱ و ۱۱۵۷۲ ) موجود است .
۳) حواشى بر اسرار الیات : در یک مجلد به زبان عربى .مؤلف تعلیقات و حواشى حکمى نفیسى بر اسرار الیات صدرالمتالهین شیرازى نوشته است .
مـنـابـع :
تـاریخ حکماء و عرفاء, ۲۷; الذریعه , ۴/۳۳۵; فهرست الفبائى آستان قدس , ۱۳۵; مفسران شیعه , ۱۷۹; نهضتهاى فکرى ایرانیان , عصر قاجار, ۳/۱۴۹۱.
تفسیر الدر النظیم فى تفسیر القرآن العظیم
اثر مولى شیخ محمدرضا فرزند محمد امین همدانى معروف به کوثر علیشاه و کوثر همدانى متخلص به کوثر ( م ۱۲۴۷ ق ) مدفون در مشتاقیه کرمان , از مشاهیر عرفاى عصر قاجار که در طریقت مقام شامخى یافت .
بـر اثر تشابه اسم اکثر شرح حال نویسان بین مفسر و حفید وى شیخ میرزا محمد رضا فرزند شیخ میرزا على نقى بن شیخ محمد رضا خلط نموده اند.
تفسیر مورد بحث به فارسى و در دو مجلد است .مـفـسـر به تفسیر آیات مربوط به اصول و فروع دین و مواعظ و قصص قرآن کریم پرداخته بى آنکه ترتیب سوره هاى قرآن را رعایت کند.
کتاب حاوى مقدمه اى است که خود شامل دوازده تمهید و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است .مجلد اول در تفسیر آیات توحید مى باشد.مفسر آیات توحید را از قرآن استخراج نموده سپس به تفسیر و تاویل آنها با مذاق حکمى و عرفانى خود پرداخته است .مـجـلد دوم آغاز آن با آیه میثاق از سوره انفال مى باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات یافت .
این دو مجلد توسط شاگرد مفسر میرزا ابوالقاسم معین الملک , در ۱۲۷۹ ق , در تهران چاپ سنگى گردیده است .همچنین گفتنى است که فرزندش شیخ میرزا على نقى , صاحب تفسیر آیات الائمه است که آن را با زبر و بینات اسماء ائمه (ع ) استخراج و تفسیر نموده است .کوثر علیشاه تفسیر دیگرى به نام آیات الائمه دارد که در یک مجلد به زبان عربى در بیان و تفسیر آیـات نازله در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) و سایر ائمه معصومین (ع ) با مذاق عرفانى خود آمیخته با روح تصوف تالیف نموده است .خانبابا مشار آن را جزء کتب چاپى ذکر کرده ولى مشخصه دیگرى از آن نقل نکرده است .
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۹/۲۹۰; الذریعه , ۸/۸۳; ریاض العارفین , ۴۷۱; فرهنگ سخنوران , خیام پور, ۴۹۱; الکرام البرره , ۲/۵۴۹; طرایق الحقائق , ۳/۲۶۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۵۸; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۳/۱۳۹, المثر و الثار, ۱۶۴.
تفسیر شهیدى کبیر
اثر میرزا هدایه اللّه شهیدى ( رجب ۱۱۷۸ – رمضان ۱۲۴۸ ق ) فرزند شهید سعید سید میرزا مهدى خراسانى معروف به شهیدى , مستشهد به سال ۱۲۱۷ ق .سر سلسله سادات آل شهیدى در خراسان از خاندانهاى علمى معروف شیعه ( – آل شهیدى ). ایـن تـفـسیر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى شامل شرح و بیان بخشى از قرآن کریم است .
صـاحـب فـردوس التواریخ مى نویسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجید را تفسیر نموده است .وى پـس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامى و با بهره جویى از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) به تفسیر و تاویل آیات مى پردازد.
بـعـدها فرزندش سید میرزا هاشم شهیدى خراسانى ( م ۱۲۶۹ ق ) ده جزء ناتمام باقى مانده وس ط قـرآن را تـفـسـیـر نموده تکمیل کرد ( – تفسیر شهیدى صغیر ) نسخه اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است .
