علت احکام و اخبار متخالف، یا متضادّ، یا متناقض از ائمّه علیهم السّلام

غرض از نقل این خبر بیان قول امام علیه السّلام: «فمن حکم بما لیس فیه اختلاف» تا قول امام علیه السّلام «فقد حکم بحکم الطّاغوت» زیرا در ابتداى مطلب انسان گمان مى‏کند که حکم ائمّه علیهم السّلام داراى اختلاف است، چون هیچ مسئله ‏اى وجود ندارد مگر آنکه در مورد آن از جانب ائمّه علیهم السّلام اخبار متخالف، یا متضادّ، یا متناقض نقل شده است.

صاحب تهذیب در اوّل تهذیب فرموده: بعضى از دوستان با من در مورد احادیث اصحاب ما- که خداوند آنان را تأیید کند و گذشتگان را رحمت، مذاکره مى‏کرد و صحبت در اختلاف، تباین، منافات و تضادّى بود که در احادیث ما واقع شده تا آنجا که اتّفاق نمى ‏افتد که خبرى باشد مگر آنکه در مقابل آن ضدّ آن نیز وجود داشته باشد.

حدیث سالمى یافت نمى‏شود مگر آن که در مقابلش منافى آن نیز موجود باشد تا جایى که مخالفین ما این مطلب را از بزرگترین عیب و طعن بر مذهب به حساب آورده و با این کار خواسته ‏اند که معتقدات ما را باطل کنند.

مى‏گویند: بزرگان گذشته و فعلى شما بر مخالفین خود طعن مى‏زنند و همین اختلاف را بهانه مى‏ کنند، بر آنان خرده مى‏ گیرند که چرا در دین خدا اختلاف دارند، مى ‏گویند مخالفین ما کار زشتى انجام مى‏ دهند و در فروع اختلاف کلمه دارند؛ این اختلاف چیزى است که از شخص حکیم اجرا و اصرار در آن جائز نیست و شخص دانا و آگاه عمل به اختلاف را مباح نمى‏ داند.

در حالى که ما مى‏ بینیم خود شما بیشتر و شدیدتر از مخالفین خودتان اختلاف دارید، تباین و تضادّ شما از مخالفین و متباینین خود بیشترست.

وجود این اختلاف در بین خود شما با اعتقاد شما بر بطلان اختلاف، دلیل بر فساد اصل عقیده شماست، این مطلب تا جایى پیش رفته که براى جماعتى از ناآگاهان که علم، بصیرت و آگاهى بر معانى الفاظ ندارند شبهه حاصل شده است.

و بسیارى از آنان به جهت مشتبه شدن مطلب از اعتقاد حقّ برگشته و از حلّ شبهه عاجز مانده‏ اند.

شنیدم استاد ما ابا عبد اللّه که خداوند او را تأیید کند مى ‏گفت:

ابو حسین هادونى علوى معتقد به حقّ و امامت بود ولى چون مطلب در اختلاف احادیث بر او مشتبه شد از دین حقّ برگشت و مذهب حق را ترک نمود، چون وجوه و جهات معانى در احادیث براى او روشن نشد.

و این امر دلالت مى‏کند بر اینکه او بدون آگاهى داخل در دین حقّ شده و از جهت تقلید معتقد مذهب حق گشته است.

تحقیق مطلب این است که مراتب و درجات آدمیان در مورد دین متفاوت است، زیرا ایمان داراى ده درجه است و هر درجه داراى ده جزء مى‏باشد، پس بعضى از مردم یک جزء از اجزاى درجه‏ى اوّل را دارند و بعضى داراى دو جزء از همان درجه هستند و برخى تمامى اجزاى درجه‏ى دوّم را دارند … و هکذا.

و اگر تحمّل صاحب درجه‏ى اوّل بر درجه‏ى دوّم برود او را هلاک مى‏سازد، چنانچه در اخبار به آن اشاره شده است.

و صاحب هر درجه داراى حکمى است غیر از حکم صاحب درجه‏ى دیگر، چنانچه این مطلب را در سوره‏ى بقره هنگام تحقیق نسخ در قول خداى تعالى: ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ … تا آخر آیه تحقیق نمودیم.

پس هر کس که به مراتب و درجات مردان آگاهى ندارد، اختلاف احوال آنها را نمى‏داند به هیچ حکمى حکم نمى‏کند مگر آنکه اختلاف بر حسب اعتقاد خویش آنجا مى‏بیند، چه او همان‏طور که گمان مى‏برد این حکم مال این شخص است، همین طور تجویز مى‏کند که این حکم مال غیر نیز مى‏باشد.

و این مطلب معناى قول امام علیه السّلام: «کسى که به امر حکم کند که در آن اختلاف باشد» یعنى بر حسب اعتقادش اختلاف داشته باشد، ولى خود را به واقع رسیده ببیند.

در این صورت او به حکم طاغوت حکم کرده است، چون حکم جز از رأى او ناشى نشده است و رأى او منسوب به انانیّت اوست، نه‏ اینکه آن حکم ناشى از حکم خدا باشد.

ولى کسى که به مراتب رجال و مردان آگاه باشد و نیز به احکام و کیفیّت تعلّق آن به مردان بر حسب مراتب ایمانشان عالم باشد حکم نمى‏کند مگر آنکه حکم او ناشى از ارایه حکم خداوند باشد، که خداوند به او ارائه نماید نشان دهد که چگونه احکام به اشخاص تعلّق مى‏گیرد و از روى قیاس و رأى حکم نمى‏کند، در این صورت در حکم او اختلاف به وجود نمى‏آید.

بدین معنا که او حکمى را که مخالف این حکم و جایگزین تجویز آن شود، تجویز نمى‏کند چه حکم او ناشى از رؤیت است، نه ناشى از رأى و قیاس.

و چون مراتب رجال و درجات آنان در ایمان بى ‏نهایت است لذا احکام نیز بى‏ نهایت مى‏ شود، چه بسا که یک شخص بر حسب وارد شدن حالت‏هاى مختلف داراى احکام مختلف باشد.

و وجه اختلاف اخبار در احکام تنها به علّت تقیّه نیست، تنها به دلیل آمیختگى به نادرستیها و غلطها هم نیست، بلکه مهمّ‏ترین وجه اختلاف اخبار اختلاف احوال مردمان است.

بنابراین اگر اختلاف اخبار در یک مسئله نسبت به اشخاص متعدّد نبود باید مذهب کنار رفته و ترک مى‏شد، نه آنکه اختلاف این‏ چنین سبب خروج از مذهب گردد، چنانچه شیخ قدّس سرّه مرحوم در تهذیب فرموده است.

أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ‏ تعیین آن امر از جانب ما که فرستنده‏ى پیغمبرانیم البتّه خواهد بود.

ترجمه بیان السعاده فى مقامات العباده سلطان محمد گنابادی«سلطان علیشاه» سوره الدخان