علت تغییر قبله مسلمانان چه بود؟_تفسیرمجمع البیان
در اینکه اساساً بچه علت قبله مسلمانان از بیت المقدس «به کعبه» انتقال یافت دو قول است:
۱- تغییر قبله بواسطه تغییر مصلحتى بود که فقط خداوند آن را میداند.
۲- علت آن از گفتار خداوند: لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَیْهِ[۱۴] یعنى قبله را از اینجهت تغییر دادیم تا پیروان پیغمبر را از کسانى که بمخالفت او برمیخیزند، معلوم کنیم. چون مسلمانان تا هنگامى که در مکّه اقامت داشتند مأمور بودند بسوى بیت المقدس نماز بخوانند تا نسبت بمشرکین مکّه که بسوى کعبه متوجه بودند امتیاز داشته باشند و وقتى که نبى اکرم صلى اللَّه علیه و اله بمدینه هجرت فرمود چون یهود که در آن شهر اقامت داشتند بسوى بیت المقدس متوجه بودند مسلمانان مأمور گردیدند که بسوى کعبه توجه کنند تا نسبت بیهود امتیاز داشته باشند.
انتقال قبله در چه تاریخى صورت گرفت؟
ابن عباس میگوید «مسلمانان» نماز خود را از هنگامى که پیغمبر اکرم صلى اللَّه علیه و اله وارد شهر مدینه گردید تا هفده ماه بسوى بیت المقدس مىخواند و براء بن عازب میگوید مدت شانزده یا هفده ماه همراه پیغمبر بطرف بیت المقدس نماز خواندم و پس از آن ما مسلمانان بامر الهى بسوى «کعبه» منصرف گردیدیم.
مؤلف: «این مطلب را مسلم هم در صحیح خود بهمین ترتیب روایت کرده است».
انس بن مالک میگوید: تحویل قبله بسوى کعبه بعد از نه ماه یا ده ماه پس از ورود پیغمبر اسلام صلى اللَّه علیه و اله بمدینه صورت گرفت «معاذ بن جبل مىگوید» این جریان پس از سیزده ماه از ورود آن حضرت بمدینه بوقوع پیوست».
على بن ابراهیم بسند خود از حضرت صادق علیه السلام نقل مىکند: «پس از اینکه پیغمبر اکرم صلى اللَّه علیه و اله سیزده سال در مکّه و هفت ماه در مدینه بسوى بیت المقدس نماز خواهند خداوند او را بسوى کعبه متوجه کرد و علت این امر این بود که یهود پیغمبر اسلام صلى اللَّه علیه و اله و سلّم را سرزنش میکردند و مىگفتند تو تابع ما هستى و بسوى قبله ما نماز میگزارى از این سرزنشها رسول اکرم صلى اللَّه علیه و اله سخت غمگین و ناراحت گردید و در دل شب از خانه بیرون آمد و بآفاق چشم دوخته منتظر فرمان الهى در این زمینه گردید و چون آن شب سپرى شد و روز فرا رسید در هنگام ظهر در مسجد بنى سالم در حالى که دو رکعت از نماز ظهر خوانده بود جبرئیل نازل گردید و بازوهاى آن حضرت را گرفت و او را از جانب بیت المقدّس بسوى «کعبه» برگردانید و این آیه را آورد: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»[۱۶] یعنى ما توجه تو را بر آسمان بانتظار وحى میدیدیم و البته تو را بقبلهاى که بآن خشنود باشى متوجه مىکنیم پس روى کن بطرف مسجد الحرام». از آن پس آن حضرت دو رکعت دیگر از نماز ظهر را بطرف «کعبه» خواند در این حال یهود و جمعى از نادانان گفتند ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها. یعنى چه چیز موجب گردید که مسلمانان از قبله سابق خود رو برگردانند؟
این هم امتحانى بود
زجّاج میگوید: از این نظر آن حضرت مأمور بود مدّتى نماز را بطرف بیت المقدّس بخواند که اعراب عادت کرده بودند در انجام اعمال حج بطرف کعبه توجه کنند و خداوند خواست آنها را بر خلاف آنچه عادت کرده و انس گرفته بودند وادار کند تا به این وسیله آزمایشى بعمل بیاید و پیروان واقعى اسلام معلوم گردد.
مفسّرین میگویند: محبوبترین قبله در نزد رسول خدا صلى اللَّه علیه و اله «کعبه» بود و لذا آن حضرت بجبرئیل فرمود: دوست میدارم که خداوند غیر از قبله یهود، براى من، قبلهاى قرار بدهد جبرئیل در جواب گفت: من هم مانند تو بنده خدا هستم و تو در نزد او از من عزیزتر میباشى این موضوع را از خداوند بخواه و دعا کن تا بمطلوب برسى، پس از اینکه جبرئیل بآسمان بالا رفت آن حضرت بامید اینکه خبرى درباره آنچه آن حضرت از خداوند تقاضا میکرد بیاورد بآسمان چشم میدوخت در این حال خداوند این آیه را نازل فرمود:
قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ …– ما توجه تو را بآسمان بانتظار وحى درباره قبله مىبینیم.
در علّت توجّه پیغمبر اکرم صلّى اللَّه علیه و اله بآسمان دو قول است:
۱- چون قبلًا بآن حضرت وعده اى در تحویل قبله از بیت المقدس داده شده بود لذا بآسمان بانتظار عملى شدن آن وعده نگاه میکرد، همانطور که هر کسى که منتظر چیزى باشد چشم بجانب آن میدوزد.
۲- آن حضرت از اینکه بیت المقدس قبله مسلمانان باشد قلباً کراهت داشت و دوست میداشت که «کعبه» قبله اسلام باشد ولى در این موضوع از خداوند چیزى سؤال نمیکرد زیرا تا از خداوند درباره موضوعى اجازهاى نرسد، پیغمبران هرگز سؤال نمىکنند چه اینکه احتمال میرود که مصلحتى در موضوع مورد سؤال نباشد بهمین جهت سؤال آنها باجابت نرسد و این مطلب دست آویزى براى مخالفین آنان بشود.
چرا پیغمبر اسلام (ص) دوست میداشت که قبله به «کعبه» منتقل شود؟
در این موضوع میان مفسرین چند قول مشهور است:
۱- ابن عباس میگوید این موضوع باین جهت بود که خانه «کعبه» قبله ابراهیم علیه السلام و پدران آن حضرت بود.
۲- مجاهد میگوید: «این امر باین علت بود که یهود مىگفتند: محمّد صلّى اللَّه علیه و اله با دین ما مخالفت مىکند ولى از قبله ما تبعیت مینماید».
۳- ابن زید میگوید یهود مىگفتند: «محمّد صلّى اللَّه علیه و اله و اصحابش قبله را نمى شناختند ما آنها را بقبله هدایت کردیم».
۴- بعضى گفتهاند: «اعراب چون «کعبه» را دوست میداشتند و در تعظیم آن فوق العاده مىکوشیدند لذا قبله بودن آن موجب جلب توجّه آنان بسوى دین اسلام میگردید و زمینه بهترى براى دعوت آنان بسوى دین فراهم میشد و آن حضرت هم علاقه زیادى بگرایش آنان بدین اسلام داشت. از اینجهت دوست میداشت که «کعبه» قبله قرار داده شود.
مؤلف: احتمال میرود که آن حضرت تحویل قبله را بعلّت همه این وجوه که گفته شد، دوست داشته باشد، چه اینکه میان وجوه مزبور منافاتى نیست.
فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها …– ترا بقبلهاى که قصد آن را داشتى و دوستش میدارى برمیگردانیم و منظور از دوست این قبله تمایل قلبى آن حضرت است بآن، نه اینکه قبله سابق را دشمن داشته باشد.
فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ … پس رو بجانب مسجد الحرام کن مراد از متوجه ساختن «روى» بسوى مسجد الحرام این است که خود را بسوى آن متوجه کن زیرا «وجه» هر چیز بخود آن، اطلاق میگردد، بعضى گفتهاند مراد از «وجه» روى است یعنى روى خود را بجانب مسجد الحرام متوجه کن چه اینکه توجه بوسیله روى برگرداندن محقق میشود.
ابو على جبائى میگوید: «مراد از «شطر» نصف است و خداوند از این جهت امر فرموده است که توجه بنصف مسجد الحرام شود که تا به این وسیله انسان، در مقابل «کعبه» قرار بگیرد».
در کیفیّت نماز خواندن پیغمبر صلّى اللَّه علیه و اله به بیت المقدس میان مردم اختلاف است:
جمعى میگویند: «آن حضرت تا هنگامى که در مکّه اقامت داشت بسوى کعبه نماز مىخواند و از وقتى که بمدینه وارد گردید مأمور شد که بسوى بیت المقدس نماز بخواند تا اینکه مجددا مأمور گردید که بسوى «کعبه» نماز بگزارد».
عدهاى گفتهاند که «آن حضرت در مکّه نیز بسوى بیت المقدس نماز میگذاشت ولى خانه کعبه را نیز میان خود و بیت المقدّس قرار میداد و در هر نقطهاى که این عمل ممکن نبود نماز نمیخواند».
عدّه دیگرى میگویند: «پیغمبر اسلام صلّى اللَّه علیه و اله تا هنگامى که در مکّه بود و بعد از هجرت بمدینه تنها بسوى بیت المقدّس نماز میگذاشت و در این مدّت اصلًا کعبه را میان خود و بیت المقدّس قرار نمیداد و این موضوع هم چنان ادامه داشت تا اینکه خداوند او را بتوجّه بکعبه مأمور گردانید.
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره البقره آیه۱۳۳ –۱۴۶