مـنابع :
اعیان الشیعه , ۱۰/۲۶۳; الذریعه , ۴/۳۲۱; شهداء الفضیله , ۲۸۲; تفسیر شیعه , ۱۳۹; مفسران شیعه , ۱۸۲.
کنزالعرفان فى تفسیر القرآن
اثر شیخ محمد صالح فرزند ملا محمد ملائکه ( م ۱۲۷۱ ق ) فرزند شیخ محمدتقى برغانى قزوینى حائرى , از اعاظم مفسران شیعه و ائمه فتوى و مراجع تقلید ( – برغانى , شیخ محمد صالح ). تفسیر کنزالعرفان به عربى و در بیست و هفت مجلد بزرگ است .نسخه هاى آن امروزه در دست مى باشد.
شیوه مفسر در این تفسیر چنین است که پس از ذکر چندین آیه از قرآن به تفسیر آنها مى پردازد و به اختلاف قراءآت و معرفى قراء و شرح حال آنها توجه دارد.سپس در آیات تشریع به شرح احکام آیه بر مبناى مذاهب اربعه اسلامى پرداخته سپس برابر حجیت فـقه جعفرى استدلال مى نماید و همچنین در مواقع مناسب به بحث درباره ظهور حضرت حجت (عـج ) و اخـبـار وارده و عـلائم ظـهور و قیام آن حضرت مى پردازد و به نقل روایات وارده از ائمه معصومین (ع ) در خصوص هر آیه اهتمام دارد.
همچنین کلمات غریب و آیه را نیز توضیح مى دهد.در شـرح اعـراب کـلـمـات قرآن به بحثهاى باریک زبانى و ادبى پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد مى نماید.و نـیـز اقـوال متقدمین را در بابت هر آیه ذکر نموده و به گفته هاى متکلمین و ارباب جدل نظر دارد.
آیات ناسخ و منسوخ را معرفى مى نماید و اسباب نزول و مکان نزول آیه را نیز روشن مى سازد و در خصوص بعضى آیات انواع طرائف و حکم و دقایق ادبى و تاریخى به میان آورده است .این تفسیر در نوع خود کم نظیر است .
آقابزرگ تهرانى در الذریعه آن را سهوا هفت مجلد یاد کرده است .این تفسیر پنجمین و آخرین تفسیر مفسر است .
شیخ محمد صالح از جمله مفسران شیعه است که در فنون قرآن کریم از خود آثارى باقى گذاشته اسـت و به تالیف پنج تفسیر پرداخته است :
۱) اسرارالقرآن ( – دایره المعارف تشیع , ۲/۱۳۹ ) در دو مجلد.
۲) معدن الانوار و مشکاه الاسرار در یک مجلد.
۳) مفتاح الجنان فى حل رموز القرآن , آن را تفسیر الوسیط یا تفسیر البرغانى نیز مى گویند.ایـن کـتاب در هشت مجلد بزرگ به زبان عربى است و آیات قرآن بر مبناى روایات و احادیث ائمه هدى (ع ) تفسیر و تاویل شده است .این اثر تلخیصى از تفسیر بزرگ مؤلف به نام بحرالعرفان و معدن الایمان است .جـلد اول آن شامل سه حزب تا سوره آل عمران که در ۱۳۷۹ ق با مقدمه و تحقیق به وسیله کاتب این سطور ( عبدالحسین شهیدى صالحى ) در نجف به چاپ رسیده است .نسخه هاى متعددى از این تفسیر موجود است از جمله نسخه هاى خط مؤلف نزد کاتب این سطور و نسخه هائى در کتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره ۸۴۰۴ ) و در کتابخانه آیه اللّه مرعشى و در کتابخانه ملک محفوظ مى باشد.
۴) بحرالعرفان و معدن الایمان , در ۱۷ مجلد که به تفسیر الکبیر شهرت دارد.
۵) تـفـسـیـر مـورد بـحث کنزالعرفان فى تفسیر القرآن , یک دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وقفى وى در کربلا موجود است .
مـنـابـع :
احسن الودیعه , ۱/۳۵; الاعلام , ۶/۱۶۴; اعیان الشیعه , ۹/۳۶۷; مستدرکات اعیان الشیعه , ۲/۳۰۰; ریحانه الادب , ۱/۲۴۸; الذریعه , ۱۸/۱۵۹; فوائد الرضویه , ۲۱۰; معجم مصنفات القرآن الکریم , ۲/۲۱۵; مـعـجـم الـدراسـات الـقـرآنـیـه عـنـد الـشیعه الامامیه , ۲۴۷; معجم المؤلفین , ۱۰/۸۷; هدیه العارفین , ۲/۳۷۷; نجوم السماء, نجوم السماء, ۴۱۶.
الامالى
اثـر سید حسین ( ۱۲۱۱ – ۱۲۷۳ ق ) فرزند سید دلدار على نقوى لکنهوى معروف به سید العلماء از مشاهیر علماى شیعه در هندوستان .وى از بـرجـستگان سلسله آل نقوى از بزرگترین خاندان علمى شیعه در هندوستان است ( – آل نقوى ). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلف در این اثر خود به تفسیر سوره هاى فاتحه و بخشى از سوره بقره و سوره اخلاص , دهر, و آیه ۱۳۷ سـوره بقره و کذلک جعلناکم امه وسطا با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است .شیخ آقابزرگ تهرانى به نقل از اوراق الذهب مى نویسد داراى فوائد بسیار است .
نسخه این تفسیر از مخطوطات کتابخانه آل نقوى در لکنهو موجود است .
مـنـابـع :
الـذریعه , ۲/۳۱۱; الفوائد الرضویه , ۱۳۵; الکرام البرره , ۱/۳۸۷; کشف الحجب , ۲۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۷.
تفسیر بروجردى
[ تفسیر صراط المستقیم ], اثر سید حسین ( ۱۲۳۸ – ۱۲۷۷ ق ) فرزند سید رضا حسینى بروجردى از علماى عصر خویش ( – بروجردى , سید حسین ). تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره جمع قرآن کریم و عدم تحریف قرآن مرتب کرده است .و آن را صراط المستقیم نامیده است مجلد اول شامل تفسیر بسمله و سوره فاتحه و بقره است .
نسخه آن در کتابخانه سید آقارضا موسوى بسیط سید شفیع جاپلقى موجود است .مفسر همچنین داراى تفسیر دیگرى است مشتمل بر حواشى و شرح بر تفسیر بیضاوى ( م ۶۸۵ ق ).
مـنابع :
تاریخ بروجرد, ۲/۳۵۳; الذریعه , ۴/۲۷۲; ریحانه الادب , ۱/۲۵۲; فوائد الرضویه , ۱۵۵; الکرام البرره , ۱/۳۹۱; مکارم الثار, ۴/۱۰۵۸; تفسیر شیعه , ۱۳۹; مفسران شیعه , ۱۸۱.
آیات الفضائل
اثـر میرزا على ( زنده در ۱۲۸۰ ق ) فرزند رستم تبریزى مشهور به پیش خدمت , از علما و محققان قاجار.ایـن تـفـسـیـر بـه فـارسى در بیان و شرح آیات نازله در فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه معصومین (ع ) است که مفسر آیات مذکور را از قرآن کریم استخراج نموده سپس به تفسیر و تاویل آنها پرداخته است .
و به نام ناصرالدین شاه قاجار اهدا کرده است .این تفسیر در سال ۱۲۷۳ ق در تهران به اهتمام حاج سید على , چاپ سنگى شده است .
منابع :
آیات الفضائل , الذریعه , ۱/۴۸; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۲۴۷; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۷; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , خانبابا مشار, ۱/۱۳۰.
تفسیر سوره الحمد
اثر شیخ عبدالجواد ( زنده در ۱۲۸۰ ق ) فرزند محمد جعفر, از علماى قرن سیزدهم هجرى .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در ایـن اثر سوره فاتحه را با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) به سبک ادبى تفسیر و تاویل مى کند.آغـاز بـه بـسمله الحمد للّه الذى جعل الحمد مفتاح الصلاه و جعلها معراجا للمؤمنین و هو الذى محمدا و لم یتحمد باعطائه .
نسخه این تفسیر از مخطوطات کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۵۵۵۸ ) موجود است .
منبع : فهرست کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۱۴/۳۲۰.
لوامع التنزیل
اثر شیخ حسن صالحى ( ۱۲۸۱ ق ) فرزند شیخ محمد صالح برغانى قزوینى حائرى , از علماى بزرگ قرن سیزدهم هجرى ( – برغانى صالحى , شیخ حسن ). ایـن تـفـسیر در دو مجلد بزرگ به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم به شیوه روائى و کلامى است .مـجـلـد اول تـا پایان سوره نحل و مجلد دوم از آغاز سوره اسراء که اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است .و نیمه دوم آن ناتمام مانده است .مؤلف آن را بر یک مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتیب داده است .
نخست در فضیلت و ثواب تلاوت قرآن , اسامى قراء و مشهورترین آنان نزد شیعه امامیه , منع تفسیر بـه راى , عدم تحریف یا نقصان قرآن , حکم و ایمان به ظاهر قرآن , تاویل و تفسیر, محکم و متشابه , نـاسـخ و مـنـسـوخ , اسـماء قرآن و معنى آن , تعداد آیات و کلمات قرآن , و غیره و سپس به تفسیر استعاذه و بسمله و بعد سوره الحمد پرداخته است .
هـنگام تفسیر آیات قیامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمینه معاد جسمانى و روحانى و اوصاف قیامت و خلقت آسمانها و غیره مى پردازد و از طریق عقل و روایات , آراء شیخیه رد مى کند.نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه شیخ محمد صالح برغانى در کربلا موجود است .
مـنـابـع :
سیره آل البرغانى , شیخ آقابزرگ تهرانى ( خطى ); شخصیت شیخ انصارى , ۲۲۹; الکرام الـبـرره , ۱/۳۲۷; مـسـتـدرکـات اعـیان الشیعه , ۲/۳۰۴; المستدرک على معجم المؤلفین , ۲۰۳; مـقـدمه اى بر فقه شیعه , ۱۱۵; مقدمه موسوعه فى فقه الشیعه , ۱/۴۹; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۵۶۰.
تفسیر کاشانى حائرى
اثـر سـیـد حسین ( ۱۲۱۵ – ۱۲۸۵ ق ) فرزند رضى الدین محمد حسینى کاشانى حائرى , از علما و ائمه فتوى و مراجع تقلید.تـفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم از آغاز سوره مریم تا آخر قرآن است .مـؤلـف هـنگامى که مجلد اول جوامع الجامع امین الاسلام طبرسى ( ۴۶۸ – ۵۴۸ ق ) را مشاهده مى کند بسیار مى پسندد و در تفسیر خود از آن استفاده مى کند.
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند وى سید محمد کاشانى ( م ۱۳۵۳ ق ) در کربلا موجود است .
منابع :
الذریعه , ۴/۲۷۲; فوائد الرضویه , ۱۵۷; الکرام البرره , ۱/۳۹۳.
بصائر الایمان فى تفسیر القرآن
اثر سید صبغه اللّه ( ح ۱۲۱۸ – ۱۲۸۵ ق ) فرزند سید جعفر بروجردى معروف به کشفى , از مفسران شیعه و حکیم متاله از برجستگان آل کشفى است ( – آل کشفى ). این تفسیر در سه مجلد بزرگ به عربى و به سبک کلامى با بهره از روایات ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
جـلد اول داراى یک مقدمه سپس تفسیر سوره الحمد تا سوره الکهف و جلد دوم از سوره الکهف تا سوره یس و مجلد سوم از سوره الصافات تا سوره الناس .
مـنـابـع :
الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۳/۱۲۳, ۸/۱۰۰; شخصیت شیخ انصارى , ۲۷۲; اعیان الشیعه , ۷/۳۷۳; الکرام البرره , ۲/۶۶۶; مفسران شیعه , ۱۷۵; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۴۲.
