کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الحاقه
۶۹- سوره الحاقه- مکیه
النوبه الاولى
(۶۹/ ۵۲- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند جهان دار دشمن پرور ببخشایندگى دوست بخشاى بمهربانى.
الْحَاقَّهُ (۱) مَا الْحَاقَّهُ (۲) آن روزو آن کار بودنى.
وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّهُ (۳) و چه چیز ترا دانا کرد و چه دانى که آن روز چه روز است و آن کار چه کار؟
کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَهِ (۴) دروغ زن گرفت ثمود و عاد بروز رستاخیز
فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَهِ (۵) اما ثمود تباه کردند و هلاک ایشان را بنافرمانى ایشان.
وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا امّا عاد تباه کردند و هلاک ایشان را: بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَهٍ (۶) ببادى سخت سرد شوخ نافرمان.
سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَهَ أَیَّامٍ برگماشت آن را بر ایشان هفت شب و هشت روز. حُسُوماً پیوسته بر هم روزهاى شوم بادها که از خان و مان ایشان اثر و نشان نگذاشت. فَتَرَى الْقَوْمَ فِیها صَرْعى تو بینى آن گروهان اندر آن عذاب افکنده[۱]. کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَهٍ (۷) گویى که ایشان خرما بناناند بى شاخ افکنده[۲] از رستنگاه.
فَهَلْ تَرى لَهُمْ مِنْ باقِیَهٍ (۸) ازیشان هیچکس مانده مىبینى؟
وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِکاتُ بِالْخاطِئَهِ (۹) و فرعون و ایشان که با او بودند و قوم لوط بد خویش آوردند.
فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ نافرمان شدند در فرستاده خداوند خویش.
فَأَخَذَهُمْ أَخْذَهً رابِیَهً (۱۰) فرا گرفت خداوند ایشان را فراگرفتنى بیش از آنکه میترسیدند و افزون از آن کرد که میکردند.
إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ ما آن گه که آب نافرمان شد. حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَهِ (۱۱) برداشتیم شما را در کشتى.
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً تا آن را یادگارى کنیم [تا جهان بود] وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ (۱۲) و دریابد و نگهدارد آن را گوشى دریابنده و نگاه دارنده.
فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ (۱۳) آن گه که دردمند در صور یک دمیدن.
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ و بردارند زمینها و کوهها. فَدُکَّتا دَکَّهً واحِدَهً (۱۴) و درهم کوبند آن را یک در هم کوفتن.
فَیَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْواقِعَهُ (۱۵) آن روز آنست که بودنى ببود و افتادنى بیفتاد.
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ و آسمان برشکافت فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ (۱۶) آسمان آن روز سست شود و تباه.
وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها و فرشتگان بر کرانهاى آسمان ایستاده مینگرند وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمانِیَهٌ (۱۷) و برگیرد عرش خداوند تو زبر ایشان آن روز هشت فریشته.
یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ آن روز پیش آرد شما را لا تَخْفى مِنْکُمْ خافِیَهٌ (۱۸) پوشیده نماند از شما هیچ نهان بر اللَّه.
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ امّا آن کس که او را نامه دهند براست دست.
فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ (۱۹) گوید: بیائید نامه من گیرید و برخوانید.
إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ (۲۰) من بى گمان بودم، میدانستم که من امروز مىشمار باید دید.
فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ (۲۱) او در زندگانى است پسندیده.
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ (۲۲) در بهشتى در بالا گزیده و پسندیده.
قُطُوفُها دانِیَهٌ (۲۳) خوشههاى آن از دست چننده نزدیک.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا [ایشان را گویند] خورید و آشامید هَنِیئاً نوش باد شما را گوارنده بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ (۲۴) این بآن کردارهاست که پیش خود فرا فرستادید در روزگارهاى گذشته.
وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ و اما آنکه نامه او بچپ دست دهند، فَیَقُولُ گوید: یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ (۲۵) کاشک مرا نامه من ندادندى.
وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ (۲۶) کاشک من هرگز ندانستمى که شمار من چیست.
یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَهَ (۲۷) اى کاشک آن مرگى که مردم را در دنیا بود، آن مرگ بر من همیشى بودى.
ما أَغْنى عَنِّی مالِیَهْ (۲۸) مال من مرا امروز بکار نیامد.
هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ (۲۹) توان من تباه شد [و عذر من ببرید و حجّت من بسر آمد].
خُذُوهُ [گویند که:] گیرید او را. فَغُلُّوهُ (۳۰) دستهاى او را بر گردن او بندید.
ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ (۳۱) آن گه سوختن را او را بآتش رسانید.
ثُمَّ فِی سِلْسِلَهٍ انگه او را در زنجیر کنید ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً درازى آن هفتاد گز. فَاسْلُکُوهُ (۳۲) اندر کشید او را.
إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ (۳۳) او بنگرویده بود بآن خداى بزرگوار.
وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکِینِ (۳۴) و بر طعام دادن نمىانگیخت.
فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ (۳۵) او را آن روز هیچ دوست نیست.
وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ (۳۶) و نیست او را آنجا هیچ خورش مگر از آنچه از قذرهاى او برفت.
لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ (۳۷) نخورد آن را مگر او که در راه حقّ خطا کرد و از راستى بیفتاد.
فَلا أُقْسِمُ سوگند میخورم بِما تُبْصِرُونَ (۳۸) وَ ما لا تُبْصِرُونَ (۳۹) بهر چه مىبینید از آفریده
و هر چه نمىبیند.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ (۴۰) که این باز گفت فرستادهاى استوارست راستگوى، پاک مقام.
وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ آن سخن شعرگویى نیست قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ (۴۱) چون اندک میگروید.
وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ و نه سخن کاهنى است قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ (۴۲) چون اندک پند مىپذیرید و مىدریاوید.
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ (۴۳) فرو فرستادهاى است که از خداوند جهانیان.
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ (۴۴) و اگر رسول بر ما هیچ سخن فرانهادى[۳] جز از گفته ما.
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ (۴۵) دست او گرفتیمى.
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ (۴۶) آن گه مارک دل او بگسستیمى[۴].
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ (۴۷) هیچکس از شما باز دارنده عذاب نیست ازو.
وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ (۴۸) و این سخن یادگارست» پرهیزگاران را.
وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ (۴۹) و ما دانسته بودیم و میدانیم که از شما گروهى دروغ زن گیرانند باین سخن.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَهٌ عَلَى الْکافِرِینَ (۵۰) و این پیغام بر کافران فردا حسرتى است و پشیمانى [که بنپذیرفتند].
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ (۵۱) و این راست است بدرستى.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ (۵۲) بپاکى یاد کن [و به بى عیبى ستاى] نام خداوند خویش آن بزرگوار.
النوبه الثانیه
این سوره بعدد کوفیان پنجاه و دو آیت است، دویست و پنجاه و نه کلمت،هزار و چهار صد و هشتاد حرف، جمله به مکه فروآمد و باجماع مفسّران در مکیات شمرند، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست.
و عن ابى امامه عن ابى بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سوره الحاقّه حاسبه اللَّه حسابا یسیرا»
و فی بعض الآثار من قرأ احدى عشره آیه من سوره الحاقّه اجیر من فتنه الدّجّال و من قرأها کان له نور من فوق رأسه الى قدمه.
قوله: الْحَاقَّهُ یعنى: القیامه، سمّیت حاقّه لانّها واجبه الکون و الوقوع من حقّ یحقّ بالکسر اى- وجب و صحّ مجیئها للجزاء على الطّاعه ثوابا و على المعصیه عقابا. قال اللَّه تعالى: وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَهُ الْعَذابِ عَلَى الْکافِرِینَ. اى- وجبت.
و قیل:مشتقّ من حقّ یحقّ بالضّمّ، تقول حققت علیه القضاء اوجبته. و المعنى: توجب لکلّ احد ما استحقّه من الثّواب و العقاب.
و قیل: سمّیت حاقّه لانّها حقّت کلّ من حاقّها من مکذّب فی الدّنیا فحقّته و غلبته. و قال الکسائى: الحاقّه یعنى یوم الحقّ.
قوله: مَا الْحَاقَّهُ هذا استفهام، معناه التّفخیم لشأنها کما یقال زید ما زید؟
على التّعظیم لشأنه. قوله: «ما» رفع بالابتداء، الحاقّه خبره و الجمله خبر المبتدا الاوّل.
وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّهُ اى- انّک و ان سمعتها لم تعلم بها. لانّک لم تعاینها و لم تر ما فیها من الاهوال، و قیل: معناه لیس ذلک من علمک و لا من علم قومک.
کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَهِ اى- بالحاقّه، فوضع القارعه موضعها لانّهما من اسماء القیامه و سمّیت قارعه لانّها تقرع قلوب العباد بالمخافه،
و قیل: معناه:کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بالعذاب الّذى اوعدهم نبیّهم حتّى نزل بهم فقرع قلوبهم. فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَهِ اى- بسبب طغیانهم و مجاورتهم الحدّ فی کفرهم و هی مصدر، کالعافیه و العاقبه الخائبه. هذا کقوله: کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها و قیل: الطّاغیه الصّیحه المتجاوزه فی العظم کلّ صیحه، اى- اهلکوا بالرّجفه و الصّیحه الطّاغیه، و قیل:
الطّاغیه اسم البقعه الّتى اهلکوا فیها و قیل: معناه بالفرقه الطّاغیه و هم قدار بن سالف عاقر الناقه و اتباعه.
وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ و هی الدبور
لقول النّبی (ص) «نصرت بالصّبا و اهلکت عاد بالدّبور «صرصر»
اى- بارده فی النّهایه و قیل: لها صرّ اى صوت «عاتیه»
اى- عتت على خزّانها فی شدّه هبوبها غضبا على اعداء اللَّه اذن للَّه لها من دون الخزّان. قال قتاده لم تخرج الّا مقدار خاتم. و قال ابن عباس: لم تکن فی الدّنیا سفوه ریح و لا قطره مطر الّا بمکیال و وزن الّا ما کان من ریح عاد فانّها عتت على الخزّان فلم یملکوها و خرجت على قدر حلقه خاتم و ماء طوفان قوم نوح فانّه طغى على الخزّان فلم یملکوه و علا فوق کلّ شیء خمسه عشر ذراعا.
سَخَّرَها عَلَیْهِمْ اى- سلّطها و حبسها علیهم سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَهَ أَیَّامٍ یقال: اخر اسبوع من شهر صفر. «حُسُوماً» متتابعه ولاء بین اربعاوین اخذ من جسم الجرح یتابع کیا بعد کى لیقطع الدّم، و قیل: «حُسُوماً» اى- شوما کانها حسمت الخیر عن اهلها، کقوله: «فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ» و قیل: «حُسُوماً» جمع حاسم کالشّاهد و الشهود، و الحاسم: القاطع المذهب للاثر، اى- قاطعه لدابر اولئک القوم.
فیکون نصبا على الصّفه. و قیل: نصب على المصدر. قال وهب: هى الایّام الّتى تسمّیها العرب ایّام العجوز ذات برد و ریاح شدیده. سمّیت عجوزا لانّها فی عجزه الشّتاء اى- اواخرها
و قیل: سمّیت بذلک لانّ عجوزا من قوم عاد دخلت سربا فتبعتها الرّیح فقتلتها الیوم الثّامن من نزول العذاب و انقطع العذاب فَتَرَى الْقَوْمَ فِیها صَرْعى اى- لو کنت حاضرا هناک لرأیت القوم فیها، اى- فی تلک اللّیالى و الایّام صرعى، اى- هلکى، جمع صریع. کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ اى- اصول نخل «خاوِیَهٍ» اى- ساقطه خالیه من العذوق خالیه منابتها منها،
و قیل: خالیه الاجواف، و قال فی موضع آخر: «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ» قیل: کان طولهم اثنى عشر ذراعا.
فَهَلْ تَرى لَهُمْ مِنْ باقِیَهٍ اى- نفس باقیه کقوله: «هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ» و قیل: هى مصدر کالعافیه، و المعنى: هل ترى لهم من بقاء.
وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ قرأ اهل البصره و الکسائى بکسر القاف و و فتح الباء، اى- و من معه من جنوده و اتباعه، و قرأ الآخرون بفتح القاف و سکون الباء، اى- و من تقدّمه من الامم الکافره- وَ الْمُؤْتَفِکاتُ اى- قرى قوم لوط یرید اهل المؤتفکات، و قیل: یرید الامم الّذین ائتفکوا «بِالْخاطِئَهِ» اى- بالخطئه و المعصیه و هی الشّرک.
فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ یعنى: لوط و موسى (ع) و قیل: کلّ امّه عصوا رسولهم الّذى ارسل الیهم و یجوز ان یکون الرّسول بمعنى الرّساله فَأَخَذَهُمْ أَخْذَهً رابِیَهً اى- نامیه زائده على ما عملوا باضعافها، و قیل: زائده على عذاب الامم، اى- عاقبهم اشدّ العقوبه إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ اى- ارتفع و علا و تجاوز الحدّ المعتاد حتّى غرق الارض.
و قیل: طغى على خزّانه، اى- على میکائیل و حزبه من الملائکه فخرج من الکیل و الوزن و لم یعلموا قدره و حَمَلْناکُمْ اى- حملنا آباءکم یا امّه محمد و انتم فی اصلابهم. فِی الْجارِیَهِ یعنى السّفینه و سمّیت جاریه لانّ من شأنها ان تجرى على الماء.
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً اى- السّفینه الجاریه فانّها بقیت الواحها دهرا و قیل:لنجعل ما اتّخذ على مثالها فانّ سفن الدّنیا تذکّر سفینه نوح و کانت اوّلها،
و قیل:لنجعل هذه الفعله و هی اغراق قوم نوح لکم تذکره و وجه کونها تذکره ان نجاه من فیها و تغریق من سواهم، تقتضى انّه من مدبر ابدع امرا لم تجربه العاده.
وَ تَعِیَها اى- و تحفظها «اذن» انسان شأنه ان یحفظ ما یجب حفظه.
قال النّبی (ص): «افلح من جعل اللَّه له قلبا واعیا، الوعى ان یحفظ السّامع ما یسمعه و یعمل به»
و عن مکحول قال لمّا نزلت وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَهٌ قال رسول اللَّه (ص):«دعوت اللَّه ان یجعلها اذنک یا على» قال على (ع): فما نسیت شیئا بعد ذلک و ما کان لى ان انساه.
یقال الوعى فعل القلب و لکنّ الاذان تؤدى الحدیث الى القلوب الواعیه فنعتت الآذان بنعت القلوب، تقول: وعیت الکلام اذا فهمته و حفظته و اوعیت المتاع و الزّاد اذا جمعته فی الوعاء، قال الشّاعر:
| الخیر یبقى و ان طال الزّمان به | و الشّر اخبث ما اوعیت من زاد. |
و منه قوله تعالى: «وَ جَمَعَ فَأَوْعى» فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ نفخه و النّفخ واحد و ذکر الواحد للتّأکید لانّ النّفخه لا تکون الّا واحده و هی النّفخه الاولى فیمن جعل النّفخه نفختین احدیها یموت عندها النّاس و الثّانیه یبعثون عندها.
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ اى- حمل ما على الارض من جبال و احجار و اشجار من اماکنها فضربت على الارض.
فَدُکَّتا دَکَّهً واحِدَهً اى دقّتا دقّه واحده فصارتا هباء منبثّا. و قیل: دکّها زلزلتها. و قیل: دکّها ان تصیر قطعه واحده «لا تَرى فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً».
فَیَوْمَئِذٍ اى حینئذ. وَقَعَتِ الْواقِعَهُ الّتى توعدون و هی قیام السّاعه و صیحتها.
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ
قال على (ع): اى- عن المجرّه
فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَهٌ ضعیفه کالغزل المنقوض،
و قیل: ساقطه متشقّقه.
وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها الرّجا جانب الشّیء مقصور و الاثنان رجوان و الجمع ارجاء. قال الشّاعر:
| اذا لم تحظ فی ارض فدعها | و حثّ الیعملات على رجاها |
| و لا یغررک حظّ اخیک منها | اذا صفرت یمینک من جداها |
| فانّک واجد دارا بدار | و لست بواجد نفسا سواها |
وَ الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها اى- الملائکه على اطرافها و نواحیها و ابوابها.
قال الضحاک: تکون الملائکه على حافاتها حتّى یأمرهم الرّبّ فینزلوا فیحیطوا بالارض و من علیها و قیل: الْمَلَکُ عَلى أَرْجائِها ینتظر ما یؤمر به فی اهل النّار و اهل الجنّه من الثّواب و العقاب. و قیل: انّما جعلهم فی نواحى السّماء لانّ الکفّار یقصدون الحرب لما یرونه من شدّه العقوبه و تردّهم الملائکه و ذلک معنى قوله: «لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ» اى- لا تقصدون مهربا الّا و هناک لى اعوان و لى به سلطان. وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ اى- فوق رؤسهم یومئذ یوم القیامه. «ثَمانِیَهٌ» اى- ثمانیه املاک
و جاء فی الحدیث: «انّهم الیوم اربعه و اذا کان یوم القیامه امدّهم اللَّه باربعه آخرین فکانوا ثمانیه على صورت الاوعال ما بین اظلافهم الى رکبهم کما بین سماء الى سماء
و فی الخبر الصّحیح عن العباس بن عبد المطلب قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) بالبطحاء فمرّت سحابه فقال النّبی (ص): «أ تدرون ما هذا»؟- قلنا السّحاب- فقال: «و المزن»- قلنا و المزن؟- قال: «و العنان» فسکتنا.- فقال: «هل تدرون کم بین السّماء و الارض»؟- قلنا: اللَّه و رسوله اعلم.- قال: «بینهما مسیره خمس مائه سنه و من کلّ سماء الى سماء مسیره خمس مائه سنه،
وفی روایه اخرى، قال (ص): «فانّ بعد ما بینهما امّا واحده و امّا اثنتان و امّا ثلاث و سبعون سنه» قال: «و السّماء الثّانیه فوقها حتّى عدّ سبع سماوات»: ثمّ قال: «و فوق السّابعه بحر ما بین اعلاه الى اسفله کما بین سماء الى سماء و فوق ذلک ثمانیه اوعال ما بین اظلافهنّ الى رکبهنّ کما بین سماء الى سماء و فوق ذلک العرش و اللَّه تعالى فوق العرش»
و عن عبد اللَّه بن وهب عن ابیه: انّ حمله العرش الیوم اربعه، لکلّ ملک منهم اربعه اوجه و اربعه اجنحه؛ وجه کوجه الانسان، و وجه کوجه الاسد، و وجه کوجه الثّور، و وجه کوجه النّسر و جناحان قد غطى بهما وجهه لئلّا یصعق وجهه من نور العرش و جناحان یهفو بهما، و قال غیر وهب: حمله العرش الیوم اربعه ملک فی صورت انسان، و ملک فی صورت ثور و ملک فی صورت اسد، و ملک فی صورت نسر.
روى انّه انشد بین یدى رسول اللَّه (ص) قول امیّه بن ابى الصّلت:
| رجل و ثور تحت رجل یمینه | و النّسر للأخرى و لیث مرصد. |
فقال النّبی (ص) صدق،
و قیل: فی ثمانیه انّه ثمانیه صفوف من الملائکه لا یعلمهم الّا اللَّه عزّ و جلّ، و الاوّل اصحّ و قیل: الخلق عشره اجزاء جزء الانس و الجنّ و سائر الحیوان و جزء الملائکه السّماوات و الارضین و ثمانیه اجزاء حمله العرش و هم الکرّوبیّون. و الفائده فی ذکر العرش عقیب ما تقدّم انّ العرش بحاله خلاف السّماء و الارض.
و عن على بن الحسین علیهما السّلام قال: انّ اللَّه عزّ و جلّ خلق العرش رابعا لم یخلق قبله الّا ثلاثه: الهواء، و القلم، و النّور، ثمّ خلق العرش من الوان انوار مختلفه من ذلک نور اخضر منه اخضر و الخضره و نور اصفر منه اصفر و الصّفره و نور احمر منه احمر و الحمره و نور ابیض و هو نور الانوار و منه ضوء النّهار.
قوله: یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفى مِنْکُمْ خافِیَهٌ قرأ حمزه و الکسائى:لا یخفى بالیاء اى- لا یستتر على اللَّه شیء منکم و لا من احوالکم. روى عن ابو موسى الاشعرى قال: یعرض النّاس یوم القیامه ثلاث عرضات فامّا عرضتان فجدال و معاذیر و امّا العرضه الثّالثه فعندها تطیر الصّحف فی الایدى فاخذ بیمینه و اخذ بشماله و قیل: لیس یعرضهم لیعلم ما لم یکن عالما به و لکنّه یعرضهم مبالغه و مظاهره فی العدل، و قیل: معنى العرض ان یعرف کلّ واحد ما یستحقّه من ثواب او عقاب، و قیل: یعرضون باعمالهم و اقوالهم کما یعرض السّلطان جنده باسلحتهم و دوابّهم.
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ هذا اخبار عن قول الفریقین اذا وصل الیهم کتاب الحفظه فیقول المؤمنون قیل: نزلت هذه الآیه فی ابى سلمه بن عبد الاسد زوج امّ سلمه امرأه النّبی (ص) هو اوّل من هاجر الى المدینه من اصحاب رسول اللَّه (ص) ثمّ هو عامّ فی کلّ مؤمن. فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ تقدیره هاؤم کتابى و اقرؤا کتابى فحذف الاوّل لانّ الثّانی یدلّ علیه، اى- خذوا کتابى و اقرؤا و انظروا الى نجاتى لتقفوا علیها، یقال للرّجل «هاء» اى- خذ، و للاثنین «هاؤما»، و للجمیع «هاؤم».
یقال: انّه کتاب تکون زلّات صاحبه فی باطنه و طاعاته فی ظاهره یراها النّاس و یقولون: طوبى لهذا العبد، فاذا قرأ کتابه وجد فی آخره انّى سترت علیک فی الدّنیا و انّى اغفر هالک الیوم فیشرق وجهه و یؤمر بان یقلب کتابه فاذا قلبه راى حسناته و فی آخرها قد قبلتها منک فیقول من فرط سروره: تعالوا اقْرَؤُا کِتابِیَهْ و الهاء فی کتابیه و حسابیه للوقف و لاستراحه.
عن زید بن ثابت قال: قال رسول اللَّه (ص): «اوّل من اعطى کتابه من هذه الامّه عمر بن الخطاب و له شعاع کشعاع الشّمس» قیل له: فاین ابو بکر؟- قال: هیهات زفته الملائکه الى الجنّه.
قوله: إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ هذا الظّنّ اسم للعلم لیس من الشّک و هو فی القرآن کثیر معناه: الیقین سمّى الیقین ظنّا لان الظّن یلد الیقین، معناه ایقنت فی الدّنیا انّى معاین حسابى فکنت استعدّ له.
فَهُوَ فِی عِیشَهٍ راضِیَهٍ اى- فی حیاه مرضیّه یرضى بها صاحبها و خرجت مخرج سائر روى الآى.
فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ قیل: خلق اللَّه الجنّه عالیه و النّهار هاویه، و قیل: «فِی جَنَّهٍ عالِیَهٍ» المکان عالیه القدر و الشّأن.
قُطُوفُها دانِیَهٌ اى- ثمارها قریبه ینالها القائم و القاعد و المضطجع یقطفون کیف شاؤا و یقال لهم:کُلُوا وَ اشْرَبُوا من نعیم الجنّه هَنِیئاً سلیما من الآفات و المکاره لا تنغیص فیها و لا تکدیر. بِما أَسْلَفْتُمْ اى- بسبب ما قدمتم من الخیرات و الطّاعات فی ایّام الدّنیا الماضیه. قال ابن عباس انّها نزلت فی الصّائمین خاصّه. فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ اى- الجائعه کما تقول: نهاره صائم.
یروى انّ اللَّه عزّ و جلّ یقول یوم القیامه: «یا اولیائى طالما نظرت الیکم فی الدّنیا و قد قلصت شفاهکم عن الاشربه و غارت اعینکم و خمصت بطونکم فکونوا الیوم فی نعیمکم.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ.
وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ قیل: نزلت فی الاسود بن عبد الاسد اخى ابى سلمه هو له خاصّ ثمّ هو عامّ فی جمیع الکفّار. قیل: ینزع یده من صدره الى ما خلف ظهره فیعطى کتابه بشماله فیقول: یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ.
وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ یتمنّى ان لم یبعث و لم یحاسب لما یرى فیه من قبائح اعماله هذا کقوله: «یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً».
یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَهَ الهاء راجعه الى موتته یقول: یا لیتنى متّ میته قاضیه لا حیاه بعدها یتمنّون الموت عند ذلک فی القیامه من شدّه ما یقاسونه من العقوبه و کانوا من اشدّ النّاس کراهیه للموت فی الدّنیا.
ما أَغْنى عَنِّی مالِیَهْ لم ینفعنى ما جمعته فی الدّنیا من الاموال و لم یدفع عنّى من عذاب اللَّه شیئا.
هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ اى- ضلّت عنّى حجّتى و زال عنّى ملکى و قوّتى و قیل: کلّ احد کان له سلطان على نفسه و ماله و جوارحه فیزول فی القیامه سلطانه على نفسه فلا یملک لنفسه. و قیل: ذلک کان بحیث لو اراد ان یؤمن لقدر على ذلک السّلاطه فی اللّسان البلاغه و قوّه الکلام مع الاصابه و السّلیط الزّیت و السّلطان المکنه و القدره فی قوله عزّ و جلّ: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ إِنَّما سُلْطانُهُ وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ و مات فلان فی سلطان فلان اى فی ولایته.
خُذُوهُ فَغُلُّوهُ القول هاهنا مضمر، اى- یقول اللَّه عزّ و جلّ لخزنه جهنّم خُذُوهُ فشدّوه بالاغلال، اى- اجمعوا یده الى عنقه فی الحدید.
ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ- اى- ادخلوه فیها و احرقوه.
ثُمَّ فِی سِلْسِلَهٍ یقال: تدخل السّلسله فی فیه ثمّ یخرج من مقعدته و معنى فَاسْلُکُوهُ اى- فاسلکوا فیه السّلسله و لکنّ العرب یقول: ادخلت القلنسوه فی رأسه، و قیل:هى سلسله واحده یدخلون جمیعا فیها و یشدّ بعضهم الى بعض؛ و قیل: بل لکلّ واحد سِلْسِلَهٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً.
قال نوف البکائى الشّامى: کلّ ذراع سبعون باعا، کلّ باع ابعد ما بینى و بین مکه و هو یومئذ بالکوفه، و فی روایه بذراع المترف الجبّار، و الجبّار عند العرب العظیم الطّول.
و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص عن النّبی (ص) قال: «لو انّ رضراضه مثل هذه و اشار الى مثل الجمجمه ارسلت من السّماء الى الارض و هى مسیره خمس مائه سنه لبلغت الارض،
قیل: اللّیل و لو انّها ارسلت من رأس السّلسله لسارت اربعین خریفا، اللّیل و النّهار قبل ان تبلغ اصلها او عقرها. و عن کعب قال: لو جمع حدید الدّنیا ما وزن حلقه منها.
و قیل: لو انّ حلقه منها وضعت على جبل لذاب من حرّها. «إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ».
وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکِینِ اى- لا یطعم و لا یأمر به بل کان یقول:أ نطعم من لو یشاء اللَّه اطعمه. کان ابو الدرداء یقول لامرأته ام الدرداء: نجونا من نصف السّلسله آمنّا باللّه فحضّى على اطعام المسکین للنّصف الباقى.
فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ الحمیم: القریب نسبا او ودّا او لا ینتفع بحمیمه کما ینتفع فی الدّنیا.
وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ و هو الصّدید الّذى ینغسل من ابدان اهل النّار.
و قیل: هو طعام اعدّه اللَّه لاهل النّار و هو اعلم به هو بعض ما اخفى لهم، یقال: للنّار درکات و لکلّ درکه نوع طعام و شراب.
لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ الکافرون الجائرون عن طریق الحقّ عمدا.
فَلا أُقْسِمُ لا صله و معناه: اقسم و دخلت لا مؤکّده، و قیل: انّها نفى لردّ کلام المشرکین کانّه قال: لیس الامر کما یقوله المشرکون: أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ.
وَ ما لا تُبْصِرُونَ هذا من جوامع کلم القرآن، قال قتاده: اقسم بالاشیاء کلّها فیدخل فیه جمیع الموجودات. و قیل: اقسم بالدّنیا و الآخره. و قیل: ما تبصرون ما على ظهر الارض و ما لا تبصرون ما فی بطنها. و قیل: تبصرون الاجسام و ما لا تبصرون الارواح.
و قیل: ما تبصرون الانس و ما لا تبصرون الملائکه و الجنّ. و قیل: النّعم الظّاهره و الباطنه.
و قیل: ما تبصرون ما اظهر اللَّه للملائکه و اللّوح و القلم و ما لا تبصرون ما استأثر اللَّه بعلمه فلم یطلع علیه احدا. و قال جعفر: بما تبصرون من صنعى فی ملکى و ما لا تبصرون من برّى باولیایى. و قال جنید: بما تبصرون من آثار الرّساله و الوحى على حبیبى محمد.
وَ ما لا تُبْصِرُونَ من السّر معه لیله الاسراء، و قال ابن عطاء ما تبصرون من آثار القدره وَ ما لا تُبْصِرُونَ من اسرار القدره.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ هذا جواب القسم، اى- انّ هذا القرآن قراءه رسول کریم یعنى محمد (ص). اضاف القول الیه لانّه لمّا قال قول رسول اقتضى مرسلا فکان معلوما انّ ما یقرأه کلام مرسله و انّما هو مبلّغه و قد یأت القول فی القرآن، و المراد به القراءه قال اللَّه تعالى. حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ اى- ما تقرؤن فی صلوتکم.
و قیل: سبب نزول الآیه انّ الولید بن المغیره قال: انّ محمّدا ساحر، و قال ابو جهل:هو شاعر فانزل اللَّه تعالى: فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ قیل: یعنى جبرئیل (ع).
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ اى- انّ الّذى یقرأه جبرئیل على محمد (ص) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ ما صله دخلت للتّوکید اى- قلیلا تؤمنون.
وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ قرأ ابن کثیر و ابن عامر و یعقوب:یؤمنون یذکرون بالیاء فیهما. و اراد بالقلیل نفى ایمانهم اصلا کقولک: لمن لا یزورک فلمّا تأتینا و انت ترید لا تأتینا اصلا. الشّعر فی اللّغه: العلم،
یقال: شعرت اشعر، اى- علمت، و شعر الرّجل اذا صار شاعرا و سمّى الشّاعر شاعرا لانّ الشّعر علم برأسه لا یعلّمه کلّ احد. و الکاهن الّذى یزعم انّ له خدما من الجنّ یأتونه بضرب من الوحى، و قد انقطعت الکهانه بعد نبیّنا (ص) لانّ الجنّ حبسوا و منعوا عن الاستماع.
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنى به القرآن نزل به جبرئیل على محمد (ص).
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا یعنى الرّسول و لو تحرض و اختلق علینا و اتى بشیء من عند نفسه او زاد فی القرآن او نقص منه.
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ اى لامرنا ان یؤخذ بیده اخذا بالعقوبه کالسّلطان اذا اراد الاستخفاف ببعض رعیّته قال لبعض اعوانه: خذ بیده و اخرجه. و قیل: معناه لانتقمنا منه بالقوّه و القدره اى- عذّبناه و اخذناه بقهر اخذ عقوبه و عبّر عن القوّه بالیمین لانّ قوّه کل شیء فی میامنه، و قیل: لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ اى بالحقّ کقوله:کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ اى- من قبل الحقّ. و قیل: «بالیمین» اى- بالعهد الغلیظ الّذى اخذنا منه. اى- طالبناه بعهدنا لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا.
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ اى- امتناه و اهلکناه، لانّ الوتین عرق فی القلب متّصل بالظّهر اذا قطع مات صاحبه. قال ابن عباس: الوتین نیاط القلب. و قال مجاهد هو الحبل الّذى فی الظّهر اذا انقطع مات الانسان.
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ اى- مانعین یحجزوننا عن عقوبته و المعنى:انّ محمدا لا یتکلّف الکذب لاجلکم مع علمه انّه لو تکلّفه لعاقبناه و لا یقدر احد على دفع عقوبتنا عنه و جمع حاجزین و هو من نعت احد لانّ احدا یستعمل فی معنى الجمع کقوله: لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ اى- انّ هذا القرآن لموعظه للمتّقین خصّهم بالذّکر لانتفاعهم به و التّذکره العلامه الّتى یذکر بها المعنى و إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ بالقرآن جاحدین للرّساله و صفات الآلهیه.
و قیل: انّا لنعلم من یصدّق و من یکذّب. قال مالک ما اشدّ هذه الآیه على هذه الامّه.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَهٌ اى- و انّ القرآن لحسره و ندامه عَلَى الْکافِرِینَ یوم القیامه اذا رأوا ثواب من آمن به و عمل بما فیه و قد خالفوا و ضیّعوا العمل به.
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ مضاف الى النّعت تأویله: و انّه للحقّ الیقین؛ و قیل:معناه انّه للیقین حقّ الیقین، کما تقول: هو الجواد عین الجواد. و قیل: انّه لحقّ الامر الیقین ایقن به المؤمن فی الدّنیا فینفعه و ایقن به الکافر فی الآخره فلم ینفعه.
و قیل: ان التّحسّر للکافر یوم القیامه کائن لا محاله.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ تأویله فسبّح[۵] ربّک العظیم و الاسم زائد کقول لبید:
| الى الحول ثمّ اسم السلام علیکما | و من یبک حولا کاملا فقد اعتذر |
و المعنى: صلّ له و نزّهه عمّا لا یلیق به فسبحان اللَّه دائما و العظیم الّذى کلّ شیء فی جنب عظمته صغیر.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بسم اللَّه روح للرّوح و شفاء للقلب المجروح. طوبى لمن یغدو بذکره و یروح فالرّبّ علیه مطّلع و الباب له مفتوح:
| بین الصّبابه و الهجران مطروح | قلب بحدّ سنان الشّوق مجروح |
***
| اندر همه عمر من شبى وقت صبوح | آمد بر من خیال آن راحت روح |
| پرسید ز من که: چون شدى اى مجروح | گفتم که: ز عشق تو همین بود فتوح! |
خداوندا بنشانت بینندگانیم، بنامت زندگانیم، بفضلت شادانیم، بمهرت نازانیم مست مهر از جام تو مائیم، صید عشق در دام تو مائیم:
| زنجیر معنبر تو دام دل ماست | عنبر ز نسیم او غلام دل ماست |
| در عشق تو چون خطى بنام دل ماست | گویى که همه جهان بکام دل ماست |
الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ قیامت و رستاخیز چه گوئیم که چیست، آن قیامت و آن رستاخیز حقّست و بودنى، راست است و افتادنى، هر کس برسد بآنچه سزاى اوست- و پاداش گیرد از نیک و بد که در جریده اوست. گفته اند که قیامت دواست: یکى امروز و یکى فردا. امروز مرگست که در خبر مى آید من مات فقد قامت قیامته هر که بمرگ رسید قیامت او در رسید هر که این قیامت را یقین بود همیشه در هول و هراس مرگ بود، همواره از نهیب این قیامت سوخته و گداخته بود. پیوسته در برگ راه و ساز آن سفر بود.
بزرگان دین چنین گفته اند که: آدمى از دو بیرون نیست، یا بر مثال ستورى است در اصطبلى باز داشته، یا بر مثال مرغى در زندان قفص کرده؛ آن بیچاره کو بر مثال ستورست، از مرگ میترسد و میلرزد، داند که ستور را چون از اصطبل بیرون بزند در بار کشند؛ و آن جوانمرد که بر مثال مرغ است، پیوسته در انتظار مرگست؛ زیرا که همه شادى و راحت مرغ از شکستن قفص بود؛ چنانک آن جوانمرد گفت:
| کى باشد کین قفص بپردازم | در باغ الهى آشیان سازم. |
امّا قیامت فردا خاست رستاخیز است که خلق اوّلین و آخرین را در آن صعید هیبت جمع کنند، چنان که ربّ العزّه گفت: وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً روزى عظیم و کارى صعب و سیاستى بى نهایت. ایوان کبریا برکشیده، میزان عدل درآویخته، صراط راستى باز کشیده، فرادیس جمال آراسته، دوزخ هیبت برآشفته.
روزى که پردهها بردارند و رازها آشکارا کنند و تاجهاى هزل بخاک اندازند و کلاههاى هوس فرو نهند. و پندارها از آب و خاک بیفشانند و پاداش نیک و بد در کنار نهند. کار از دو بیرون نبود، یا بر بنده سلام کنند و نعمت سلامت اسلام بر وى تمام کنند و نامه وى بدست راست دهند که: فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ.
یا اسیر عذاب و غرام کنند، و لذّات و راحات بر وى حرام کنند، و نامه کردار وى بدست چپ دهند که: وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ.
آن را که نامه بدست راست دهند از عالم ملکوت هر لحظهاى هزار شربت کرامت و لطافت بر دست وى نهند، در آسمانها حدیث وى کنند، در حوالى عرش با مقرّبان مباهات از بهر وى کنند، آن گه او را بجنّات عدن برند، با حورا و عینا و ولدان و غلمان بنشانند. تاج وقار بر سرش نهند، بر مائده خلدش آرام دهند و از حضرت عزّت این ندا روان گشته که:کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَهِ مىخورید و مىآشامید ازین نعیم بهشت چنانک خواهید، از فزع اکبر ایمن گشته و بمقعد صدق رسیده؛ کس را با شما حساب نه و ما را با شما عتاب نه. ایشان چون این ندا شنوند، آواز برآرند
و گویند: الحمد للَّه الّذى صدقنا وعده. حمد آن خداوند را که وعده خود راست گردانید و ما را شراب وصل چشانید.
و آن را که نامه بدست چپ دهند، نداى قهر آید بخازنان دوزخ که:خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَهٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ گیرید او را به قهر و عنف، کشید او را بدوزخ، دست و پاى در غل کرده و در زنجیر هفتاد گزى[۶] کشیده، و از رحمت حقّ نومید شده، و بسقر رسیده. اگر شررى از آن آتش که در سقر است بدنیا فرستند، همه اهل دنیا بیطاقت شوند پس چون بود حال کسى که در میان آن آتش بود؟
مصطفى (ص) گفت:بآن خداى که جان من بید اوست که اگر یک حلقه از آن سلاسل و اغلال بر کوههاى دنیا نهند همه کوهها بگدازد و بزمین فرو شود، پس چون بود حال کسى مرو را بدین سلاسل و اغلال بند کنند؟ و اگر یک جامه از آن جامهاى قطران که قرآن از آن خبر مىدهد که: «سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» از آسمان دنیا بیاویزند همه اهل زمین از گند آن بمیرند. پس چگونه بود حال کسى که این جامه لباس وى بود؟
نه از گزاف رسول خدا صلّى اللَّه علیه و سلّم گفتى:«الحمد للَّه على کلّ حال و اعوذ باللّه من حال اهل النّار».
______________________________
[۱] ( ۱، ۲)- الف: او کنده.
[۲] ( ۱، ۲)- الف: او کنده.
[۳] ( ۱)- الف: نهادید.
[۴] ( ۲)- الف: بگسستید.
[۵] ( ۱)- ج: فسبح باسم.
[۶] ( ۱)- ج: ذرعى.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم