کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره آل عمران آیه ۲۵- ۲۱
۶- النوبه الاولى
(۳/ ۲۵- ۲۱)
– قوله، تعالى: إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ- ایشان که کافر مى شوند و نمى- گروند بِآیاتِ اللَّهِ بسخنان خداى وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍ و پیغامبران را میکشند بناحق وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ و میکشند ایشان را که بداد و راستى فرمایند. مِنَ النَّاسِ از مردمان، فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (۲۱) بشارت ده ایشان را بعذابى دردنماى.
أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ ایشاناند که تباه گشت (و نیست شد) کردار هاى ایشان، فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ هم درین جهان (ببى نامى) و هم در آن جهان (ببى پاداشى.) وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (۲۲) و نه ایشان راست هیچ یارى ده.
أَ لَمْ تَرَ؟ نمىبینى و ننگرى إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ بایشان که ایشان را بهره اى دادند از کتاب (آسمانى) یُدْعَوْنَ إِلى کِتابِ اللَّهِ مى باز خوانند ایشان را با نامه خدا لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ تا حکم کند کتاب خدا میان ایشان ثُمَّ یَتَوَلَّى آن گه بر مى گردد. فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ (۲۳) گروهى ازیشان روى گردانیده (باک نداشته، و فرو گذاشته.)
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا آن (دلیرى ایشان) بآنست که ایشان گفتند، لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فردا آتش بکسى از ما نرسد مگر روزى چند شمرده، وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ و ایشان را فریفته کرد در دین ایشان ما کانُوا یَفْتَرُونَ (۲۴) آنچه خود مى ساختند از دروغ.
فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ تا چون بود حال ایشان آن گه که فراهم آریم ایشان را، لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ روزى را که در بودن آن روز گمان نیست وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (۲۵) و سپرده آید بهر تنى آنچ کرد، و بر هیچ کس از ایشان بیداد نیابد.
النوبه الثانیه
قوله تعالى. إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ الآیه …- آیات این جا قرآن و دین است بقول بعضى مفسران، و بقول بعضى: آیات اللَّه حجتهاى روشن است و برهان صادق بر وحدانیت و فردانیت خداى در کتابهاى وى، و بیرون از کتاب دلائل روشن در آفاق و در انفس بر اثبات نبوّات و شرائع، که خلق باعتبار آن محثوث اند و مامور، و الیه الاشاره بقوله: وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَهٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها ربّ العزّه گفت: جهودان و ترسایان بآیات ما کافر شوند وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍ و پیغامبران را بجور و دلیرى و بنا حق میکشند. ابو عبیده جراح گفت:
یا رسول اللَّه! من اشد عذابا یوم القیامه؟» ازین مردمان کرا عذاب سختتر و صعبتر باشد بروز رستخیز؟ رسول خدا جواب داد: «من قتل نبیّا او رجلا امر بمعروف او نهى عن منکر»
گفت عذاب صعب کسى را باشد که پیغامبرى را کشت یا آن مرد که امر بالمعروف و نهى عن المنکر فرماید، پس مصطفى (ص) این آیت برخواند و آن گه گفت: یا ابا عبیده! بنى اسرائیل چهل و سه پیغامبر را بیک ساعت از اول روز بکشتند، پس صد و دوازده مرد از نیک مردان و عابدین بنى اسرائیل برخواستند، تا بر ایشان امر بمعروف رانند و نهى منکر کنند، ایشان آن صد و دوازده مرد را در آخر روز بکشتند، مفسران گفتند این ملوک بنى اسرائیل بودند از آن جهودان که بعد از موسى برخاستند، و این آیت در شان ایشان فرود آمد.
و یقاتلون الذین الایه …- قرائت حمزه است و نصیر از کسانى. و مقاتلت این جا بمعنى قتل باشد، و مفاعله بر معنى فعل در لغت هست، چنان که گویند «عافاه اللَّه» «قاتله اللَّه!». و در خبرست:
«بئس القوم قوم یقتتلون الّذین یأمرون بالقسط من الناس، بئس القوم قوم لا یأمرون بالمعروف و لا ینهون عن المنکر، بئس القوم قوم یمشى المؤمن بینهم بالتقیه و الکتمان.
آن گه گفت: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ. در قرآن جایها- بشارت- گفت بمعنى نذارت، این از آن است. و عذاب اسم است و تعذیب مصدر- و اصله من قولهم «ماء عذب» فالتعذیب ازاله ذلک العذب، کقولهم مرّضته، و قذّیته، فی ازاله المرض و القذى. و فرق میان عذاب و عقاب این است که عقاب بر سبیل مجازاه باشد، یعنى که بر عقب جرم متقدّم میرود، و عذاب همه جاى کار فرمایند در مجازاه و غیر آن.
هر چند که جهودان در روزگار رسول اللَّه قتل نکردند بلکه اسلاف ایشان کردند، اما بحکم آنکه متّبع اسلاف خویش بودند، و بر فعل ایشان و قتل ایشان رضا دادند، و آن مى پسندیدند، مستوجب عذاب گشتند هم ایشان و هم اسلام ایشان. میگوید ایشان را خبر ده که هم ایشان را عذاب است و هم اسلاف ایشان را، هر چند که این متاخران جهودان اگر ایشان را بر مصطفى و بر مؤمنان دست رس بودى هم قتل کردندى چرا که ایشان هم بر اعتقاد اسلاف خود بودند، نبینى که در بعضى جنگها و حربها که ایشان را با رسول (ص) بود همت قتل کردند، اما رب العالمین وى را از ایشان نگه داشت، و ایشان را از وى باز داشت، و هو المشار الیه بقوله وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ. در بعضى اخبار بیارند که هیچ مسلمان با جهود همراه نشود که جهود همت قتل مسلمان کند اگر تواند یا از پیش شود، پس ایشان را بحکم این اعتقاد گفت: فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ..
قوله: أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ … الایه. اما فى الدنیا فلانهم لم یحقن دماءهم و اموالهم، و لم یحصلوا منها محمده، و اما فى الآخره فلانهم لم یستحقوا بها ثوابا. و اعمال جهودان آنست که بدعوى مى گفتند که ما پذیرنده توراتیم و بر شریعت موسى ایستاده، ربّ العالمین گفت: این اعمال که دعوى میکنند باطل است و تباه، که نه درین جهان ایشان را نیک نامى داد، نه در آن جهان پاداش.
قوله: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ … الآیه- این رؤیت حقیقى است، میگوید نمى بینى و ننگرى باین جهودان که ایشان را نصیب دادند از آسمان یعنى کتاب توریت یُدْعَوْنَ إِلى کِتابِ اللَّهِ- این کتاب دوم قرآن است و احکام آن، بقول قتاده. میگوید: آن جهودان را با کتاب قرآن و حکم آن و اتباع محمد (ص) خواندند، نپذیرفتند، و از آن برگشتند و روى بر گردانیدند، با آنکه وى را مى شناختند بنام و صفت و نعت. فانهم یجدونه مکتوبا عندهم فى التوریه و الانجیل، و بیک روایت از ابن عباس یُدْعَوْنَ إِلى کِتابِ اللَّهِ مراد از این کتاب هم تورات است- و آن را قصه است، میگویند: مردى و زنى از اهل خیبر از اشراف ایشان زنا کردند، و بحکم کتاب تورات مستوجب رجم شدند، امّا کراهیت مى داشتند رجم ایشان را، که از اشراف و مهتران بودند، بر مصطفى (ص) آمدند تا از وى رخصتى یابند در کار ایشان، رسول خدا ایشان را حکم رجم کرد نعمان بن ابى اوفى و یحیى ابن عمرو از سران جهودان بودند، گفتند: یا محمد! بیداد میکنى بر ایشان، که بر ایشان رجم نیست»- مصطفى گفت:«بینى و بینکم التوراه».
میان من و شما توراه است یعنى بحکم تورات فرود آئیم، ایشان باین رضا دادند، پس رسول خدا گفت از شما که داناتر است بتورات؟ گفتند مردى است اعور از دانشمندان فدک او را ابن صوریا گویند، و او را بخواندند، رسول گفت: تویى ابن صوریا؟ گفت آرى! گفت تو عالم جهودانى؟ گفت چنین میگویند. آن گه رسول خدا توریت بعضى بخواست که در آن ذکر رجم بود، ابن صوریا در گرفت و میخواند تا بآیت رجم در گذشت. آن گه دست بر آن نهاده و پوشیده داشت. پس عبد اللَّه ابن سلمان دست وى بگرفت و آن آیت رجم بهر رسول اللَّه و بهر جهودان خواند، نبشته بود: «المحصن و المحصنه اذا زنیا، و قامت علیهما البینه، رجما و ان کانت المراه حبلى، تتربص بها حتى تضع ما فى بطنها» پس رسول خدا فرمود:
تا آن هر دو جهودان را که زنا کرده بودند رجم کنند- جهودان از آن در خشم شدند و بیرون رفتند، رب العالمین در شأن ایشان این آیت فرستاد. ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ میگوید: گروهى از ایشان برگشتند و روى گردانیدند از حق، یعنى علما و رؤساء ایشان بعد از آنکه دانستند که رجم حق است و حکم تورات است.
و بهر آن گروهى باعراض مخصوص کرد، نه همه که لختى از علماى ایشان چون عبد اللَّه بن سلام و اصحاب او مسلمان شده بودند و ایمان آورده.
و گفته اند که فرق میان تولّی و اعراض آنست که: تولى آنست که حاجتى را برگردد بر عقد و نیّت آن که باز آید، و اعراض آنست که بدل و همت برگردد و روى برگرداند یعنى یترک المنهج و یاخذ فى عرض الطریق متخبّطا. گفته اند تولى آنست که دوستى و هواخواهى بگذارد، اما بتن برنگردد. و اعراض آنست که دوستى بگذارد و بتن نیز برگردد.
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا- اى ذلک الاعراض عن حکمک بسبب اغترارهم، حیث قالوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ این ایام معدودات آن چهل روز خواهند که در آن گوساله مى پرستیدند؛ یعنى بعدد آن روزها که گوساله پرستیدیم ما را عذاب خواهد بود. رب العالمین گفت: این دروغ ایشان را فرهیفته[۱] کرد، خود دروغ فرا مى سازند و خود بدان فرهیفته مى گردند. و دروغ آنست که گفتند لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ و گفته اند آن دروغ که ایشان را فرهیفته کرد آنست که گفتند «نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ».
قوله: فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ- گفته اند: که معنى- یوم- وقت است- و آنچه گفت «فى سته ایام، فى اربعه ایام، فى یومین» معنى همه- وقت- است، که این روز و شب بر اختلاف نزدیک ما است، و اللَّه تعالى لیس عنده لیل و نهار عبد اللَّه بن مسعود گفت. «انّ ربّکم لیس عنده لیل و لا نهار، نوّر السماوات من نور وجهه.»- فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ الایه … میگوید: که تا چون بود حال و قصه ایشان که ما ایشان را با هم آریم لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ روزى را که در بودن آن روز گمانى نیست و نه شور دل را جایى. اگر کسى گوید چگونه شک از آن نفى کرد، و بسیار کس هست از مردمان یعنى کافران که در آن بشکاند، چنان که ربّ العزت حکایت کرد از قومى: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ- جواب آنست که: این آیه- لا ریب بمعنى- نهى- است چنان که گفت فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ اى لا ترفثوا و لا تفسقوا. دلیل برین آنست که جاى دیگر نهى صریح کرد: فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ، فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ اگر گویند این شک در قصد و اختیار مردم نیاید، چگونه نهى میکند چیزى که در آن اختیار نیاید؟ جواب آنست که: هر چند چنین گفت اما معنى آن حثّ است بر تدبر و تفکر، یعنى که تفکر کنید و نیک بیندیشید و باز دانید. و این تدبّر و تفکّر در قصد و اختیار آید، و گمان و شور دل باز برد.
وروى ابو هریره قال: قال النبى ص یجمع اللَّه الخلق یوم القیامه فى صعید و احد ثمّ یطلع علیهم ربّ العالمین، فیقول: یتبع کل انسان ما کان یعبد، و یبقى المسلمون فیطلع علیهم و یعرفهم بنفسه، ثم یقول انا ربکم فاتبعونى، و قال النبى- ثم تنشق الارض عنکم فتخرجون منها شابا کلکم على سن ثلاثین، و لسان یومئذ سریانى، فتخرجون عراتا حفاه غلفا غزلا الى ربکم تنسلون، و انا اول من تنشق عنه الارض.»
وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ: اى- جزاء ما کسبت وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ بنقصان حسناتهم و زیاده سیّئاتهم. قال الضحاک عن ابن عباس: فاول رایه ترفع لاهل الموقف ذلک الیوم من رایات الکفار رایه الیهود، فیفضحهم اللَّه على رؤس الاشهاد ثمّ یأمر بهم الى النار.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ الایه … اى- الّذین ربطناهم بالخذلان و وسمناهم بوصف الحرمان، اخبرهم انا سوف ننقلهم عن دار الهوان و من الخذلان و الحرمان الى العقوبه و النیران، کسى که در ازل خسته تیغ شقاوت شد، در ابد کمند سعادت او را نگیرد، و آن را داغ خذلان بر جان نهادند، نى! روزبه و دولت یار او نباشد، آن را که نواختند آن روز نواختند، و آن را که راندند آن روز راندند.
عباس را که کمند سعادت از مکنون غیب بینداخته بودند، در کعبه شد و سر پیش بر سجود نهاد و مى گفت یا لات! یا هبل! بار خداى عالم میگفت: لبیک عبدی لبیک!» غلغل در فرشتگان افتاد که بار خدایا! او لات و هبل میخواند و تو بعزّت خویش جواب میدهى! گفت اى فرشتگان! آرام گیرید، که شما را بر مکنونات غیب ما اطلاع نیست، اگر او را در بندگى سهو و غلط افتاد؛ ما را در خداوندى سهو و غلط نیفتاد، و شما نظارگیان آئید نظاره کنید، تا تقدیر ما در حق وى و فرزندان وى تا بقیامت چه اعجوبه بیرون دهد!
و آنکه آن میر پیغامبران نوح پیشانى خویش بدان درگاه در خاک مالید و گفت: بار خدایا! در دل پدران در حق فرزندان تو به دانى، تواند بود که برین ضعف و پیرى ما رحمت کنى، و این پسر را دین اسلام کرامت کنى. از جبار عالم خطاب آمد که: إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ- یا نوح! حکم ما چنان رفت در ازل که سر فرزند تو کلاه توحید را نشاید، و حکم ما را مرد نه، و بر آن مزید نه! تا بدانى که این کاریست رفته و بوده! آن را که خواندند آن روز خواندند، و وسیلت نه، و آن را که راندند آن روز راندند، و علت در میان نه! آن کشته قضا چندین سال بساط عبادت پیمود بر امید وصل، چون پنداشت که دیده املش گشاده شود، یا نفحه وصال در دلش وزد، از سماء سمو بر خاک مذلّت افتاد- اخلد الى الارض- سیاه افتاد است.
| پیش تو رهى چنان تباه افتادست | کز وى همه طاعتى گناه افتادست | |
| این قصه کز آن روى چو ماه افتادست | این رنگ گلیم ما سیاه افتادست. |
قوله: فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ. آیا تا چون بود حال ما روز رستخیز؟ که جهانیان را از اول موجودات تا آخر دور مخلوقات بیک نفخه اسرافیلى از خاک جهان برانگیزند، و بیک لمحه در عرصات قیامت حاضر کنند، وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً
| باش تا از صدمه صور سرافیلى شود | صورت خوبت نهان و سیرت زشت آشکار. |
باش تا اظهار عزت و ریاست کوهها فرا رفتن آید، دست و پاى و پشت و پهلو فرا گرفتن آید، و آن عیبها پوشیده و سرها آلوده فرا دیدن آید، و با تو گویند.
فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ. پرده از روى کارت بر گرفتیم، یعنى که خود را چه توخته و چه ساخته؟ همان بینى که خود فرستاده! همان خورى که خود پخته، همان دروى که خود کشته؟- اینست که رب العالمین گفت هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ، هر چه تو امروز به پناه او شوى فردا از تو برگردد، و ترا بگذارد، مگر تقوى که درین سراى و در آن سراى ترا ضایع نگذارد. همه حسبها را آن روز داغ کنند، و همه نسبها را پى کنند، تقوى را گویند بیا که امروز روز بازار تست، هر کرا از تو نصیبى بود در آن سراى امروز در سراى جزا او را بر قدر نصیب او بمنزلى فرود آر، آشنایان خویش را در مَساکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ فرود آر.
عاشقان خویش را در حضرت رضا و رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ فرود آر، آشنایان تقوى دیگرند و عاشقان تقوى دیگر، آشنایان او کسانى اند که از حرام و شبهات بپرهیزند، و حرکات و سکنات و اقوال و افعال ایشان بدستورى تقوى باشد، و عاشقان تقوى کسانى اند که از طاعات و حسنات خویش از روى نادیدن چنان بپرهیزند که دیگران از معاصى و سیئات بپرهیزند.
ابو القاسم نصیر آبادى رحمه اللَّه از خواص متقیان بود، او را گفتند: تقوى چیست؟ از حالت خویش از تقوى خبر داد و گفت: ان یتقى العبد ما سوى اللَّه- تقوى آنست که از هر چه جز اللَّه است پرهیزى. هر آینه این کس برابر نبود با آن کس که از حرام تنها بپرهیزد. اشارت قرآن چنان است که إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ فردا که روز رستخیز باشد، و روز نواخت و سیاست هر کس که بمراتب تقوى برتر، او بحضرت آلهیت نزدیکتر و گرامى تر!. همانست که رب العالمین گفت: وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ.
[۱] ( ۱) فرهیفته: در نسخه« الف»
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى ج۲