آیات الولایه و تفسیرها
اثر سید میرزا ابوالقاسم ( م ۱۲۸۶ ق ) فرزند محمد نبى حسینى شریفى ذهبى شیرازى متخلص به راز معروف به میرزا بابا شیرازى و راز شیرازى , از عرفاء و اقطاب سلسله ذهبیه .
ایـن تفسیر به فارسى و درد و مجلد شامل هزار و یک آیه از قرآن کریم است که در فضائل حضرت امیرالمؤمنین (ع ) و ائمه معصومین (ع ) نازل گردیده است .مؤلف در سیصد آیه به آراء بسیارى از مفسران .
اسـتـشـهاد و استناد نموده و بقیه را به حکم روایات با بهره گیرى از احادیث مرویه از ائمه اطهار (ع ) تفسیر و تاویل مى نماید.این تفسیر در سال ۱۳۲۳ ق در دو مجلد به چاپ رسیده است .
مـنـابـع :
الـذریـعه , ۱/۴۹; ریاض العارفین , ۴۳۶; ریحانه الادب , ۵/۱۸۴; طرائق الحقائق , ۳/۴۵۶; فـرهنگ سخنوران , ۱/۳۶۱; الکرام البرره , ۱/۶۸; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۹; مفسران شیعه , ۱۷۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۱/۲۴۷ – ۲۵۰.
کشف الغطاء فى تفسیر سوره هل اتى
اثـر سـیـد رجـبـعـلى خان بهادر حسنى حسینى نقوى بهکرى دهلوى لاهورى ( م ۱۲۸۶ ق ), از متکلمین شیعه در هندوستان .این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلف اثر خود را اختصاص به تفسیر و تاویل سوره الدهر داده و در تدوین آن شیوه مبتکرانه اى را پیش گرفته است .او ابـتـدا آیـات سـوره الدهر را به سبک کلامى تفسیر و تاویل مى کند و سپس آن را با واقعه کربلا تطبیق داده است .این تفسیر در نوع خود غریب و بى نظیر است .
این کتاب نخست در لاهور در ۱۲۶۶ ق به چاپ سنگى طبع گردیده و مجددا در ۱۲۸۵ ق تجدید طبع یافته است .همین مؤلف تفسیر دیگرى دارد به نام تفسیر سر اکبر: در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى شامل بخشى از قرآن .مـؤلـف این اثر خود را اختصاص به تفسیر و تاویل سوره الفجر داده و نیز همان شیوه تفسیر کشف الـغـطـاء را به کار برده است و تفسیر سوره الفجر را به سبک کلامى با شهادت حضرت ابى عبداللّه الحسین سیدالشهداء (ع ) تطبیق داده و در نوع خود بى نظیر است .این تفسیر در ۱۲۶۷ ق در لاهور چاپ سنگى گردیده است .
مـنـابـع :
الـذریعه , ۱۸/۴۶; الکرام البرره , ۵۳۶; کشف الحجب , ۴۶۷; مفسران شیعه , ۱۷۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۱۰۶.
الانوار القدسیه فى الفضائل الاحمدیه
اثـر شـیـخ زیـن الـعابدین گلپایگانى ( ۱۲۱۸ – ۱۲۸۹ ق ) از علماى شیعه , از شاگردان شیخ على کاشف الغطاء, محمد حسن صاحب جواهر, و شیخ حسین اصفهانى صاحب فصول .
این تفسیر به آیه شریفه صلوات ( ان اللّه و ملائکته یصلون على النبى ) اختصاص یافته که شامل یک مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار و حجب و استار مى باشد.
آقابزرگ تهرانى آن را اثرى مبتکرانه مى شمارد.
نسخه اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاصل میرزا مهدى معروف به آقازاده محفوظ است .
منابع :
الذریعه , ۴۳۷; الکرام البرره , ۲/۵۸۷; اعیان الشیعه , ۷/۱۶۴.
تفسیر قارپوزآبادى قزوینى
اثر شیخ ملا على قزوینى قارپوزآبادى ( ۱۲۰۹ – ۱۲۹۰ ق ), از علماى قزوین .این تفسیر در دو مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و کلامى شامل بخشى از قرآن کریم است مؤلف این اثر را به تفسیر سوره یس تا آخر قرآن اختصاص داده است .
پس از ذکر آیه با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل آیه مى پردازد.نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شیخ محمد صادق قزوینى موجود است .
مـنـابـع :
تـفـسیر شیعه , ۱۴۰; الذریعه ۴/۳۰۱; مفسران شیعه , ۱۷۸; معجم الدراسات القرآنیه عند الـشـیعه الامامیه , ۹۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۳۵۹; فهرست مشاهیر علماء زنجان , ۸۲; المثر و الثار, ۱۴۳.
احسن التفاسیر
اثر مولى محمد جعفر ( م ح ۱۲۹۰ ق ) فرزند شیخ عبدالصاحب خشتى دوانى , از مفسران و فقهاى شیعه .این تفسیر به فارسى و به شیوه روائى است .
مفسر در تفسیر آیات قرآن کریم اکتفاء به نقل احادیث و روایات ائمه معصومین (ع ) مى نماید.مؤلف این اثر را در ۱۲۸۸ ق آغاز به تالیف کرده و تا پایان سوره فاتحه به اتمام رسانده است .
نـسـخه این تفسیر را شیخ آقابزرگ تهرانى در نجف اشرف نزد شیخ ابوالقاسم طهرانى در مدرسه صدر نجف مشاهده نموده است .نسخه دیگرى از آن در کتابخانه شوشتریهاى نجف موجود است .
عبدالصاحب خشتى داراى اثر دیگرى در ترجمه است که نام آن ترجمه قرآن مى باشد.
مـنابع :
فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۲; الذریعه , ۱/۲۸۶; الکرام البرره , ۱/۲۶۱ – ۲۶۲; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۲.
تفسیر شاهرودى
اثـر مـلا مـحـمد على ( ۱۲۲۰ – ۱۲۹۳ ق ) فرزند ملا محمد کاظم خراسانى ( اصلا شاهرودى ), از علماى امامیه .مؤلف بیش از پنجاه و دو عنوان کتاب از خود باقى گذاشته است از جمله در علوم قرآن .
این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه روائى است .نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه فرزندش شیخ احمد شاهرودى مؤلف ازاله الاوهام است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۹/۴۲۷; الذریعه , ۴/۲۷۷; تفسیر شیعه , ۱۴۰; مفسران شیعه , ۱۸۰.
لغات القرآن الکبیر
اثر ملا نظر على زنجانى حائرى ( ۱۲۰۳ – ۱۲۹۳ ق ), از علماى عصر خویش .این کتاب در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .مؤلف در این اثر لغات مشکل و کلمات غریب و متشابه آیات قرآن مجید را نظما تفسیر نموده و به سبک بسیار زیبا و روان از نظر لغوى و نحوى شرح نموده است .مـلا نـظـر عـلى اثر دیگرى به نام لغات القرآن الصغیر دارد که در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف پـس از پایان تفسیر لغات کبیر مجدد کلمات غریب و آیات مشکل و متشابه قرآن مجید را نظما تفسیر نموده و نیز این دو تفسیر از نظر شیخ آقابزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وى شیخ میرزا محمود در کربلا موجود است .
منابع :
الذریعه , ۱۸/۳۳۱; شخصیت شیخ انصارى , ۳۱۸.
تفسیر صالحى برغانى
اثـر مـیرزا عبدالوهاب صالحى ( م ۱۲۹۴ ق ) فرزند شیخ محمد صالح برغانى قزوینى و متخلص به رضـوان , از ادبـا و مـتـکلمان و مفسران شیعه ( – برغانى صالحى , میرزا عبدالوهاب ) تفسیر مورد بحث در چند مجلد کوچک و بزرگ به زبان عربى و به شیوه فلسفى و کلامى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر خود بعضى از سوره ها و آیات را که مورد توجه او بوده – براى عنوان کردن مباحث عقلى و مسائل مورد مناقشه حاد آن روزگار مانند برزخ و روح و معاد جسمانى و روحانى و غیره – انـتـخاب نموده سپس با مشرب عرفانى خود و به سبک فلسفى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.
