کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الاعلى
۸۷- سوره الاعلى- مکیه
النوبه الاولى
(۸۷/ ۱۹- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى (۱) بپاکى و بى عیبى بستاى خداوند خویش را آن برتر پاکتر.
الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى (۲) او که بیافرید و در خور و هموار آفرید.
وَ الَّذِی قَدَّرَ و او که باز انداخت آفریده خویش را در آفرینش فَهَدى (۳) و در دل داد آنچه خواست و آن راه که خواست برو آراست [کژ یا راست].
وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعى (۴) و او که بیرون آورد از زمین چراگاههاى پر گیاه.
فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى (۵) آخر آن را کاه کرد سیاه.
سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى (۶) آرى بر تو میخوانیم و نگه میداریم تا فراموش نکنى.
إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ مگر آنچه اللَّه خواهد [سبکبار کردن ترا و امّت ترا و بدل آسانتر دادن را] إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفى (۷) که اللَّه میداند آنچه آشکار است از کردار و آواز بلند و آنچه نهان ماند.
وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرى (۸) و بر تو آسان مىکنیم راه راستى و رستگى.
فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْرى (۹) پند ده و در یاد ده که سود دارد پند دادن و در یاد دادن.
سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشى (۱۰) پند گیرد و یادگار پذیرد او که خداى شناسد و ازو ترسد.
وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى (۱۱) و بپرهیزد از پند پذیرفتن آن بدبختتر بدبخت.
الَّذِی یَصْلَى النَّارَ الْکُبْرى (۱۲) او که بآن آتش مهین رسد سوختن را.
ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیى (۱۳) پس آن گه نمیرد که رهد و نه چنان زید که خواهد.
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى (۱۴) پاک شد و هنرى و پیروز آمد او که چیزى داد از بهر اللَّه از مال خویش.
وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى (۱۵) و نام خداوند خویش برد بپاکى و یگانگى و با آن نماز کند.
بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا (۱۶) نه چنین میکنید که این جهان بر آن جهان برمىگزینید.
وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقى (۱۷) و آن جهان به است که آن جهان بماند.
إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولى (۱۸) این سخنان و این پیغام در صحیفههاى پیش است.
صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى (۱۹) در صحیفههاى ابراهیم و موسى علیهما السّلام.
النوبه الثانیه
این سوره بقول بعضى مفسّران مکّى است و بقول بعضى مدنى، نوزده آیتست هفتاد و دو کلمه، دویست و هفتاد حرف، و درین سوره از منسوخات هیچ چیز نیست.
و در خبر ابى بن کعب است از مصطفى (ص) که: هر که این سوره برخواند اللَّه تعالى بعدد هر حرفى که بر ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السّلام فرو فرستاد او را ده نیکى در دیوان اعمال بنویسند. و در آثار سلف است که: هر که سوره الاعلى بر خواند چنانست که پنج یکى از قرآن خواند. و رسول خدا (ص) خواندن این سوره دوست داشتى. و هر گه که بخواندن این سوره آغاز کردى گفتى: «سبحان ربّى الاعلى» و بزرگان صحابه چون على (ع) و زبیر و عبد اللَّه عباس و عبد اللَّه زبیر و عبد اللَّه عمرو و ابو موسى اشعرى رضی اللَّه عنهم چون در نماز این سوره خواندندى،
بگفتندى: «سبحان ربّى الاعلى» ضحاک گفت: من قرأها فلیقرأها کذلک؛ هر که این سوره خواند تا آن کلمات بگوید، چنان که ایشان گفتند. و تأویل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى این نهادند که قل: «سبحان ربّى الاعلى». معنى آنست که بگو اى محمد: «سبحان
ربّى الاعلى» و اوّل کسى که «سبحان ربّى الاعلى» گفت میکائیل بود. مصطفى (ص) جبرئیل را بپرسید که: «گوینده این کلمات را در نماز یا در غیر نماز ثواب چیست»؟
فقال یا محمد! ما من مؤمن و لا مؤمنه یقولها فی سجوده او فی غیر سجوده الّا کانت له فی میزانه اثقل من العرش و الکرسىّ و جبال الدّنیا و یقول اللَّه صدق عبدى انا اعلى فوق کلّ شیء و لیس فوقى شیء، اشهدوا ملائکتى انّى قد غفرت لعبدى و ادخلته جنّتى فاذا مات زاره میکائیل کلّ یوم. فاذا کان یوم القیامه حمله على جناحه فیوقفه بین یدى اللَّه عزّ و جلّ؛ فیقول: یا ربّ شفّعنى فیه، فیقول قد شفّعتک فیه اذهب به الى الجنّه
وقال عقبه بن عامر: لمّا نزلت فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ، قال رسول اللَّه (ص): اجعلوها فى رکوعکم، فلمّا نزل سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى قال صلّى اللَّه علیه و سلّم: اجعلوها فی سجودکم.
قوله:سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى یعنى: قل «سبحان ربّى الاعلى». و الى هذا التّأویل ذهب جماعه من الصّحابه و التّابعین. و قال قوم: معناه: نزّه رَبِّکَ الْأَعْلَى عمّا یقول فیه الملحدون و یصفه به المبطلون و جعلوا الاسم زائده فی الآیه دخلت لتحسین الکلام کقوله: «وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ» و یحتجّ بهذا من یجعل الاسم و المسمّى واحدا لانّ احدا لا یقول سبحان اسم اللَّه سبحان اسم ربّنا.
انّما یقول سبحان اللَّه سبحان ربّنا. فکان معنى سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ: «سبّح ربّک». و قیل: الاسم صفته و معناه نزّه وصفه عمّا لا یلیق به. و قیل: نزّه اسمه عن ان تسمّى به غیره فلا یسمّى احد اللَّه غیره تعالى ذکره و جلّت عظمته. و قال: ابن عباس: معناه: صلّ بامر ربک أعلى أی- علا کلّ شیء قدره و سلطانا و الالف للمبالغه لا للمقابله.
الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى اى- خلق کلّ ذى روح فَسَوَّى خلقته و خصّ کلّ واحد بتألیف و نظم على ما اراده؛ و قیل: سوّى الیدین و الرّجلین و العینین.
و قیل: سوّى اى- عدّل قامته. و قیل: خلقه مستویا متقنا محکما لیدلّ على علم فاعله و اراد به.
وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى قرأ الکسائى بتخفیف الدّال قَدَّرَ و شدّدها الآخرون و هما بمعنى واحد؛ و المعنى: «قدّر» الارزاق «فهدى» لاکتساب الارزاق و المعاش. و قیل: «قدّر» الخلق ازواجا ذکرا و انثى ثمّ هداهم لوجه التّوالد و التّناسل و علّمهم کیف یأتیها و کیف تأتیه. و قیل: هدیه الى اجتناب المضارّ و ابتغاء المنافع.
و قیل: «هدى» الانسان لمصالحه و البهائم لمراتعها. و قیل: «هدیه السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»، و قیل: «قدّر» السّعاده و الشّقاوه علیهم. ثمّ یسّر لکلّ واحد من الطّائفتین سلوک ما «قدّر» علیه. و قیل: «قدّر» الذّنوب على عباده ثمّ هداهم الى التّوبه.
و قیل: «قدّر» فى الرّحم تسعه اشهر اقلّ او اکثر «فهدى» للخروج من الرّحم، و قیل: جعل الهدایه فی قلب الطّفل حتّى طلب ثدى امّه و میّزه من غیره.
وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعى اى- انبت ما ترعاه الدّوابّ من بین اخضر و اصفر و احمر و ابیض.
«فَجَعَلَهُ» بعد الخضره «غثاء» هشیما بالیا کالغثاء الّذى تراه فوق السّیل «احوى» اى- اسودّ بعد الخضره و ذلک انّ الکلاء اذا جفّ و یبس اسودّ. و قال الزّجاج: فیه تقدیم و تأخیر و تقدیره «أَخْرَجَ الْمَرْعى» «احوى» «فَجَعَلَهُ غُثاءً» و یکون «احوى» فى موضع نصب على الحال یرید «وَ الَّذِی» انبت الزّرع و النّبات من الارض اخضر یضرب الى الحوّه و هی السّواد، اى- من شدّه خضرته یعنى: که از سیرابى سیاه بام بود و از سبزى با سیاهى میگراید. هم چنان که گفت: «مُدْهامَّتانِ» ثمّ «فَجَعَلَهُ غُثاءً» اى- جفّفه حتّى صیّره هشیما جافا کالغثاء الّذى تراه فوق الماء.
«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى» اى- سنجمع حفظ القرآن فی قلبک و قراءته فی لسانک حتّى «فَلا تَنْسى» کقوله: «إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ». قیل: کان النّبی (ص) یتلقّف القرآن من جبرئیل بسرعه فکان اذا قرأ آیه کان ان یسبقه بالتّلقّف مخافه ان ینسى فانزل اللَّه سبحانه «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى». فلم ینس بعدها شیئا من القرآن البتّه ما عاش و فی هذا اعجاز عظیم.
و قوله:إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ اى- ممّا لم یقع به التّکلیف فی التّبلیغ و لا یجب علیه اداؤه فینسیه اللَّه سبحانه اذا شاء. و قال الحسن و قتاده: إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ان ینسیه برفع حکمه و تلاوته کما قال تعالى: «ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها» و الانساء نوع من النّسخ و نسخ اللَّه عزّ و جلّ من کتابه ثلاثه الوان، منها ما انسى رسوله و وضع عنه حکمه ومنها ما انساه و اثبت حکمه کالرّجم و لآیتان تشملان معا هذین اللّونین و اللّون الثّالث ما اثبت ظاهره و وضع عنه حکمه. و قیل: سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى اى- نعلّمک و نحفظ علیک ما نقرأه فلا تترک العمل بما امرت به.
إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ ان لا تعمل به بالنّسخ. حکى انّ ابن کیسان النّحوى حضر مجلس الجنید یوما فقال: یا با القاسم ما تقول فی قوله عزّ و جلّ: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسى»؟
فاجابه مسرعا کانّه تقدّم السّؤال قبل ذلک باوقات لا تنسى العمل به فاعجب ابن کیسان ذلک اعجابا شدیدا. و قال: لا یفضض اللَّه فاک مثلک تصدّر قوله: إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفى من القول و الفعل. قیل: یعنى اعلان الصّدقه و اخفاها.
وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرى اى- للخلّه الیسرى. و الیسرى الفعلى من الیسر و هو سهوله عمل الخیر، اى- نسهّل لک العمل الّذى یوصلک الى الجنّه. و قیل: معناه نوفّقک للشّریعه الیسرى و هی الحنیفیّه السّمحه السّهله.
و قیل. هو متّصل بالکلام الاوّل معناه: إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ اى- ما تقرأه على جبرئیل اذا فرغ من التّلاوه وَ ما یَخْفى ما تقرأه فی نفسک مخافه النّسیان ثمّ وعده فقال:وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرى اى- نهوّن علیک الوحى حتّى تحفظه و تعلمه.
«فَذَکِّرْ» اى- عظ بالقرآن و باللّه رغبه و رهبه «إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْرى» تجىء فى العربیّه «انّ» مثبته لا لشرط فیکون بدل قد کقوله عزّ و جلّ: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ و معنى هذا انّه قد علم (ص) انّ «الذّکرى» تنفع لا محاله امّا فی ترک الکفر او ترک المعصیه او فی الاستکثار من الطّاعه و هو حثّ على ذلک و تنبیه على انّه ینفع.
سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشى اى سیتّعظ بالقرآن من یخشى اللَّه سبحانه و یخشى عقوبته قیل: نزلت فی عثمان بن عفّان. و قیل: قوله: إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْرى «ان» شرط و جوابه قوله: «سیذّکّر» الا انّه ارتفع لاجل السّین الّتى فیه و هی تنوب مناب الفاء و معناه: «ان» تنفع «الذّکرى» یذّکّر من یخشى.
وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى اى و یتجنّب «الذّکرى» «الاشقى» الکافر.
الَّذِی یَصْلَى النَّارَ الْکُبْرى یعنى: نار جهنّم و الصّغرى نار الدّنیا.
وفی الخبرعن ابى هریره عن النّبیّ (ص) قال: انّ نارکم هذه جزء من سبعین جزء من نار جهنّم غسلت بماء البحر مرّتین و لولا ذلک لما خلقت فیها منفعه.
و قیل: النَّارَ الْکُبْرى الطّبقه السّفلى من جهنّم.
ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیى موتا بصفه و حیاه بصفه اى- لا یموت موتا مریحا و لا یحیى حیاه ملذّه. نزلت هذه الآیه فی عتبه بن الولید و ابى جهل.
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى اى- صادف البقاء و نال الفوز و النّجاه من قال لا اله الّا اللَّه و تطهّر من الشّرک هذا قول عطاء و عکرمه و ابن عباس. و قیل: من صار زاکیا بان عمل صالحا. و قال قتاده: ترید به الزّکاه المفروضه و قیل: «تزکّى» اى- اسلم و صدّق.
وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ یعنى الشّهاده «فصلّى» یعنى: «و صلّى» مع الشّهاده و هذه الکلمات تجمع ارکان الایمان التّزکّى: التّصدیق، و الذّکر: الشّهاده، و الصّلاه: العمل.
و قیل: نزلت فی زکاه الفطر و صلاه العید و التّکبیر فیه و یروى هذا عن عمرو بن عوف المزنى عن رسول اللَّه (ص) و عن ابى العالیه و عمر بن عبد العزیز و غیرهم. و فی هذا التّفسیر نظر و اضطراب لانّ هذه السّوره فی قول اکثر العلماء مکیّه و لم یکن بمکّه صوم و لا زکاه فطر و لا عید الّا ان تکون السّوره مدنیّه و هو فی قول بعضهم. و قال بعض الفقهاء من المتأخّرین: یجوز ان یکون النّزول سابقا على الحکم کما قال:
وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ فالسّوره مکیّه و ظهر اثر الحلّ یوم الفتح حتّى
قال (ص): «احلّت لى ساعه من نهار و کذلک نزل بمکه سیهزم الجمع و یولّون الدّبر. قال عمر بن الخطاب: کنت لا ادرى اىّ الجمع یهزم، فلمّا کان یوم بدر رأیت النّبیّ (ص) یقول: «سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ».
وعن جابر بن عبد اللَّه: قال: قال رسول اللَّه (ص): قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى قال: «من شهد ان لا اله الّا اللَّه و خلع الانداد و شهد انّى رسول اللَّه».
وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى قال: هى الصّلوات الخمس و المحافظه علیها حین ینادى بها و الاهتمام بمواقیتها.
قال النّبیّ (ص): «علم الایمان الصّلاه فمن فرّغ لها قلبه و حافظ علیها بحدودها فهو مؤمن».
و قیل: الصّلاه هاهنا الدّعاء. قوله:
بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا قرأ ابو عمرو و یعقوب بالیاء و الضّمیر للاشفین.و قرأ الآخرون بالتّاء یخاطب بها کفّار قریش ایضا و تقدیره: قل لهم بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا على الآخره. و قیل الخطاب للمؤمنین اى- بَلْ تُؤْثِرُونَ الاستکثار من الدّنیا على الاستکثار من الآخره.
وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ للمؤمنین «وَ أَبْقى» للجزاء و الثّواب. قال عرفجه الاشجعى کنّا عند ابن مسعود و قرأ هذه الآیه فقال لنا: أ تدرون لم آثرنا «الْحَیاهَ الدُّنْیا» على الآخره؟- قلنا: لا-. قال: لانّ الدّنیا احضرت و عجّل لنا طعامها و شرابها و نسائها و لذّتها و بهجتها، و انّ الآخره نعتت لنا و زریت عنّا فاخذنا العاجل و ترکنا الآجل.
وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقى تجىء فی کلام العرب افعل بمعنى الفاعل کثیرا و هذا من جملته، و قال قتاده وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ فى الخیر «ابقى» فى البقاء.
«إِنَّ هذا» یعنى: ما ذکر من قوله: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى اربع آیات لَفِی الصُّحُفِ الْأُولى اى- فی الکتب الاولى الّتى انزلت قبل القرآن ذکر فیها فلاح المتزکّى و المصلّى و ایثار الخلق الدّنیا و انّ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقى. ثمّ بیّن الصّحف. فقال:
صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى و قیل: السّوره کلّها فی الصّحف الاولى. و قیل جمیع القرآن فی الصّحف الاولى، و قیل: انّ فی «صُحُفِ إِبْراهِیمَ» ینبغى للعاقل ان یکون حافظا للسانه، عارفا بزمانه، مقبلا على شأنه و
فی حدیث ابى ذر (رض) قال قلت: یا رسول اللَّه کم انزل اللَّه من کتاب؟- قال: مائه و اربعه کتب، منها على آدم عشر صحف و على شیث خمسین صحیفه و على اخنوخ و هو ادریس ثلاثین صحیفه و هو اوّل من خطّ بالقلم و على ابراهیم عشر صحائف، و التوریه و الانجیل و الزبور و الفرقان.
وعن عائشه قالت: کان رسول اللَّه (ص) یقرأ فی الرّکعتین اللّتین یؤثر بعدهما بسبّح اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و فی الوتر «بقل هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ و قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسم یخبر عن جلال ازلى و جمال سرمدى؛ جلال لیس له زوال، جمال لیس له انتقال؛ جلال هو استحقاقه لجبروته، جمال هو استحقاقه لملکوته؛ جلال من کاشفه به فاوصافه فناء فی فناء، جمال من لاطفه به، فاحواله بقاء فی بقاء. بنام او که در ازل پیش از وجود کائنات و محدثات خود او بود جلّ جلاله، تنها بىقلّت، دانا بىعلّت، توانا بىحیلت، باقى ببقاء خویش، متعالى بصفات خویش، متکبّر بکبریاء خویش، قدّوس بصمدیّت خویش، موجود بذات احدى، موصوف بصفات سرمدى، پاک از عیب، دور از وهم، بیرون از قیاس، یگانه و یکتا در نام و در نشان، آفریدگار جهان و جهانیان.
خلق را بیافرید چنانک خود خواست، تا هستى وى بدانند، خداوندى وى بشناسند؛ از صنع وى بر کمال علم و قدرت وى دلیل گیرند، اینست که ربّ العالمین گفت: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ معناه: الّا لآمرهم ان یعبدونى. جنّ و انس را نیافریدم مگر آن را تا بفرمایم که مرا پرستند، پاکى و بىعیبى من بدانند، سبّوحى و قدّوسى مرا بشناسند. همانست که مصطفى (ص) بر خصوص فرمود که: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى اى- «سبّح ربّک» بمعرفه اسمائه و اسبح بسرّک فی بحار علائه و استخرج من جواهر علوّه و سنائه ما ترصّع به عقد مدحه و ثنائه.
ابن عباس گفت: مصطفى را (ص) و امّت وى را در اوّل سوره بنماز و ذکر فرمود. اى- صلّ بامر «ربّک». و در آخر سوره ایشان را در اداء نماز و ذکر بستود که: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بپیروزى و نجات و نجاح پیوست بندهاى که سه چیز بجاى آورد، و آن سه چیز ارکان ایمان است. «تزکّى» تصدیق است از میان جان، وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ شهادتست بر زبان، «فَصَلَّى» عمل است بارکان و از اعمال نماز بذکر مخصوص کرد، زیرا که نماز معظم اعمال است و بهینه احوال است، میدان خدمتکاران است و بوستان وفاداران است و قربان پرهیزگارانست.
مصطفى (ص) گفت: «الصّلاه قربان کلّ تقىّ»
خطیب قربتست و شفیع زلّت، وکیل حضرت است و متقاضى رحمت. گناهان را مکفّر کند، سینه را منوّر کند، بنده را بعطر طاعت معطّر کند، دل وى از فحشا و منکر مطهّر کند. إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ لکن این آن وقت بود که بشرائط و شرایع آن قیام کند، فرایض و سنن و آداب آن بر وفق فرمان تمام کند، تن را بآب طهارت از نجاسات پاک کند، دل را بآب صیانت از جنابت نفس خالى کند، بتن بمقام خدمت آید، بدل در میدان همّت آید. بخاطر در حضرت حاضر بود، بحرمت باشد. ازین جانب بدان جانب ننگرد، عاجزوار دست بتکبیر بر آرد، چنانک اسیران دست وابند دهند، دست بر هم نهد.
چون محتاجان در نیاز باز کند. سنّت چنانست که: بدست راست دست چپ گیرد، و این دست گرفتن نشان عهدست و بیان عقدست و نشان مبایعت با حقّ است که میگوید جلّ جلاله: إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ بنده مىگوید: خداوندا من این دست راست خود نائب دین ساختم، و دست چپ نائب خود ساختم، و با دین عقد بستم و با تو عهد کردم که روى از حضرت نگردانم و از تو بر نگردم. و این عهد در حقیقت بیان آن عقد ازلى است که ربّ العزّه میگوید: إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ و عهد آنست که میگوید: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى»
روى عن رسول اللَّه (ص) عن اللَّه عزّ و جلّ قال جلّ جلاله: «انّ لى مع المصلّین ثلاث شرائط: احدیها تنزل الرّحمه من عنان السّماء الى مفرق رأسه ما دام فى صلوته، و الثّانیه حفّته الملائکه باجنحتها، و الثّالثه اناجى معه کلّما قال: یا ربّ- اقول: لبّیک». ثمّ قال النّبیّ (ص): «لو علم المصلّى من یناجى ما التفت».
قوله:بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا خطاب با مؤمنان است و سخن بر مخرج شکایت بیرون داده که شما از طاعت و عبادت ما روى گردانیدهاید و این جهان فانى بر جهان باقى گزیدهاید. نمىدانید که آفتاب بقاء این دنیا سریع الغروب است، زندان لشگر ایمان است، غدّار وفانماست، کیّال هوس پیماست، غول مردم هماناست، مردریگى مردار زهرى عسل طعم، دیوى فریبنده؛ مردان را بدو ادب کنند، مدّعیان را بدو آزمایش کنند. مصطفى (ص) اوّل قلم فتوى در وى این راند که: «حلالها حساب و حرامها عذاب».
اگر حلالست بى حساب و عتاب نیست، و اگر حرام است جز عذاب و عقاب نیست. آن گه برو لعنت کرد که: «الدّنیا ملعونه ملعون ما فیها سوى ذکر اللَّه».
نیکو گفت آن جوانمرد که در ذمّ دنیا گفته:
| اگر دینت همى باید، ز دنیا دار مى بگسل | ورت دنیا همى باید، بده دین و ببر دنیا |
| ور از دوزخ همى ترسى، بمالى بس مشو غرّه | که اینجا صورتش مالست و آنجا شکلش اژدرها |
| چه مانى بهر مردارى چو زاغان اندرین پستى؟ | قفص بشکن چو طاووسان، یکى بر پر بر این بالا. |
اینست اشارت وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقى، سراى آخرت قرارگاه مؤمنانست و جاى ناز دوستانست. قال اللَّه تعالى: یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَهَ هِیَ دارُ الْقَرارِ.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم