شرحى در احوال لقمان بیان السعاده فى مقامات العباده

از امام صادق علیه السّلام روایت شده که از لقمان و حکمتش که خداى تعالى در قرآن ذکر نموده است سؤال شد پس فرمود:[۷] آگاه باشید، به خدا سوگند به لقمان از جهت حسب و نسب و مال و اهل و جسم و جمال حکمت داده نشد و لیکن او مردى بود در امر خدا قوى و نیرومند، در دین و راه خدا امانت دار، او ساکت بود، بسیار ساکت، نگاهش عمیق، فکرش طولانى، نظرش تیز، چیزهاى عبرت‏ انگیز او را بى‏ نیاز مى‏ کرد، هیچ‏وقت روز نخوابید، هیچ کس او را بر بول و غائط و غسل ندید، چون به شدّت خودش را مى‏ پوشانید و نظرش عمیق بود، کارهایش را پنهان مى ‏داشت و نمى‏ گذاشت امرش آشکار شود.

و هرگز از هیچ چیز نخندید که مبادا مرتکب گناه شود، هرگز غضبناک نشد، با هیچ انسانى شوخى نکرد، به چیزى که از دنیا براى‏ او مى ‏آمد هیچ‏وقت خوشحال نمى‏ شد، بر امور دنیوى هرگز اندوهناک نشد و از زنان نکاح کرد و اولاد بسیار براى او به دنیا آمد.

بیشتر آنان در کوچکى مردند و بر مرگ هیچ یک از آنان گریه نکرد از کنار دو نفر که با هم خصومت یا دعوا مى‏کردند نگذشت مگر آنکه بین آن دو اصلاح نمود و از آنجا نرفت تا آن دو با هم دوست شدند، از کسى گفتار خوبى نشنید مگر آنکه از تفسیر آن و از کسى که این سخن از او گرفته شد سؤال مى‏کرد، زیاد با فقها و حکما نشست و برخاست مى‏کرد، به قضات و ملوک و سلاطین سر مى‏زد، به قضات از ابتلا و گرفتاریهایشان دلسوزى مى‏کرد و ناراحت مى‏شد، نسبت به ملوک و سلاطین که مغرور و آسوده خیال بودند دلسوز بود و عبرت مى ‏گرفت و چیزى یاد مى‏ گرفت که با آن بتواند بر نفسش غلبه کند و در مقابله با هواى نفسش مجاهده نماید، از شیطان احتراز کند.

و قلبش را با تفکّر و عبرت مداوا مى‏ کرد، جز در چیزى که سودبخش بود نمى ‏اندیشید و بر چیزى نمى‏ نگریست مگر اینکه به او کمک رساند.

بدین جهات بود که به او حکمت داده شد، عصمت بخشیده شد، خداى تعالى هنگامى که روز نصف شد، چشمها به خواب قیلوله و نیمروز رفت و آرام شد به گروههایى از ملائکه دستور داد به لقمان ندا کردند به نحوى که صدا را مى‏ شنید ولى آنها را نمى‏ دید، پس گفتند: اى لقمان آیا مى‏خواهى خدا تو را در زمین خلیفه قرار دهد بین مردم حکم کنى؟

لقمان گفت: اگر پروردگارم مرا به این امر کند که گوش مى‏دهم و اطاعت مى‏کنم، چون اگر خداوند این کار را درباره‏ى من انجام دهد مرا کمک مى‏ کند و تعلیم مى‏ دهد و مرا حفظ و نگهدارى مى‏ کند ولى اگر مرا مخیّر بگذارد عافیت و راحتى را قبول مى‏کنم.

ملائکه گفتند: اى لقمان چرا چنین کردى؟

گفت: حکم بین مردم سخت‏ ترین منازل از دین است و فتنه و بلا از آن بیشتر است و چیزى است که خوارى مى‏آورد و هیچ کس کمک نمى‏کند و ظلم حاکم را از هر طرف مى‏ پوشاند و صاحب حکم بین دو امر قرار مى ‏گیرد، اگر به حقّ حکم کند و به حقّ اصابت نماید پس شایسته سلامت است، اگر خطا کند که راه بهشت را خطا کرده است.

و کسى در دنیا ضعیف و ذلیل باشد آسان‏تر از آن حاکم شریفى است که در آخرت سرگردان باشد، هر کس دنیا را بر آخرت ترجیح دهد در هر دو خسارت مى‏کند، که دنیا زائل مى‏شود و به آخرت هم نمى‏رسد.

امام فرمود: ملائکه از حکمت او تعجّب کردند، خداوند منطق او را پسندید.

وقتى شب شد و لقمان به بستر خواب رفت خداى تعالى حکمت را بر او نازل کرد و با آن او را از سر تا پایش پوشانید، در حالى که او خواب بود و با حکمت او را پوشانید، وقتى بیدار شد حکیم‏ترین مردم در زمان خودش بود، بین مردم که مى‏رفت سخنان با حکمت‏ مى‏گفت و حکمت را در میان آنان نشر مى‏کرد.

وقتى حکم به خلافت او داده شد و او قبول نکرد خداوند به ملائکه دستور داد داود علیه السّلام را ندا کنند و خلافت را به او بدهند، او قبول کرد، شرطى همانند لقمان نکرد.

پس خداى تعالى خلافت زمین را به او داد و در مورد خلافت چند مرتبه او را امتحان کرد، در هر مورد خطا کرد و توبه او را خداوند قبول مى ‏کرد و او را مى‏ بخشید.

و لقمان زیارت داود علیه السّلام را زیاد مى‏ کرد و او را با پندها و حکمت و زیادى علمش پند مى‏ داد و داود به او مى‏ گفت: گوارا باد تو را اى لقمان که به تو حکمت داده شده و گرفتارى و بلا از تو برداشته شده است ولى به داود خلافت داده شده و به حکم و آزمایش و فتنه گرفتار شده است.[۸] و چون حکمت جز با شناخت امام زمان حاصل نمى‏شود امام صادق علیه السّلام آن را به شناخت امام زمانش تفسیر نموده است‏[۹].

و چون حکمت بر حسب جزء عملى‏ اش جز با فهم و عقل حاصل نمى‏ شود امام کاظم علیه السّلام آن را به فهم و عقل تفسیر کرد.[۱۰] از حکمت‏هاى لقمان و وصیّتهایش به فرزندش و غیرش در کتابهاى مفصّل ذکر شده هر کس بخواهد به آنها رجوع کند.

ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطان علیشاه» سوره لقمان