تـفـسـیـرهاى بازمانده از وى عبارت است از سوره مبارکه حمد, سوره توحید, سوره واقعه , سوره یـس , سوره اعلى , سوره حدید, سوره الضحى , آیه الکرسى , آیه نور, آیه موده و آیه قل الروح من امر ربى .نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وى میرزا حسن صالحى در قزوین موجود است .
مـنـابـع :
خـاطـرات مـمـتحن الدوله , ۲۵۳; سیره آل البرغانى ; مقدمه اى بر فقه شیعه , ۹۲,۲۴۸; مـسـتـدرکـات اعـیـان الشیعه , ۲/۳۰۴; المثر و الثار, ۱۶۳; الکرام البرره , ۲/۸۰۸; مقدمه موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۴۸.
تفسیر طریحى
اثـر شیخ عبدالحسین ( ۱۲۳۵ – ۱۲۹۵ ق ) فرزند شیخ نعمت طریحى نجفى , از ادبا و علماى عصر خویش ( – آل طریحى ). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و شیوه ادبى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به شیوه ادبى و لغوى به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است .نسخه اصل به خط مؤلف نزد احفاد وى در نجف اشرف موجود است .
منابع :
اعیان الشیعه , ۷/۴۵۱; الذریعه , ۴/۲۸۱; شخصیت شیخ انصارى , ۲۸۰; شعراء الغرى , ۵/۱۵۷, الکرام البرره , ۲/۷۲۰, ماضى النجف و حاضرها, ۲/۴۴۵, معجم رجال الفکر, ۲۸۹; تفسیر شیعه , ۱۴۰.
آیات الائمه
اثـر مـیـرزا عـلى نقلى ( م ۱۲۹۷ ق ) فرزند مولى رضا بن محمد امین همدانى حکیم , ریاضى دان , متبحر در علوم غریبه و از علماى عصر خویش .این تفسیر در یک مجلد بزرگ به فارسى و به نام تفسیر آیات الائمه است .
مفسر آن را بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته و در ۱۲۷۴ ق از نگارش آن فراغت یافته است .مـؤلـف ایـن اثر را به قواعد جفر و استخراج آیات قرآن کریم از طریق زبر و بینات در اثبات امامت حضرت على بن ابى طالب (ع ) و ائمه اطهار (ع ) آغاز نموده است .و آن شامل یک مقدمه در شرح و بیان احاطه قرآن کریم به تمام علوم مى باشد.سـپـس مـى گوید که امامت ائمه اطهار (ع ) در قرآن کریم به طریق اشارات و رموز یاد شده ولى تصریح به امامت ائمه اثنى عشر نگشته است .
مـفـسر به زبان عربى و کتب عهدین قدیم و جدید کاملا آشنائى و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از این تفسیر از کتاب تورات و کتاب زبور و صحیفه دانیال و سایر کتب و رسالات عهدین در اثبات امامت حضرت امیرالمؤمنین (ع ) و ائمه اثنى عشر (ع ) استفاده کرده است .
و نیز عباراتى را به خط فارسى و زبان عبرى ذکر نموده است .امروز نسخه هاى متعدد از این تفسیر در دست مى باشد.از جمله نسخه خط مؤلف نزد حفید وى میرزا محمد در تهران و نیز نسخه کتابخانه مرکزى آستان قـدس رضوى ( شماره ۶۹۵۰ ) و نسخه کتابخانه مجلس شوراى اسلامى ( شماره ۱۶۸۵ ) محفوظ مى باشد.
مـنـابـع :
الـذریعه , ۱/۴۰; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس , ۱۳; فهرست کتابخانه مجلس , ۵/۲ – ۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۵.
اسرار التنزیل فى تفسیر القرآن
اثـر شـیـخ مـوسى صالحى ( م ۱۲۹۸ ق ) فرزند شیخ محمد صالح برغانى قزوینى , از علماى عصر قاجار.این تفسیر در دو مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى شامل تمامى قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر پس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامى و استدلالى و نقل از تفسیرهاى متقدمین و تـفسیرهاى پدرش بحرالعرفان و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل آیه مى پردازد.نسخه اصل به خط مؤلف نزد میرزا حسن صالحى در قزوین موجود است .
منابع :
مستدرکات اعیان الشیعه , ۲/۳۰۴; مقدمه موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۵۱ – ۵۲.
مشکاه المصابیح
اثـر شـیخ محمد مؤمن ( زنده در ۱۲۹۹ ق ) فرزند ابومحمد میامى بسطامى , از حکما و متالهان و علماى امامیه .ایـن تـفـسـیـر در یـک مجلد به زبان عربى و شیوه فلسفى شامل شرح آیه ۳۵ سوره نور ( اللّه نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح ) است .این تفسیر را در یک مقدمه و ده مصابیح ترتیب داده است .ایـن اثر مشحون از مباحث فلسفى و حکمى و کلامى است و در ۱۲۹۹ ق از تالیف این کتاب فراغت یافته است .
میامى این تفسیر را به اسم حاج میرزا جواد آقا مجتهد تبریزى تالیف نموده و به او اهدا کرده است .
نـسـخـه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه میرزا محمد حسین بن محمد جعفر پیشنماز خیابانى در تبریز است .
منابع :
الذریعه , ۲۱/۶۱ – ۶۲; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۷۲.
خلاصه البیان فى حل مشکلات القرآن
اثر شیخ محمدتقى ( ۱۲۱۷ – ۱۲۹۹ ق ) فرزند حسین على هروى اصفهانى حائرى , از علماى شیعه وشاگردان صاحب جواهر.این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى و لغوى است .مؤلف به ترتیب سوره هاى قرآن کریم از آغاز قرآن تا انجام به تفسیر کلمات و آیات مشکل و متشابه مى پردازد و در بعضى از موارد از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) نیز بهره مى گیرد.
شـیـخ آقـابزرگ تهرانى که این تفسیر را مشاهده نموده آن را ستوده است و در الذریعه مى نویسد تفسیرى نیکوست .مـؤلـف آن اغلب مشکلات هر سوره را از الفاتحه تا الناس شرح نموده و مهارت و تبحر او در لغت و ادبیات کاملا نمایان است .
نـسـخـه اصـل بـه خط مؤلف جزو مخطوطات کتابخانه شیخ محمد سماوى در نجف بود که این کتابخانه متفرق گردید و قسمتى از کتب خطى آن به کتابخانه حکیم منتقل گردیده است .
مـؤلـف تـفـسـیـر دیگرى دارد به نام تفسیر هروى حائرى شامل چند رساله به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى است .مـؤلف در این اثر به تفسیر بعضى از آیات قرآن کریم که خود نظر داشت و یا از وى سؤال گردیده بود مى پردازد.
از جمله تفسیر آیه الکرسى , و تفسیر آیه نهم سوره النجم ( ثم دنا فتدلى فکان قاب قوسین او ادنى ). نسخه هاى آن در کتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .
منابع :
الذریعه , ۴/۳۲۸, ۷/۲۱۶; الکرام البرره , ۱/۲۱۲; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۴۹; تفسیر شیعه , ۱۴۰; مفسران شیعه , ۱۸۲.
خزائن القرآن
اثـر سـلـطـان الـقراء سید محمود فرزند سید محمد بن سید مهدى بن عبدالفتاح علوى فاطمى حسنى حسینى حافظ, قارى و از مفسران عصر قاجار.
ایـن تـفـسیر به فارسى و به شیوه ادبى و با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) نوشته شده است .
در این تفسیر هر آیه به جنبه ادبى و لغوى و قراءآت و نحو آن توجه داشته است .مـفـسـر آثـار زیادى در فنون تفسیر و تجوید از خود باقى گذاشته است که بعضى از آنها به چاپ رسیده است از جمله تجوید حل الجواهر به فارسى و تجوید جواهر القرآن به عربى و تجوید التحفه المحمدیه که همگى آنها به چاپ رسیده است .
منابع :
الذریعه , ۷/۱۵۵; ریحانه الادب , ۳/۶۱; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۸۶.
تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى