کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره العلق

۹۶- سوره العلق- مکیه

النوبه الاولى‏

(۹۶/ ۱۹- ۱)

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ برخوان نام خداوند خویش‏ الَّذِی خَلَقَ (۱) آنکه‏[۱] آفریده آفریده.

خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ (۲) بیافرید مردم را از خون بسته.

اقْرَأْ برخوان‏ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ (۳) و خداوند تو آن نیکوکار.

الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (۴) او که در آموخت بقلم.

عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ (۵) در آموخت در مردم آنچه مردم ندانست.

کَلَّا حقّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏ (۶) أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏ (۷) که مردم نافرمان شود،چون بى ‏نیاز شود.

إِنَّ إِلى‏ رَبِّکَ الرُّجْعى‏ (۸) با خداوند تو است بازگشت.

أَ رَأَیْتَ الَّذِی‏ مى‏بینى این مرد یَنْهى‏ (۹) عَبْداً إِذا صَلَّى (۱۰) که مى ‏باززند رهى را که مى‏ نماز کند؟

أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَى الْهُدى‏ (۱۱) چه بینى و رین مرد براه راست است‏[۲]؟

أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى‏ (۱۲) و پرهیزیدن میفرماید از ناصواب و بدى.

أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى (۱۳) بینى [اى محمد][۳] و رین مرد دروغ‏زن میگیرد [و از پذیرفتن راستى‏] مى ‏برگردد[۴].

أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرى‏ (۱۴) نمى‏داند که اللَّه مى‏ بیند.

کَلَّا [او دروغ مى‏پندارد] و دروغ نیست، لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ‏ اگر او ازین نگرست باز نه ایستد، لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ (۱۵) فرماییم تا گیرند موى پیش سر او.

ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ خاطِئَهٍ (۱۶) موى پیشانى دروغ‏زن بدکار.

فَلْیَدْعُ نادِیَهُ (۱۷) گوى یاران و قوم خویش خوان.

سَنَدْعُ الزَّبانِیَهَ (۱۸) تا ما فریشتگان عذابگر خوانیم.

کَلَّا نه سزاست [که او را فرمان برند] لا تُطِعْهُ‏ او را فرمان مبر وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ‏[۵] (۱۹) نماز کن و نزدیک آى.

النوبه الثانیه

این سوره دویست و هشتاد حرف است، نود و دو کلمه، نوزده آیت، جمله به مکه فرو آمد؛ و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست. و در خبر است از ابى کعب از رسول خدا (ص) که گفت: «هر که این سوره برخواند چنانست که مفصّل [قرآن‏] جمله خواند».

مفسّران گفتند: اوّل سوره که از آسمان فرو آمد اینست. و در خبر صحیح است از

عایشه صدّیقه قالت: انّ اوّل ما بدأ به رسول اللَّه (ص) من الوحى الرّؤیا الصّادقه فی النّوم فکان لا یرى رؤیا الّا جاءت مثل فلق الصّبح، ثمّ حبّب الیه الخلاء و کان یأتى حراء فیتحنّث فیه و التّحنّث و التّعبد لیالى ذوات العدد و یتزوّد لذلک ثمّ یرجع الى خدیجه فتزوّده لمثلها حتّى فجئه الحقّ و هو فی غار حراء فجاءه الملک فقال: «اقْرَأْ»! قال رسول اللَّه (ص): «فقلت ما انا بقارئ»!-

قال: «فاخذنى فغطّنى حتّى بلغ منّى الجهد، ثمّ ارسلنى فقال: «اقْرَأْ»،- فقلت: «ما انا بقارئ». فاخذنى فغطّنى الثّانیه حتّى بلغ منّى الجهد ثمّ ارسلنى فقال: «اقْرَأْ»،- فقلت: «ما انا بقارئ». فاخذنى فغطّنى الثّالثه حتّى بلغ منّى الجهد، فقال: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ‏ حتّى بلغ‏ ما لَمْ یَعْلَمْ‏ فرجع حتّى دخل على خدیجه فقال: «زمّلونى» فزمّلوه حتّى ذهب عنه الرّوع.

و عن عائشه قالت: انّ اوّل ما نزل من القرآن، اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ‏.

وروى‏ انّ ورقه بن نوفل بن اسد بن عبد العزّى بن قصىّ و هو ابن عمّ خدیجه و کان امرءا تنصّر فی الجاهلیّه و کان یکتب الکتاب العبرى و کان شیخا کبیرا قد عمى.

فقالت خدیجه: اى ابن عمّ اسمع من ابن اخیک. فقال ورقه: ابن اخى ما ترى‏ فاخبره رسول اللَّه (ص) ما رأى. فقال ورقه: هذا النّاموس الّذى انزل اللَّه على موسى! لیتنى اکون حیّا حین یخرجک قومک. فقال: رسول اللَّه (ص): «او مخرجىّ هم». قال ورقه: نعم لم یأت رجل قطّ بما جیئت به الّا عودى و اوذى و ان یدرکنى یومک انصرک نصرا موزرا ثمّ لم ینشب ورقه ان توفّى و فتر الوحى و قال ورقه بن نوفل فی ذلک:

فان یک حقّا یا خدیجه فاعلمى‏		حدیثک ایّانا فاحمد مرسل‏
و جبریل یأتیه و میکال معهما		من اللَّه وحى یشرح الصّدر منزل‏
یفوز به من فاز عزّا لدینه‏		و یشقى به الغاوى الشّقىّ المضلّل‏
فریقان منهم فرقه فی جنانه‏		و اخرى بارواح الجحیم تغلّل‏

قوله: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏، قال ابو عبیده: الباء زیاده و تقدیره: اقرأ اسم ربک هذا

کقول رسول اللَّه (ص): «لا صلاه لمن لم یقرأ بفاتحه الکتاب.»

یعنى: لمن لم یقرأ فاتحه الکتاب. و قیل: معناه «اقرأ» القرآن‏ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ تیمّنا و تبرّکا و هو ان یفتتح بذکره کقوله: «ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» الَّذِی خَلَقَ‏ یعنى: المکوّنات کنّها ثمّ خصّ منها ما هو اعلى مرتبه فقال:خَلَقَ الْإِنْسانَ‏ یعنى: بنى آدم‏ مِنْ عَلَقٍ‏ جمع علقه کشجر و شجره، و المراد بها ابتداء الخلقه الى تمامها، و قیل: المراد به آدم (ع) من علق، اى- من طین یعلق بالکفّ ثمّ کرّر للتّأکید فقال:«اقْرَأْ» و یحتمل انّ الاوّل للعموم و الثّانی للخصوص کما قلنا فی: «خلق» «خَلَقَ الْإِنْسانَ» قوله:وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ‏ اى- الاعظم کرما. و قال الکلبى: اى- الحلیم عن جهل‏ العباد لا یعجل علیهم بالعقوبه.

الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‏ اى- «علّم» الخطّ و الکتابه «بِالْقَلَمِ» اى- بخلق «القلم». و قیل: «علّم» القرآن بان کتبه اللَّه «بالقلم» فی اللّوح المحفوظ نقرأ و نقل.

روى عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص قال: قلت: یا نبىّ اللَّه اکتب ما اسمع منک من الحدیث. قال: «نعم فاکتب فانّ اللَّه «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ».

عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ‏ من العمل و البیان. و قال قتاده: «القلم» نعمه من اللَّه عظیمه لو لا «القلم» لم یقم دین و لم یصلح عیش.

عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ‏ من انواع الهدى و البیان؛ و قیل: عَلَّمَ الْإِنْسانَ‏ یعنى: النّاس کلّهم ما لم یعلموا من الکتابه و الحرف و غیرها ممّا فیه صلاح دنیاهم و دینهم. قال اللَّه تعالى: وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً. و انّما علّمهم ما لم یعلموا بالضّروره و نصب الادلّه على بعض المعلومات. و قیل: عَلَّمَ الْإِنْسانَ‏ یعنى: آدم (ع) علّمه الاسماء کلّها. و قیل: الانسان محمد (ص) بیانه و علّمک ما لم تکن تعلم.

کَلَّا تأکید بمعنى حقّا. و قیل: ردّ على المکذّب بالبعث، و قیل: زجر عمّا یأتى ذکره فی الآیه من الطّغیان. إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏ لیتجاوز حدّه و یستکبر على ربّه.

أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏ معنى الاستغناء هاهنا: الغنى بعینه، اى- یبطر فی غناه و یستکبر. و امّا قوله: «أَمَّا مَنِ اسْتَغْنى‏» و قوله: وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى‏» فهو ان یرى نفسه غنیّا و ان لم یکن غنیّا. و قال الکلبى: ان راه استغنى یعنی: یرتفع عن منزله الى منزله فی اللّباس و الطّعام و غیرهما. و قال مقاتل: نزل فی ابى جهل کان اذا اصاب مالا زاد فی ثیابه و مرکبه و طعامه فذلک طغیانه.

وکان رسول اللَّه (ص) یقول: «اعوذ بک من فقر ینسى و من غنى یطغى».

إِنَّ إِلى‏ رَبِّکَ الرُّجْعى‏ یعنى: المرجع فی الآخره فیجازى على طغیانه و مجاوزته حدّه فی کفره، تقول: کتبت الیک مرّات و ما وجدت رجعى. اى- جوابا.

أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهى‏ عَبْداً إِذا صَلَّى‏ هذا النّاهى ابو جهل قال لقومه:

هل یعفّر محمد وجهه بین اظهرکم؟ یعنى: هل رأیتموه مصلّیا ساجدا؟- قالوا: نعم.

قال: و الّلات و العزّى لئن رأیته یفعل ذلک لاطأنّ عنقه. فقیل له: ها هو ذا یصلى فانطلق لیطا رقبته فما لبث ان نکص على عقبیه و یتّقى بیده. فقیل له: مالک یا با الحکم؟- قال: انّ بینى و بینه خندقا من النّار و هولا و اجنحه. و روى: انّ بینى و بینه فحلا فاغرا فاه لو تقدّمت لالتقمنی. ثمّ دخل على اهله فزعا فبلغ ذلک رسول اللَّه (ص) فقال: لو دنا منّى لاختطفته الملائکه فجعلته عضوا عضوا فانزل اللَّه تعالى:

أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهى‏ عَبْداً إِذا صَلَّى‏ معناه: أ لیس یستحقّ العذاب من اللَّه.

أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَى الْهُدى‏ هذا خطاب للنّاهى، یعنى: أَ رَأَیْتَ إِنْ کانَ عَلَى‏ المصلّى‏ عَلَى الْهُدى‏ اى- «على» الدّین و «امر» بتقوى اللَّه و اجتناب معاصیه.

أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى‏ هذا خطاب للنّبىّ (ص)، تأویله: أ رأیت یا محمد «ان کذّب» ابو جهل بالدّین «و تولّى» عن الایمان، أ لیس یستحقّ من اللَّه اللّعنه و العذاب؟

«أَ لَمْ یَعْلَمْ» هذا المکذّب المتولّى «بِأَنَّ اللَّهَ» یراه و یعلم جمیع احواله و انّه سیؤاخذه بفعله و یعاقبه علیه. و قیل: أ رأیت هاهنا تعجیب للمخاطب و کرّره للتّأکید و تقدیر نظم الآیه: أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهى‏ عَبْداً إِذا صَلَّى‏ و المنهىّ على الهدى‏ أَمَرَ بِالتَّقْوى‏ و النّاهى مکذّب متولّ عن الایمان فما اعجب من ذا أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرى‏.

کَلَّا ردع و زجر، و قیل: هو قسم معناه حقّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ‏ ابو جهل عن ایذاء رسول اللَّه (ص) و نهیه عن الصّلاه لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ لنأخذن بمقدّم رأسه اخذ اذلال. و قیل: لنأخذن بناصیته الى النّار کما قال: «فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ».

و قیل: لنسوّدنّ وجهه فکنى بالنّاصیه عن الوجه لانّها فی مقدّم الوجه و کانت‏ العرب تأنف من جرّ النّاصیه فلذلک قال: لَنَسْفَعاً و دخل النّون الخفیفه للتّأکید کما قال: «وَ لَیَکُوناً مِنَ الصَّاغِرِینَ». ثمّ قال: على البدل.

ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ خاطِئَهٍ اى- صاحبها کاذب خاطئ.

فَلْیَدْعُ نادِیَهُ‏ قال ابن عباس: لمّا نهى ابو جهل رسول اللَّه (ص) انتهره رسول اللَّه (ص) و زجره. فقال ابو جهل: یا محمد لقد علمت ما بها اکثر نادیا منّى فو اللَّه لاملانّ علیک هذا الوادى ان شئت خیلا جردا و رجالا مردا. فانزل اللَّه عزّ و جل.

فَلْیَدْعُ نادِیَهُ‏ یعنى: قومه و عشیرته و اعوانه.

سَنَدْعُ الزَّبانِیَهَ و هم خزنه النّار واحدها زبنىّ مأخوذ من الزّبن و هو الدّفع لانّهم یدفعون اهل النّار الیها دفعا. و فی الخبر لو دعا نادیه لاخذتهم الملائکه الغلاظ الشّداد عیانا. و قیل هذا فی القیامه.

«کَلَّا» لیس الأمر على ما یظنّه ابو جهل «لا تُطِعْهُ» فیما یرید من ترک الصّلاه «وَ اسْجُدْ» على رغمه «وَ اقْتَرِبْ» تقرّب الى اللَّه بطاعتک. و قیل: «اقترب» بالسّجده فانّ اقرب ما یکون العبد الى اللَّه اذا کان ساجدا.

روى ابو هریره عن النّبی (ص): «اقرب ما یکون العبد من ربّه و هو ساجد فاکثروا الدّعاء».

النوبه الثالثه

قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ اسم یدلّ على جلال من لم یزل، اسم یخبر عن جمال من لم یزل، اسم ینبّه على اقبال من لم یزل، اسم یشیر الى افضال من لم یزل.

فالعارف شهد جلاله فطاش، و الصّفىّ شهد جماله فعاش، و الولىّ شهد اقباله فارتاش، و المرید شهد افضاله فقام یطلب مع کفایه المعاش.

بنام او که نامش آرایش مجلس و مدحش سرمایه مفلس، بنام او که نامش دل‏افروز و مهرش عالم سوز، بنام او که نامش آئین زبان و خبرش راحت جان. بنام او که نامش نور دیده مؤمنان، یادش آئین منزل مشتاقان، یافتش فراغ دل مریدان،مهرش انس جان محبّان، حکمش توتیاى دیده عارفان، ذکرش مرهم جان سوختگان.

پیر طریقت گفت: الهى از زبان محبّ خاموش است، حالش همه زبانست؛ ور جان در سر دوستى کرد، شاید که دوست او را بجاى جانست. غرق شده آب نبیند که گرفتار آنست، و بروز چراغ نیفروزند که روز خود چراغ جهانست!

قوله تعالى:اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ حقّ، جلّ جلاله و تقدّست اسماءه و تعالت صفاته، خبر میدهد از ابتداء وحى که آمد بآن مهتر عالم و سیّد ولد آدم (ص) آن ساعت که جبرئیل خود را بوى نمود در غار حرا و با وى آرام یافت.

رسول (ص) گفت: «اوّل که جبرئیل بمن آمد، یک بار مرا در بر گرفت و تنگ بخود درکشید و نیک بمالید و بچسبانید و باز رها کرد؛ آن گه دو بار دیگر هم چنان کرد». و حکمت درین آن بود که سه بار طبیعت بشریّت وى را بعنصر ملکى مزاج داد. آن گه گفت: یا محمد «اقْرَأْ» بر خوان.

رسول (ص) گفت: «ما انا بقارئ» چه خوانم که من امّى‏ام، خواندن ندانم؟! تا جبرئیل (ع) وحى گزارد گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ بر خوان نام خداوند خود؛ یعنى بگوى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏. اینست معنى آن خبر که روایت کردند از عبد اللَّه بن عباس: که اوّل وحى که جبرئیل به مصطفى آورد آیت تسمیت بود.

و بروایتى دیگر آمده که: اوّل سوره‏اى که وحى آمد یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ بود. و سدیگر روایت آمده که اوّل سوره «اقْرَأْ» وحى آمد. و جمع میان این روایات آنست که اوّل آیت که وحى آمد آیه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بود؛ و اینست معنى آن خطاب که جبرئیل گفت با سیّد صلوات اللَّه و سلامه علیه که: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ‏ و اوّل سوره که وحى آمد، سوره‏ «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ»، آن اوّل آیتست و این اوّل سوره و بعد از آن آیه فآیه و قصّه فقصّه و سوره فسوره وحى همى ‏آمد تمامى بیست و سه سال تا آخر آیه که فرو آمد: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ‏.

و قیل: آخر آیه نزلت: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ‏ الى آخر السّوره. و گفته ‏اند: سیّد (ص) چون این خطاب با وى کردند که: «اقْرَأْ» بر خوان کتاب ما، و اندرین خواندن نه بیم عقوبت بود و نه ذکر جرم و جنایت؛ ازین خطاب چندان سیاست و هیبت در سیّد (ص) اثر کرد که میگفت: «آن ساعت اندامهاى من خواست که از هم جدا گردد و بندهاى اعضا از هم گسسته شود، از هیبت و سیاست آن خطاب!

پس چه گویى فردا که بنده عاصى را خطاب آید که: اقْرَأْ کِتابَکَ‏ نامه خود برخوان، و نامه عاصى همه جرم و جنایت و خطا و زلّت بود، و او را بیم عذاب و عقوبت بود، و او را نه عذر و نه حجّت بود. بنگر که حال وى چون بود؟! مگر که ربّ العزّه، بفضل و کرم خود بر وى رحمت کند و بآن سجودها که در همه عمر آورده و باللّه تقرّب کرده و امید در آن بسته او را نومید نکند، و بکرم خود او را بمحلّ قبول قرب رساند، چنان که قرآن مجید خبر داده در آخر این سوره که: وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ‏. بنده در هیچ حال بحضرت عزّت و بنثار رحمت چنان نزدیک نبود که در حال سجود. چون بنده سر بر سجده نهد، از آنجا که تارک سر وى بود تا آنجا که اقصاى نهایت عالم بود، علم نور گردد و خطّ روشنایى نور از فرق سر وى تا بعلى میشود، و رحمت از على بر سر وى میبارد.

مصطفى (ص) گفت:«لا کبر مع السّجود»

هر که سجده آورد از کبر دور گشت و بر درگاه اللَّه شرف متواضعان یافت. چون بنده در سجود متواضع شود، پاداش وى آن بود که حقّ تعالى تخصیص و تقریب وى ارزانى دارد. اینست که گفت: وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ‏. بنده در حال سجود جمع بود و در همه احوال دیگر متفرّق بود. در حال قیام و رکوع بنظر خلق قریب بود و در حال سجود از نظر خلق دورتر بود و هر که از خلق دورتر بود بحقّ نزدیکتر بود، و هر که بنزد خلق بى‏خطرتر بنزد حقّ با خطرتر.

آورده ‏اند که: چون ربّ العالمین فریشتگان را فرمود که: آدم را سجده آرید، اوّل کسى که سجده آورد، اسرافیل بود. چون سر از سجده برداشت، جبّار عالم کتب الهى و وحى آسمانى بر پیشانى او پیدا آورد تا جبین وى لوح کتب خداى گشت.

عجبا کسى که آدم را بحکم فرمان سجده کند، صور کتابهاى خداى بر پیشانى او پیدا آید؛ مؤمنى که هفتاد سال خداى را جلّ جلاله سجده آورد چه عجب اگر او را از آتش عقوبت براءت دهد؟! اسرافیل بامر حقّ آدم را سجده کرد، بر پیشانى او کلام نبشته پیدا آمد؛ ایمان در دل مؤمن نبشته، چنان که اللَّه گفت: کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ‏. از روى اشارت میگوید: او که دون مرا بامر من سجده آورد، کلام نانبشته بر پیشانى وى پیدا آوردم، او که هفتاد سال بامر من مرا سجده آورد، ایمان نوشته از دل وى کى برگیرم؟!

قال النّبی (ص) «اذا رکعتم فعظّموا اللَّه و اذا سجدتم فاجتهدوا فی الدّعاء فانّه یستجاب لکم».

____________________

[۱] ( ۱)- الف: او که

[۲] ( ۲)- الف: ورا این مرد بر راه راست.

[۳] ( ۳)- الف: اى محمد بینى.

[۴] ( ۴)- الف: برمیگردد.

[۵] ( ۱)- سجده واجب.

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم