کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الحدید آیه ۱- ۱۵
سوره الحدید
۱- النوبه الاولى
(۵۷/ ۱۵- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
سَبَّحَ لِلَّهِ بپاکى و بىعیبى بستود و نام برد خداى را،
ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ هر چه در آسمانهاست و در زمینهاست،
وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۱) و اوست آن توانا، دانا.
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ او راست پادشاهى آسمانها و زمینها،
یُحْیِی وَ یُمِیتُ [مرده] زنده میکند و [زنده] مى میراند وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (۲) و اوست بر همه چیز توانا.
هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ اوست آن پیشین و پسین،
وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ و آشکارا و نهان،
وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (۳) و او بهمه چیز داناست.
هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ اوست که بیافرید هفت آسمان و هفت زمین در شش روز،
ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ پس مستوى شد بر عرش،
یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ میداند هر چه در زمین شود،
وَ ما یَخْرُجُ مِنْها و هر چه بیرون آید از آن، وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ و هر چه فرود آید از آسمان،
وَ ما یَعْرُجُ فِیها و هر چه بر شود بر آسمان،
وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ و او [بتوانایى و دانایى] با شماست هر جا که باشید،
وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (۴) و اللَّه بکرد شما بیناست.
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ او راست پادشاهى آسمانها و زمینها،
وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (۵) و با اللَّه [و با خواست او] گردد همه کار.
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ مىدرآرد شب در روز،
وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ و مىدرآرد روز در شب،
وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (۶) و او داناست بهر چه در دلهاست.
آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ بگروید با اللَّه و فرستاده او،
وَ أَنْفِقُوا و نفقه کنید و صدقه دهید،
مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ ازین مرده بازمانده که از پیشینیان باز گرفته بشما دادند و شما را در آن دراز دست کردند،
فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ ایشان که بگرویدند از شما بخدا و رسول،
وَ أَنْفِقُوا و زکاه و صدقه دادند از مال خویش،
لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ (۷) ایشانراست مزدى بزرگ.
وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ و چیست شما را [و چه رسید و چه بود] که بنگروید بخداى،
وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ و رسول میخواند شما را،
لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ تا بگروید بخداوند خویش،
وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ و پیمان از شما بستده آمده است [آن روز که گفتید بلى]،
إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (۸) اگر گرویدگانید.
هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ اوست که فرو مىفرستد بر بنده خویش،
آیاتٍ بَیِّناتٍ سخنانى پیدا روشن درست،
لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ تا بیرون آرد شما را از تاریکها [بیگانگى و نادانى و ناپاکى] بروشنایى [ایمان و دانش و پرهیزکارى]،
وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ و اللَّه بشما مهربان است سخت بخشاینده.
وَ ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ و چیست شما را و چه رسید که نفقه نمىکنید در سبیل خدا [و جنگ کردن با دشمنان او]،
وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و اللَّه راست میراث آسمانها و زمینها [مى بازستاند و مىبخشد و مىگیرد و میرساند]،
لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ یکسان نیست از شما،
مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ آن کس که نفقه کرد و مال داد در سبیل خداى پیش از گشادن [مکه] و جنگ کردبا ایشان،
أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً ایشان مهترانند در درجه،
مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا ازیشان که از پس نفقه کردند و جنگ،
وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى و همه را بهشت وعده داد،
وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (۱۰) و اللَّه بدانچه شما مىکنید داناست و آگاه.
مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً آن کیست که وام دهد باللّه عز و جل،
قَرْضاً حَسَناً وامى نیکو،
فَیُضاعِفَهُ لَهُ تا آن وام او را اندتویى کند و اند باره،
وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (۱۱) و او راست مزدى نیکو.
یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ در آن روز که گرویدگان را بینى یَسْعى نُورُهُمْ روشنایى ایشان،
بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ در پیش ایشان و دست راست ایشان،
بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ [ایشان را گویند]- بشارت شما امروز بهشتهایى است،
تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ در زیر درختان آن جویها روان،
خالِدِینَ فِیها و شما جاوید در آن،
ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (۱۲) آنست آن رستگى و پیروزى بزرگوار.
یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ آن روز که دورویان گویند مردان و زنان،
لِلَّذِینَ آمَنُوا مؤمنین و گرویدگان را،
انْظُرُونا درنگ کنید ما را، نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ تا از روشنایى شما خویشتن را روشنایى فروزیم،
قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ ایشان را گویند- بازگردید و با دنیا روید،
فَالْتَمِسُوا نُوراً و نور جویید از آنجا که مؤمنان آورند،
فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ میان آن دو قوم دیوارى زنند بارویى لَهُ بابٌ بر آن باروى درى بود باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ اندرون آن باروى بهشت،
وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ (۱۳) و بیرون آن باروى دوزخ.
یُنادُونَهُمْ منافقان مؤمنانرا آواز دهند از پیش خویش و خوانند و گویند:
أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ نه ما با شما بودیم [در مسجدها و در عرفات و در رمضان] قالُوا بَلى پاسخ کنند مؤمنان و گویند- آرى وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ لکن شما دلها خویش تباه کردید و تنها خویشتن،
وَ تَرَبَّصْتُمْ و توبه در درنگ نهادید و چشم بر بد افتاد رسول من نهادید و مؤمنان،
وَ ارْتَبْتُمْ و در گمان افتادید وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُ و دروغهاء شما که در آن بودید شما را فرهیفته کرد،
حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ تا آن گاه که کار خداى و فرمان او در رسید،
وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (۱۴) و فرهیفته کرد شما را بخداى آن دیو فرهیونده.
فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَهٌ امروز آن روز است که نه از شما باز خرید پذیرند و نه باز فروشند،
وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا و نه ازیشان که کافر شدند،
مَأْواکُمُ النَّارُ جایگاه و بنگاه شما آتش است،
هِیَ مَوْلاکُمْ آن بشما نزدیکتر و شما را حقتر وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (۱۵) و بد جایگاه و شدن گاه که آن است.
النوبه الثانیه
این سوره الحدید بیست و نه آیت است و پانصد و چهل کلمه و دو هزار و چهارصد و هفتاد و شش حرف، جمله بمدینه فرود آمده است.
مفسران آن را مدنى شمردند، مگر کلبى که او این سوره از مکیات شمرد و در این سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
و در فضیلت سوره روایت کند ابى کعب ازمصطفى (ص) قال- من قرأ سوره الحدید کتب من الذین آمنوا باللّه و رسوله.
قوله: سَبَّحَ لِلَّهِ در قرآن ذکر تسبیح بچهار لفظ بیاید: بلفظ مصدر و ماضى و مستقبل و امر، مصدر آن است که گفت: سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى، ماضى آن است که گفت: سبح للَّه مستقبل آنست که: یسبح للَّه امر آنست که: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ.
و این کلمه بر اختلاف الفاظ بر دو معنى حمل کنند یا بر معنى صلاه یا بر معنى تنزیه و تمجید ابن عباس بر معنى صلاه نهاد سَبَّحَ لِلَّهِ اى- صلّى للَّه یُسَبِّحُ لِلَّهِ اى-یصلّى للَّه سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ اى- صلّ لربک و باین قول ما فِی السَّماواتِ معنى آن است که من فى السماوات تا بر عقلا افتد که نماز میکنند.
و بر قول دیگر مفسران تسبیح تنزیه است و تمجید و ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ از بهر آن گفت که عقلا و غیر عقلا در تحت آن مندرج است همانست که جاى دیگر گفت- وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ.
سئل عن على بن ابى طالب (ع) عن سبحان فقال- کلمه رضیها اللَّه لنفسه.و سئل ابن عباس عن التسبیح فقال- انزاه اللَّه عن السوء.و الاسم منه سبّوح اى- طاهر لا سوء به و لا دام و قال امیّه:
| سبّحوا اللَّه و هو للمجد اهل | ربنا فى السماء امسى کبیرا |
وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ العزیز هو المتین فى صنعه الشدید فى بطشه المنیع فى قدره الغالب على غیره الذى لا نظیر له.
و قیل- هُوَ الْعَزِیزُ فى امره الْحَکِیمُ فى قضائه و قیل- العزیز فى انتصاره الحکیم فى تدبیره.
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ اى- القدره على ابداعها و اتقانها و ما فیها من المطر و الارزاق و الدفائن و النبات یُحْیِی وَ یُمِیتُ یحیى النطف المیته و یمیت الحى.
و قیل- یحیى للبعث و یمیت فى الدنیا. و قیل- یحیى الارضین بالنبات و یمیتها عنه بیبسها و قیل- یحیى قلوب المؤمنین بالایمان و یمیت قلوب الکافرین بالکفر، وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ من الاحیاء و الاماته و غیر ذلک.
هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ هُوَ الْأَوَّلُ یعنى- قبل کل شىء بلا ابتداء کان هو و لم یکن شىء موجود و الآخر بعد فناء کل شىء بلا انتهاء یفنى الاشیاء و یبقى هو و الظاهر الغالب العالى على کل شىء، و الباطن العالم بکل شىء.هذا معنى قول ابن عباس.
و قال السّدى: هُوَ الْأَوَّلُ ببره اذ عرّفک توحیده و الآخر بجوده اذ عرفک التوبه على ما جنیت، وَ الظَّاهِرُ بتوفیقه اذ وفّقک للسجود له الْباطِنُ بستره اذ عصیته فستر علیک.
و قال ابن عمر- هُوَ الْأَوَّلُ بالخلق وَ الْآخِرُ بالرزق وَ الظَّاهِرُ بالاحیاء وَ الْباطِنُ بالاماته.
و قال الضحاک- هو الذى اول الاول و اخّر الآخر و اظهر الظاهر و ابطن الباطن.
و قال مقاتل بن حیان- هُوَ الْأَوَّلُ بلا تاویل احد وَ الْآخِرُ بلا تاخیر احد، وَ الظَّاهِرُ بلا اظهار احد وَ الْباطِنُ بلا ابطان احد.
و قال یمان- هو الاول القدیم و الآخر الرحیم و الظّاهر الحلیم. و الباطن العلیم.
و قال ابن عطاء- هُوَ الْأَوَّلُ بکشف احوال الدنیا حتى لا یرغبوا فیها وَ الْآخِرُ بکشف احوال العقبى حتى لا یشکّوا فیها وَ الظَّاهِرُ على قلوب اولیائه حتى یعرفوه وَ الْباطِنُ عن قلوب اعدائه حتى ینکروه.
و قیل- هذه الواوات مقحمه و المعنى- هو الاول الآخر و الظاهر الباطن لان من کان منا اولا لا یکون آخرا و من کان ظاهرا لا یکون باطنا.
و قیل- هُوَ الْأَوَّلُ کان قبل کل شىء باسمائه و صفاته و کلامه لم یکن شىء غیره وَ الْآخِرُ بعد کل شىء یمضى ما قد اراد و یجبر على مشیته العباد لم یزل آخرا کما کان اولا و لا یزال اولا کما یکون آخرا وَ الظَّاهِرُ الغالب العالى عز و جل و هو البارئ فى صنعه الدال على قدرته و حکمته وَ الْباطِنُ الذى بطن کل شىء علما فهو یبطنها و یرى سرائرها و یعلم خفایاها و هو عز و جل خفى کنهه و کیفه و قدره.
و قیل- هُوَ الْأَوَّلُ علما و حکما وَ الْآخِرُ امضاء و قسما وَ الظَّاهِرُ صنعا و رسما وَ الْباطِنُ کیفا و قدرا.
و سأل عمر کعبا عن هذه الآیه فقال- معناها: ان علمه بالاول کعلمه بالآخر و علمه بالظاهر کعلمه بالباطن وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ما کان منها و ما هو کائن مما لم یکن لا یخفى علیه شىء.
روى عن ابى هریره قال- دخلت فاطمه بنت رسول اللَّه على النبى (ص)، فسالته خادما فقال لها رسول اللَّه (ص)- الا ادلّک على ما هو خیر لک من ذلک ان تقولى- اللهم رب السماوات السبع و رب العرش العظیم ربنا و رب کل شىء منزّل التوریه و الانجیل و الفرقان فالق الحب و النوى اعوذ بک من شر کل ذى شر انت آخذ بناصیته انت الاول فلیس قبلک شىء و انت الآخر فلیس بعدک شىء و انت الظاهر فلیس فوقک شىء و انت الباطن فلیس دونک شىء اقض عنّى الدین و اغننى من الفقر.
هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ قال ابن عباس: کل یوم کالف سنه ممّا تعدّون و قال الحسن: سته ایام من ایام الدنیا و لو أراد أن یجعلها فى طرفه عین لکان قادرا على ذلک، ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ، الاستواء اذا عقّبته على فهو فى العربیه استقرار کقوله عز و جل: وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِیِ- لِتَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ- إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ- فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ هو فى هذه المواضع الاربع استقرار.
قال یزید بن هارون- من وضع استقراء اللَّه على العرش على غیر ما یقرر فى قلوب العامه فهو جهمى.و الاستقراء اذا عقّبته الى فهو الصعود و العمد کقوله تعالى فى موضعین من القرآن: اسْتَوى إِلَى السَّماءِ.
و عن على بن الحسین بن شقیق، قال: قلت لعبد اللَّه بن المبارک: کیف نعرف ربنا عز و جل. قال: فى السماء السابعه على عرشه و لا نقول کما تقول الجهمیه هنا هنا فى الارض و قد شرحنا الکلام فى هذه المسئله فیما تقدم.
یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ من عرق او دابه او ماء او بذر او کنز، وَ ما یَخْرُجُ مِنْها من دابه او نبات او ماء او جوهر، وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ من امر او قضاء او ملک او قطر، وَ ما یَعْرُجُ فِیها من ملک او عمل، وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ اتّفق العلماء قدیما و حدیثا ان معناه- علمه معکم و قیل- هو معکم اینما کنتم بالقدره و العلم على العموم و مع المؤمنین بالرحمه و النصره على الخصوص، وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ فیجازیکم على اعمالکم.
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کرر لان المراد بالاول حاله الدنیا و المراد بالثانیه الدار الآخره و لهذا ختم بقوله: وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ اى- له الملک اولا و آخرا فالاول فى الدنیا و هو وقت الاحیاء و الإماته و الآخر فى الآخره حین ترجع الیه الامور و لا یملک احد سواه لا ملکا و لا ملکا فقرن بالاول یحیى و یمیت و قرن بالآخر ما یکون فى الآخره من مرجع الخلق الیه و جزائه ایاهم بالثواب و العقاب.
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ اى- ینقص من اللیل و یزید فى النهار، وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ اى- ینقص من النهار و یزید فى اللیل وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ اى- بما فى القلوب من خیر و شرّ و توحید و جحد.
آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا من الزکاه و الجهاد و وجوه البرّ، مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ اى- جعلکم خلفاء فى المال بالوراثه ممن قبلکم. و قیل- جعلکم مملکین فیه بتملیکه ایاکم ذلک و حقیقه الاستخلاف استدعاء القادر الى ان یقوم بالامر بدلا من قیام غیره.
فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا فى سبیل اللَّه لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ، جزاء حسن.وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ فى هذا دلاله على الزام الایمان بالسمع و المعنى- اىّ عذر لکم فى حال ترککم الایمان و دعاء الرسول ایاکم الى الایمان حاصل موجود، وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ قرأ ابو عمرو اخذ على ما لم یسم فاعله، مِیثاقَکُمْ بضم القاف و قرأ الآخرون، بفتح الهمزه و الخاء میثاقکم بفتح القاف اى- اخذ اللَّه میثاقکم حین اخرجکم من ظهر آدم علیه السلام بان اللَّه ربکم لا اله لکم سواه إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ، باخذ ذلکم المیثاق و قیل: اخذ میثاقکم باقامه الحجج و الدلائل التی تدعو الى متابعه الرسول ان کنتم مؤمنین یوما فالیوم احرى الاوقات ان تؤمنوا لقیام الحجج و الاعلام ببعثه محمد (ص) و نزول القرآن.
هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ یعنى- على محمد (ص) آیاتٍ بَیِّناتٍ یعنى القرآن لِیُخْرِجَکُمْ، اللَّه بالقرآن مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ، و قیل- لیخرجکم الرسول بالدعوه من ظلمات الشرک الى نور الایمان، وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ، وَ ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یقول- اىّ شىء لکم فى ترک الانفاق فیما یقربکم الى اللَّه و انتم میتون تارکون اموالکم کانه یحثّهم على الانفاق فى سبیله بتنبیههم على انهم مخلفون ما یملکونه و انهم لا یخلدون فى الدنیا و ان ما فى ایدیهم یأول الى اللَّه سبحانه بعد فنائهم ثم بیّن فضل من سبق بالانفاق فى سبیل اللَّه و بالجهاد فقال: لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ، یعنى- فتح مکه
و قیل- فتح الحدیبیه و قاتَلَ، یعنى- لا یستوى فى الفضل من انفق ماله و قاتل العدو مع رسول اللَّه (ص) قبل فتح مکه مع من انفق و قاتل بعده أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا، و ذلک لان العرب کانت تعتز بمکه فلما فتحت قویت قلوب المؤمنین و انکسرت قلوبهم و کان الانفاق قبل فتح مکه افضل و کذلک الجهاد لما کان فیها من المشقه و لما کان بالمؤمنین الیها من الحاجه، قال الکلبى- نزلت هذه الایه فى ابى بکر الصدّیق و فیها دلاله واضحه و حجه ظاهره على تفضیل ابى بکر و تقدیمه فانه اول من سلم و ذلک فیما روى ان ابا امامه قال لعمرو بن عبسه: باىّ شىء تدّعى انک ربع الاسلام
قال- انى کنت ارى الناس على الضلاله و لا ارى للاوثان شیئا ثم سمعت عن رجل یخبرنا اخبار مکه فرکبت راحلتى حتى قدمت علیه قال: قلت ما انت قال- انا نبى، قلت- و ما نبى، قال- رسول اللَّه قلت- باى شىء ارسلک قال- اوحّد اللَّه لا اشرک به شیئا و کسر الاوثان و صله الارحام قلت: من معک على هذا، قال: حر و عبد و اذا معه ابو بکر و بلال فاسلمت عند ذلک فرأیتنی ربع الاسلام.
و انه اول من اظهر الاسلام على ما روى عن عبد اللَّه قال- کان اول من اظهر الاسلام رسول اللَّه (ص) و ابو بکر و عمار و امّه سمیه و صهیب و بلال و المقداد و لانه اول من قاتل على الاسلام.
روى عن عبد اللَّه قال: اول من اظهر اسلامه بسیفه النبى (ص) و ابو بکر و انه اول من انفق على رسول اللَّه (ص).
روى عن ابن عمر قال- کنت عند النبى و عنده ابو بکر الصدیق و علیه عباءه قد خلّها فى صدره بخلال فنزل جبرئیل فقال مالى ارى ابا بکر علیه عباءه قد خلها فى صدره بخلال فقال- انفق ماله علىّ قبل الفتح. قال- فان اللَّه عز و جل یقول اقرأ علیه السلام و قل له- أ راض انت عنى فى فقرک هذا ام ساخط، فقال رسول اللَّه (ص)- یا ابا بکر ان اللَّه عز و جل یقرأ علیک السلام و یقول لک- أ راض انت فى فقرک ام ساخط، فقال: اسخط على ربى ..؟ انى عن ربى راض.
و لهذا قدّمه الصحابه على انفسهم و اقرّوا له بالتقدم و السبق و ذلک فیماروى عبد اللَّه بن سلمه عن على (ع) قال: «سبق رسول اللَّه (ص) و صلى ابو بکر و ثلّث عمر فلا اوتى برجل فضلنى على ابى بکر و عمر الا جلدته جلد المفترى و طرح الشهاده»
و قوله: وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى السابق و اللاحق وعدهم اللَّه الجنه. قال عطا- درجات الجنه یتفاضل فالذین انفقوا قبل الفتح فى افضلها.
و قرأ ابن عامر: و کلّ بالرفع اى- کل وعد اللَّه الحسنى وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. فیثبت کلا على ما یستحقه.
مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً کل من قدم عملا صالحا یستحق به مثوبه فقد اقرض و منه قولهم: الایادى قروض و کذلک کلّ من قدّم عملا سیّئا یستوجب به عقوبه فقد اقرض. لذلک قال عز و جل: قَرْضاً حَسَناً لان المعصیه قرض سىء قال امیّه:
| لا تخلطن خبیثات بطیبه | و اخلع ثیابک عنها و انج عریانا |
| کل امرئ سوف یجزى قرضه حسنا | او سیّئا و مدین مثل ما دانا |
و قیل- المراد بالقرض- الصدقه.
و اختلفوا فى القرض الحسن فقیل: ان یکون من الحلال و قیل- لا ربا فیه و قیل: طیبه بها نفسه و قیل- القرض الحسن ان یقول:«سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».
روى- انه لما نزلت هذه الایه جعل ابو الدحداح یتصدق بنصف کل شىء یملکه فى سبیل اللَّه حتى انه خلع احدى نعلیه ثم جاء الى ام الدحداح فقال: انى بایعت ربى فقالت: ربح بیعک، فقال النبى (ص): کم من نخله مدلاه عذوقها فى الجنه لابى الدحداح
فَیُضاعِفَهُ بالرفع على الاستیناف على معنى- فهو یضاعفه و بالنصب على جواب الاستفهام وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ. ثواب حسن و قیل- کریم لانه لم یتبذل فى طلبه و قیل- کریم صاحبه.
یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ اى- لهم اجر کریم، فى ذلک الیوم یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ لان طریق اهل الجنه یمنه و تجاههم و طریق اهل الناریسره ذات الشمال. رفت بهشتیان سوى بهشت میان دست راست است و پیش روى و رفت دوزخیان سوى دوزخ میان پس پشت است و دست چپ
وقال النبى (ص): «بینا انا على الحوض انادى- هلمّ، فاذا ناس اخذ بهم ذات الشمال فاختلجوا دونى فانادى- الا هلم فیقال- انک لا تدرى ما احدثوا بعدک فاقول- سحقا.»
قال ابن مسعود- نورهم على قدر اعمالهم یمرّون على الصراط فمنهم من نوره مثل الجبل و منهم من نوره مثل النخله و من نوره کالرجل القائم و ادناهم نورا من نوره فى ابهامه یتّقد مرّه و یطفأ اخرى.
قال الضحاک- لیس من احد الا یعطى یوم القیامه نورا فاذا انتهوا الى الصراط طفئ نور المنافقین فلما رأى المؤمنون ذلک اشفقوا ان یطفأ نورهم کما طفئ نور المنافقین فیقولون- رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا اى- بلّغنا به الى جنّتک و قیل- الباء بمعنى فى یعنى- فى ایمانهم کتبهم التی اعطوها بایمانهم دخلها نورهم و قیل- الباء بمعنى عن و التقدیر: یسعى نورهم بین ایدیهم و عن ایمانهم، اراد جمیع جوانبهم فعبّر بالبعض عن الکل و قیل- بایمانهم یعنى- بسبب صدقاتهم التی اعطوها بایمانهم لان الغالب فى اعطاء الصدقات ان یکون بالایمان و قوله: بُشْراکُمُ الْیَوْمَ، اى- تقول لهم الملائکه بشراکم الیوم، جَنَّاتٌ اى- بشارتکم من اللَّه الیوم جنات فیکون مبتداء و خبرا، ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ اى- النجاه العظیمه.
یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ، اى- اذکر ذلک الیوم و هو یوم القیامه، یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ اذا رأوا المؤمنین و هم فى ضیاء و نور و المنافقون خلفهم فى ظلمه لا یبصرون مواقع اقدامهم، انْظُرُونا اى- انتظرونا، و قرأ حمزه: انظرونا بفتح الهمزه و کسر الظاء اى- امهلونا و قیل- انتظرونا یقول العرب- نظرته و انتظرته کقوله عز و جل: غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ، اى- منتظرین و قوله عز و جل: فَنَظِرَهٌ إِلى مَیْسَرَهٍ اى- فانظار. قال الشاعر:
| فان یک صدر هذا الیوم ولّى | فانّ غدا لناظره قریب |
اى- لمنتظره و تأویل الآیه: قفوا لنا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ، نأخذ من نورکم قبسا سراجا او شعله و قیل- معنى نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ: نمشی فیه معکم و ذلک ان اللَّه تعالى یعطى المؤمنین نورا على قدر اعمالهم یمشون به على الصراط و یعطى المنافقین ایضا نورا خدیعه لهم و هو قوله عز و جل: وَ هُوَ خادِعُهُمْ فبیناهم یمشون اذ بعث اللَّه ریحا و ظلمه فاطفأ نور المنافقین.
و قال الکلبى: بل یستضیء المنافقون بنور المؤمنین و لا یعطون النور فاذا سبقهم المؤمنون و بقوا فى الظلمه قالوا للمؤمنین: انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ، قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ.
قال ابن عباس- یقول لهم المؤمنون. و قال قتاده- یقول لهم الملائکه، ارْجِعُوا وَراءَکُمْ، اى- ارجعوا الى الموضع الذى اعطینا فیه النور فاطلبوا النور هناک لانفسکم فانه لا سبیل لکم الى الاقتباس من نورنا فیرجعون فى طلب النور و لا یجدون شیئا فینصرفون الیهم فیمیّز بینهم و بین المؤمنین و هو قوله: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ و قیل- معناه- ارجعوا الى حکم الازل و اطلبوا النور من القسمه و هذا على جهه ضرب المثل و استبعاد ذلک و قیل ارْجِعُوا وَراءَکُمْ یعنى- الى الدنیا فاعملوا عملا یجعله اللَّه بین ایدیکم نُوراً فان نورنا انما اقتبسنا، فى الدنیا و قیل- ارْجِعُوا وَراءَکُمْ هذا استهزائهم جزاء على استهزائهم فى الدنیا کقوله: لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلى ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ و کقوله: ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ- فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ و قوله: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ الباء صله و معناه: فضرب بینهم سور و هو سور بین الجنه و النار و یقف علیها اصحاب الاعراف یشرفون على اهل الجنه و اهل النار و هو السور الذى یذبح علیه الموت یراه الفریقان معا و قیل- هو سور بیت المقدس باطنه المسجد و ظاهره وادى جهنم.
روى عن ابى سنان قال- کنت مع على بن عبد اللَّه بن عباس عند وادى جهنم یحدث عن ابیه و قرأ: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ، ثم قال- قال ابى- هذا موضع السور یعنى- وادى جهنم.
و عن عبد اللَّه بن عمرو قال- ان السور الذى ذکر اللَّه عز و جل فى القرآن:فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ- سور بیت المقدس الشرقى، باطنه منه المسجد و ظاهره وادى جهنم.
و قام عباده على سور بیت المقدس الشرقى فبکى فقال بعضهم- ما یبکیک یا با الولید فقال من هاهنا اخبرنا رسول اللَّه (ص) انه رأى جهنم
و قیل- لَهُ بابٌ هو الباب الذى سمّى باب الرحمه ببیت المقدس، باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ، اى- ینتهى الى الجنه، وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ اى- من قبل ذلک الظاهر العذاب یعنى النار و هو الجانب الذى یلى المنافقون.
یُنادُونَهُمْ اى- ینادى المنافقون المؤمنین حین حجز بینهم السور فبقوا فى الظلمه و العذاب و صار المؤمنون فى النور و الرحمه، أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ، یعنى- فى الدنیا نصلّى کما تصلّون و نصوم کما تصومون و کنّا معکم فى المناکحه و الموارثه، قالُوا بَلى وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ، اى- اهلکتم انفسکم بالنفاق، وَ تَرَبَّصْتُمْ اى- انتظرتم موت محمد (ص) و قلتم- یوشک ان یموت فنستریح منه و انتظرتم نزول الدوابر بالمؤمنین. و قیل- تَرَبَّصْتُمْ بالایمان و التوبه، وَ ارْتَبْتُمْ، اى- شککتم فى کتاب اللَّه و نبوّه محمد (ص) و قیل- ارْتَبْتُمْ یعنى- فى قوله عز و جل: وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ، وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُ یعنى- ما کنتم تمنّون على اللَّه من الجنه و المغفره و هو قوله: سَیُغْفَرُ لَنا، و قیل- ما کنتم تمنّون من نزول البلاء بالمؤمنین و طول الحیاه لکم و ان تکون لکم السلامه فى الدنیا و ان لا بعث بعد الموت حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ، یعنى- الموت و قیل- ظهور الاسلام و نصره المؤمنین، وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ اى- غرّکم الشیطان اى- اطمعکم فى بطلان الاسلام و ان لا بعث و لا حساب، و الغرور الشیطان الذى یغرّ کثیرا و هو من اسماء المبالغه کالاکول الذى یاکل کثیرا.
قال قتاده- ما زالوا على خدعه من الشیطان حتى قذفهم اللَّه فى النار.
و قیل- الغرور هو الدنیا تغر اهلها فى طول الحیاه و دوام السلامه.
روى انس بن مالک ان النبى (ص) خط خطوطا و خط خطا منها ناحیه فقال- تدرون ما هذا، هذا مثل ابن آدم و مثل التمنى و ذلک الخط الامل، بینما هو یتمنى اذ جاءه الموت.
فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَهٌ، قرأ ابو جعفر و ابن عامر و یعقوب: تؤخذبالتاء، و قرأ الباقون: بالیاء، و الفدیه الفداء و المعنى: لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ ایها المنافقون، وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا، فداء بنفس و لا فداء بمال یعنى- لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ دیه و لا نفس اخرى مکان انفسکم، مَأْواکُمُ النَّارُ اى- مصیرکم و منقلبکم الیها، هِیَ مَوْلاکُمْ، اى- هى اولى بکم لما اسلفتم من الذنوب، وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ اى- المرجع و المنقلب.
النوبه الثالثه
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام او که سزاوار است. در ذات بى نظیر و در صفات بىیار است. در کامرانى با اختیار و در کارسازى بىاختیار است.
فضایح زلّات را غفّار و قبایح علّات را ستّار است. عاصیان را آمرزگار و با مفلسان نیکوکار است.
آرنده ظلمات و برآورنده انوار است، بیننده احوال و داننده اسرارست.
| با رنگ رخ تو لاله بىمقدار است | با بوى سر زلف تو عنبر خوارست |
| آن را صنما که با وصالت کار است | از جان و تن و دیده و دل بیزارست |
سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، آفریدگار جهان و جهانیان، پروردگار انس و جان، خالق زمین و زمان، مبدع مکین و مکان خبر میدهد که هر چه در آسمان و زمین است باد و آتش و خاک و آب و کوه و دریا، آفتاب و ماه و ستارگان و درختان و جمله جانوران و بىجان، همه آنند که ما را بپاکى میستایند و به بزرگوارى نام میبرند و بیکتایى گواهى میدهند.
تسبیحى و توحیدى که دل آدمى در آن میشورد و عقل آن را رد میکند اما دین اسلام آن را مىپذیرد و خالق خلق بدرستى آن گواهى میدهد.
هر کرا توفیق رفیق بود و سعادت مساعد، آن را نادریافته، بجان و دل قبول کند و بتعظیم و تسلیم و اقرار پیش آید تا فردا در انجمن صدّیقان و محافل دوستان در مسند عز جاودان خود را جاى یابد.
زینهار اى جوانمرد، نگر تا یک ذره بدعت بدل خود راه ندهى و آنچه شنوى و عقل تو درمىنیابد تهمت جز بر عقل خود ننهى.
راه تأویل مرو که راه تأویل رفتن زهر آزموده است و به خار، خار از پاى برون کردن است.
مرد دانا زهر نیازماید داند که آن در هلاک خود شتافتن است. بخار، خار از پاى برون نکند، داند که درد افزودن است.
نیکو گفت آن جوانمردى که گفت:
| راه توحید را بعقل مجوى | دیده روح را بخار مخار |
| بخداى ار کسى تواند بود | بىخداى از خداى برخوردار |
| سایق و قاید صراط الدین | به ز قرآن مدان و به ز اخبار |
| جز بدست دل محمد نیست | حل و عقد خزینه اسرار |
لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ هفت آسمان و هفت زمین ملک و ملک اوست، جل جلاله.
داشت آن بعون او، نافذ در آن مشیّت او، روان بر آن حکم او.
خلق همه عاجزاند قادر و قدیر او، ضعیفاند قاهر و قوىّ او. همه جاهلاند عالم و علیم او.
مصنوعات و مقدورات از قدرت او نشانست کائنات و حادثات از حکمت او بیانست، موجودات و معلومات بر وجود او برهانست. نه متعاور زیادت نه متداول نقصانست قدیر و قدیم، علیم و حکیم خداى همگانست.
هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ، اوست اول که نبودها دانست، آخر که میداند آنچ دانست، ظاهر بآنچ ساخت باطن از وهمها پنهان.
اولست پیش از همه آفریده بود و ابتداء. نه آخرست، پس از همه باشد انتها نه. ظاهر است بر هر کس و هر چیز، غالب و مانع نه. باطن است، همه پوشیدهها داند و حجاب نه.
اول است بازلیت. آخرست بابدیت. ظاهر باحدیت باطن بصمدیت.
اول بهیبت، آخر برحمت، ظاهر بحجت، باطن بنعمت.
اول بعطا، آخر بجزا، ظاهر بثنا، باطن بوفا.
اول بهدایت، آخر بکفایت، ظاهر بولایت، باطن برعایت.
اول هر نعمت، آخر هر محنت، ظاهر هر حجت، باطن هر حکمت.
از روى اشارت میگوید- اى فرزند آدم خلق عالم در حق تو چهار گروهاند:
گروهى در ابتدا حال و اول زندگانى ترا بکار آیند ایشان پدرانند.
گروهى در آخر عمر و ضعف پیرى ترا بکار آیند ایشان فرزنداناند.
سوم گروه دوستان و برادران و جمله مسلمانان که در ظاهر با تو باشند و شفقت نمایند.
چهارم گروه عیال و زناناند که در باطن و اندرون تو باشند و ترا بکار آیند.
رب العالمین گفت- اعتماد و تکیه بر اینان مکن و کارساز و تیماردار از خود ایشان را مپندار که اول و آخر منم، ابتدا و انتهاء کار و حال تو من شایم، ظاهر و باطن منم. ترا به داشت خود من دارم و نهایتهاى تو من راست کنم.
اول منم که دلهاى عاشقان بمواثیق ازل محکم ببستم.
آخر منم که جانهاى صادقان بمواعید خود صید کردم.
ظاهرم که ظواهر را با خود در قید شریعت آوردم.
باطنم که سرایر بحکم خود در مهد عهد حقیقت نهادم.
چون مرد سفر در اولیت کند آخریت تاختن مىآرد و چون سفر در صفت ظاهریت کند باطنیت سرمایه او بتاراج برمیدهد.
بیچاره آدمى، میان دو صفت مدهوش گشته، میان دو نام بیهوش شده.
| حیرت اندر حیرتست و تشنگى در تشنگى | گه گمان گردد یقین و گه یقین گردد گمان |
| حضرتش عز و جلال و بىنیازى فرش او | منقطع گشته درین ره صد هزاران کاروان |
وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ او بهمه چیز دانایست کارگزار و راستکار و تیماردار، بینا بهر چیز، دانا بهر کار، آگاه بهرگاه.
در آیت دیگر فضل و کرم بیفزود گفت: وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ.
بندگان من، رهیگان من، هر جا که باشید من بعنایت و رحمت و عنایت با شماام.
هر جا که در عالم درویشى است خسته جرمى، درمانده در دست خصمى من مولى او ام.
هر جاى که خراب عمریست، مفلس روزگارى من جویاى اوام.
هر جا که سوختهایست، اندوه زدهاى من شادى جان اوام.
هر جا که زارندهایست از خجلى، سرگذارندهاى از بىکسى من برهان اوام.
من آن خداوندم که از طریق مکافات دورم و همه افکندگان و رمیدگان را برگیرم از آنکه بر بندگان رئوف و رحیمام: وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ.
از رأفت و رحمت اوست که بنده در کتم عدم و او جل جلاله سازنده کار او.
بکمال فضل و کرم، بنده در کتم عدم و او وى را برگزیده بر کل عالم.
از رحمت اوست که بنده را توفیق دهد تا از خفا یا شرک و دقائق ریا تحرّز کند.
گفت- من رءوف و رحیمام، تا عاصیان نومید نگردند و اومید بفضل و کرم وى قوى دارند.
یحیى معاذ گفت- تلطّفت لاولیائک فعرفوک و لو تلطّفت لاعدائک ما جحدوک.
عبهر لطف و ریحان فضل در روضه دل دوستان برویانیدى تا بلطف و فضل تو بسرّ معارف و اداء وظائف رسیدند اگر با اعدا دین همین فضل و کرم بودى، دار السلام جاى ایشان بودى.
و لکن قومى بفلک رسیده و قومى بمغاک، فریاد ز تهدید تو با مشتى خاک.
قومى را از این تاج کرامت بر فرق نهاده که- یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ.
قومى را از این داغ حرمان بر نهاده که: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ.
سحره فرعون در عین کفر بودند لکن چون باد دولت از مهبّ لطف و کرامت بوزید، نه سحر گذاشت نه ساحرى نه کفر نه کافرى.
شیخ ابو سعید بو الخیر گفت- هر که بار از بوستان عنایت برگیرد بمیدان ولایت فرو نهد.
هر کرا چاشت آشنایى دادند، اومید داریم که شام آمرزش بوى رسانند، و اللَّه الموفّق.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد۹