کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره بقره آیه ۲۵۳-۲۵۴

الجزء الثالث‏

النوبه الاولى‏

– قوله تعالى: تِلْکَ الرُّسُلُ – آنک پیغامبران و فرستادگان، فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ‏ فضل دادیم و افزونى بعضى را ازیشان ور بعضى، مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ‏ هست ازیشان آن کس که اللَّه با او سخن گفت‏ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ‏ و بعضى را ازیشان برداشت زبر دیگران بدرجها، وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ‏ و دادیم عیسى مریم را روشنیها و معجزهاى درست، وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ‏ و نیرو دادیم وى را بجان پاک، وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ‏ و اگر خواستى خداى‏ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ‏ مختلف نگشتند مردمان در دین خویش پس پیغامبران خویش، مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ‏ پس آنک بایشان آمد نشانهاى روشن و معجزهاى درست، وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا لکن مختلف شدند، فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ‏ ازیشان بود که بر ایمان بپائید وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ و بود که کافر شد وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا و اگر خواستى اللَّه پراکنده و مختلف و بسته راه نگشتندى، وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ ۲۵۳ لکن اللَّه آن کند که خود خواهد.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا- اى ایشان که بگرویدند أَنْفِقُوا نفقت کنید، مِمَّا رَزَقْناکُمْ‏ از آن چیز که شما را روزى دادیم، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ‏ پیش از آنکه آید روزى‏ لا بَیْعٌ فِیهِ‏ که در آن روز خرید و فروخت نبود، وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ و نه دوستى و نه خواهش گرى مگر بدستورى‏ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ۲۵۴ و ظالمان فردا ایشان باشند که امروز کافرانند.

 

 

النوبه الثانیه

– قوله تعالى: تِلْکَ الرُّسُلُ‏ الآیه …- میگوید آنک آن پیغامبران، آن سخن رسانان و بر رسالت من استواران، ما ایشان را فضل دادیم بر یکدیگر و افزونى دادیم در برترى بچیز چیز از فضائل، همه پیغامبران برتران از همه آدمیان، وانگه مرسلان مهینان از دیگران، وانگه اولو العزم ازیشان برتر از دیگران وانگه آدم بکرامت در خلقت، و نوح در اجابت دعوت، و ابراهیم در خلت، و داود در زبور و در آواز و ملک و نبوت، و سلیمان در سخن گفتن با مرغ و تسخیر با دو جن و شیاطین و ملک و علم و رسالت، و موسى در مناجات و مکالمت، و عیسى از مادر بى‏پدر و زنده در آسمان و کشتن دجال بآخر عهد، و محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم بقرآن و بدیدار شب معراج و مهر نبوت و فردا بشفاعت.

مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ‏ الآیه … ازیشان کس است که اللَّه با وى سخن گفت یعنى بى واسطه و ترجمان و بى سفیر در میان، و آن آدم است و موسى و محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم، اما سخن با آدم آنست که گفت رب العزه- اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ و درست است خبر که رسول خدا گفت صلّى اللَّه علیه و آله و سلم «خلق اللَّه آدم على صورته و طوله ستون ذراعا فلما خلقه، قال اذهب، فسلم على اولئک النفر و هم نفر من الملائکه جلوس، فاسمع ما یجیبونک به، فانه تحیّتک و تحیّه ذریتک، قال فذهب فقال السلام علیکم، فقالوا- السلام علیک و رحمه اللَّه، قال فکلّ من یدخل الجنه على صوره آدم طوله ستون ذراعا، فلم یزل الخلق ینقص حتى الآن.»

و مردى آمد برسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلم گفت- یا رسول اللَّه أ نبیّا کان آدم؟قال‏ «نعم‏ مکلما»

و سخن گفتن با موسى آنست که رب العزه گفت در قرآن- إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ، إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ، لا إِلهَ إِلَّا أَنَا، فَاعْبُدْنِی، إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسالاتِی، انى انا اللَّه رب العالمین، وَ أَنْ أَلْقِ عَصاکَ‏

وفى الخبر ما روى- ان النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم قال‏ «کلم اللَّه اخى موسى ع بمائه الف کلمه و اربعه و عشرین الف کلمه و ثلاث عشره کلمه، فکان الکلام من اللَّه و الاستماع من موسى.»

وقال النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم- «ان موسى کان یمشى ذات یوم بالطریق فناداه الجبار یا موسى، فالتفت یمینا و شمالا و لم یر احدا، ثم نودى الثانیه یا موسى، فالتفت یمینا و شمالا فلم یر احدا، و ارتعدت فرائصه ثم نودى الثالثه- «یا موسى بن عمران، انّى انا اللَّه لا اله الا انا، فقال- لبیّک فخر اللَّه ساجدا، فقال- ارفع رأسک یا موسى بن عمران، فرفع رأسه، فقال- یا موسى ان احببت ان تسکن فى ظلل عرش یوم لا ظل الّا ظلّه فکن للیتیم کالاب الرحیم و کن للارمله کالزوج العطوف، یا موسى ارحم ترحم، یا موسى کما تدین تدان، یا موسى انه من لقینى و هو جاحد بمحمد ادخلته النار و لو کان ابراهیم خلیلى و موسى کلیمى.

فقال- الهى و من محمد؟ قال- یا موسى، و عزتى و جلالى ما خلقت خلقا اکرم على منه کتبت اسمه مع اسمى فى العرش قبل ان اخلق السماوات و الارض و الشمس و القمر بالفى الف سنه، و عزتى و جلالى، ان الجنه محرمه حتى یدخلها محمد و امته. قال موسى و من امه محمد؟ قال امته الحمادون، یحمدون صعودا و هبوطا، و على کل حال یشدّون اوساطهم و یطهّرون ابدانهم، صائمون بالنهار، رهبان باللیل، اقبل منهم الیسیر و ادخلهم الجنه بشهاده- ان لا اله الا اللَّه، قال- الهى اجعلنى نبى تلک الامه، قال نبیها منها، قال اجعلنى من امه ذلک النبى.

قال استقدمت و استأخروا و لکن ساجمع بینک و بینه. فى دار الجلال».

اما سخن گفتن با محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم آنست که شب معراج که بر خداى رسید، با خداى سخن گفت و با وى رازها رفت، که از آن چیزى گفتنى نیست، و رب العالمین آن رازها سر بسته بیرون داد گفت‏ «فَأَوْحى‏ إِلى‏ عَبْدِهِ ما أَوْحى‏». اما بعضى از آنک نصیب خلق در آن بود مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم بیرون داد گفت-

«رأیت ربى عز و جل بعینى، فالهمنى ربى حتى قلت التحیات اللَّه و الصلوات الطّیبات، فقال لى ربى عز و جل، السلام علیک ایها النبى و رحمه اللَّه و برکاته، فقلت السلام علینا و على عباد اللَّه الصالحین ثم قال ربى.- یا محمد،قلت لبیک ربى، قال فیم یختصم الملأ الاعلى؟ قلت لا ادرى، فوضع یده بین کتفىّ حتى و جدت برد انامله بین ثدیى، فتجلى لى ما فى السماوات و ما فى الارض. و فى روایه اخرى- قال لى ربى سل، فقلت- یا رب اتخذت ابراهیم خلیلا و آتیت داود ملکا عظیما، و ألنت له الحدید و سخّرت له الجبال و الجن و الانس و الشیاطین، و اعطیت سلیمان ملکا لا ینبغى لاحد من بعده، و علّمت عیسى التوریه و الانجیل، و جعلته یبرئ الاکمه و الأبرص و یحیى الموتى باذنک، و اعذته و امه من الشیطان الرجیم، فلم یکن للشیطان علیهما سبیل، فقال لى ربى- یا محمد قد اتخذتک حبیبا کما اتخذت ابراهیم خلیلا، و کلّمتک کما کلمت موسى تکلیما، و ارسلتک الى الناس کافّه بشیرا و نذیرا، و شرحت لک صدرک و وضعت عنک وزرک و رفعت لک ذکرک، فلا اذکر الّا ذکرت معى، و جعلت امتک اقواما، اناجیلهم فى صدورهم، و جعلتهم آخر الامم خلقا و اولهم بعثا، و اولهم دخولا الجنه، و أعطیتک سبعا من المثانى، لم اعطها نبیا قبلک، و اعطیتک خواتیم سوره البقره و لم اعطها نبیا قبلک و اعطیتک الکوثر و اعطیتک ثمانیه اسهم: الاسلام و الهجره و الجهاد و الصلاه و الصدقه و صوم رمضان و الامر بالمعروف و النهى عن المنکر و جعلتک فاتحا و خاتما».

وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ‏- میگوید برداشت لختى ازیشان بر لختى بدرجها، همانست که گفت- وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلى‏ بَعْضٍ‏ این درجات پیغامبران است و تفاضل میان ایشان، اما دیگر مردمان هم بعضى را بر بعضى شرف داد و افزونى در برترى، بعضى را درجه علم داد، بعضى را درجه عبادت و توفیق طاعت و یافت مثوبت، و بعضى را در روزى و احوال معاش در دنیا. اما درجه علم آنست که در قصه ابراهیم خلیل گفت- «وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلى‏ قَوْمِهِ، نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ» و در سوره یوسف گفت‏ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ‏ و در سوره المجادله گفت‏ یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ‏.

اما درجات توفیق طاعت و درجات پاداش آنست که گفت‏ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِینَ دَرَجَهً. همانست که جاى دیگر گفت‏ «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ‏ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا» جاى دیگر گفت‏ وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا بندگان را میگوید که عمل میکنند که ایشان بر درجات‏اند، درجه آن کس که بریا کار میکند چون درجه مخلصان نیست، و نه درجه جاهل چون درجه عالم، و نه درجه سنى چون درجه صاحب هوى، و نه درجه عادتیان چون درجه مخلصان. اما درجات روزى و احوال معاش دنیا و تفاضل و تفاوت در آن میان ایشان آنست- که گفت‏ «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ» میگوید- قسمت کردیم و بخشیدیم میان خویش زندگى و معاش ایشان، و ایشان را برداشتیم زبر یکدیگر، در توانگرى و درویشى و عز و ذل و اقامت و غربت و صحت و بیمارى و عافیت و بلا و شادى و اندوه. این همه که گفتیم درجات این جهانى‏اند، و تفاضل و تفاوت میان خلق درین جهان.

باز درجات آن جهانى در افزونى دادن بر یکدیگر مه نهاد و بزرگتر، چنانک گفت‏ «وَ لَلْآخِرَهُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا». و درجات آن جهانى آنست که بهشتیان را گفت‏ «فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى‏»- ایشانراست درجه‏هاى بلند، بهشتهاى جاودانه پاینده، هر یکى بقسمى نواخته، و هر یکى را درجه ساخته، و هر یکى را از فضل بهره انداخته، همانست که گفت‏ «لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ» مؤمنانرا میگوید- براستى و درستى که ایشانراست درجات پاداش، بنزدیک خداوند ایشان، و آمرزش و مزد نیکو بى‏رنج، هر که امروز اندوهگن‏تر، فردا شادتر، هر که امروز ترسنده‏تر، فردا ایمن تر، هر که امروز کوشنده‏تر در طاعت، فردا توانگرتر در دار مقامت.

وَ آتَیْنا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ‏- و دادیم عیسى مریم را کتاب انجیل و معجزه‏ها- چون زنده کردن مردگان و بینا کردن نابینایان و درست کردن پیسان و معتوهان و دردمندان و منقوصان. «وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ» بجان پاک که باد آورد و در مادر وى دمید، و گفته‏اند- که «بِرُوحِ الْقُدُسِ» جبرئیل است.

وَ لَوْ- شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ‏ اى- من بعد موسى و عیسى و بینهما الف نبى» میگوید اگر خداى خواستید ایشان مختلف نگشتندید و باز ایستادندید بر سخن پیغامبران و بر دین و نشان ایشان- اقتتال- نامى است اختلاف را از بهر آنک اختلاف تخم اقتتال است، از خلاف قتال زاید، و آنچه در اول گفت‏ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ‏ و در آخر گفت‏ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا این حکم تکرار ندارد که هر یکى معنیى را گفت- اقتتال اول اختلاف است و اقتتال ثانى حقیقت قتل و محاربت، میگوید: اگر اللَّه خواستید ایشان مختلف نگشتندید و یک امت بود ندید، چنانک جاى دیگر گفت‏ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى‏ آن گه گفت و اگر اللَّه خواستید که این اختلاف نبودى، قتل و محاربت میان ایشان نرفتى، و قیل معناه و لو شاء اللَّه ان لا یأمر المؤمنین بالقتال للکافرین عقوبه لکفرهم لما اقتتلوا- میگوید اگر اللَّه خواستید که مؤمنانرا نفرماید بقتال و محاربت کافران، عقوبت کفر ایشان را ایشان اقتتال نکردندى. این آیت در قدریان و معتزلیان است، که ایشان اضافت مشیت با خلق میکنند، و مشیت حق تبع مشیت خلق مى‏سازند، رب العزه درین آیت اضافت مشیت به کلیت با خود کرد، و نفى اقتتال بر ناخواست خود حوالت کرد. شافعى باین معنى اشارت کرده و گفته:

فما شئت کان و ان لم نشأ		و ما شئت ان لم نشأ لم یکن‏
خلقت العباد على ما علمت‏		ففى العلم یمضى الفتى و المسن‏
على ذا مننت و هذا خذلت‏		و هذا اعنت و ذا لم تعن‏
فمنهم شقى و منهم سعید		و منهم قبیح و منهم حسن‏

یکى از پیران سلف گفت نام او ابو غیاث- که در عهد ما قدرى فرمان یافت، وى را در گورستان مسلمانان دفن کردیم، همان شب بخواب دیدم که جنازه مى‏بردند، و حمّالان آن سیاهان، و آن کس که بر آن جنازه بود پایهایش از پیش جنازه بیرون آمده بر مثال آلاس سیاه، آن سیاهان را گفتم- که این جنازه کیست؟ گفتند جنازه فلان مرد یعنى آن قدرى، گفتم نه وى را دفن کردیم در فلان جایگه؟ گفتند آن نه جاى وى بود، ابو غیاث گفت- از پس وى میرفتم تا خود کجا برند، گفتا بناوس گبرانش بردند و آنجاش دفن کردند. نعوذ باللّه من درک الشقاء و سوء القضاء.

اعتقاد قدرى آنست که اگر خواهد طاعت کند و اگر خواهد معصیت، که هر دو در مشیّت و استطاعت اوست، نه در مشیت و تقدیر اللَّه، ازینجاست که قدرى هرگز نگوید:- اللهم وفّقنى، اللهم اعصمنى،- و هرگز نگوید- لا حول و لا قوه الا باللّه- و گفته‏اند که قدریى گبرى را گفت- که مسلمانان شود، گبر گفت- تا خداى خواهد، قدرى گفت- اللَّه میخواهد و شیطان ترا نمى‏گذارد و نمى‏خواهد، گبر جواب داد- که این عجب کاریست که اللَّه را خواستى است و شیطان را خواستى، وانگه خواست شیطان غلبه دارد برخواست خداى، ما هذا الّا شیطان قوى. و عن الحسن بن ابى الحسن قال:- جف القلم و قضى القضاء و تم القدر بتحقیق الکتاب و تصدیق الرسل، و سعاده من عمل و اتّقى، و شقاء من ظلم و اعتدى، و بالولایه من اللَّه للمؤمنین و التبرئه من اللَّه للمشرکین، من کفر بالقدر فقد کفر بالاسلام.

وروى عن الحسین بن على ع قال‏ «ان القدریه لم یرضوا بقول اللَّه و لا بقول الملائکه و لا بقول النبیین و لا بقول اهل الجنه و لا بقول اهل النار و لا بقول اخیهم ابلیس، اما قول اللَّه تعالى فانه یقول‏ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ‏ اما قول الملائکه سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا و امّا قول النبیین، فقول نوح: «وَ لا یَنْفَعُکُمْ نُصْحِی إِنْ أَرَدْتُ أَنْ أَنْصَحَ لَکُمْ إِنْ کانَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یُغْوِیَکُمْ» و قول موسى: «إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ» و امّا قول اهل الجنه:- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ، لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ‏ و اما قول اهل النار:- لَوْ هَدانَا اللَّهُ لَهَدَیْناکُمْ‏ و اما قول ابلیس:- رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی‏.

وقال جعفر بن محمد الصادق ع‏ «جلّ العزیز ان یأمر بالفحشاء و عزّ الجلیل ان یکون فى ملکه ما لا یشاء».

عبد اللَّه عمر را گفتند در بصره قومى پدید آمده‏ اند که قدر را منکراند، عبد اللَّه گفت من ازیشان بیزارم، آن گه سوگند یاد کرد که اگر یکى ازیشان چند کوه احد زر در سبیل خدا خرج کند، اللَّه از وى نپذیرد تا بقدر ایمان نیارد. و بدان که ایمان بقدر آنست- که اعتقاد کند اللَّه در ازل هر چه بودنى است از افعال و اقوال بندگان خیر و شر، ایمان و کفر، طاعت و معصیت همه تقدیر کرد، و چنانک تقدیر کرد خواست که باشد و چنانک تقدیر و خواست وى بود در لوح محفوظ نبشت، وانگه در وقت کرد ایشان آن افعال بیافرید، اینست که رب العزه گفت‏ وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ‏ فعل بنده کسب وى است و آفریده خدا است، بنده‏ مکتب است و خدا مکتسب نه، و خدا آفریدگار و بنده آفریدگار نه. و میان قضا و حکم فرق نیست و قضا و تقدیر و خواست بمعنى علم نیست، آن تأویل قدریان و معتزلیان است و از دین بار خدا نیست، و دین جبر و قدر نیست، قدرى خود را استطاعت نهد گوید:- هر چه خواهم کنم. و جبرى بنده را خود اختیار نگوید. اهل سنت گویند:- بنده را اختیارست و اختیار او بمشیت خدا است، تا خدا نخواهد بنده نتواند خواست، و نتواند کرد وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ‏ الآیه …- میگوید اى شما که ایمان آوردید و پیغامبران ما را استوار گرفتید و از باطل برگشتید و با حق گردیدید، صدقه دهید و از مال خویش در راه دین خداى و در فرمانبردارى وى هزینه کنید، پیش از آن که آید روزى یعنى روز رستخیز، که در آن روز بیع نبود که کسى را باز فروشند تا خود را باز خرد، و نه بدان را آن روز دوستى بود یا مهربانى که بریشان بخشاید، و نه شفیعى یابند که ایشان را بخواهد لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ- بر قرائت مکى و بصرى هر سه نصب‏اند بر تبرئه، یعنى که البته هیچ استثنا نیست در نومیدى ایشان و بر قراءه باقى هر سه رفع است على الابتداء.

وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ‏- اى هم الذین وضعوا الامر غیر موضعه، جاى دیگر گفت- وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ‏ بیداد گران ایشانند که از بد خویش با قرار و پشیمانى باز پس نیابند. گفته‏اند که ظلم بر سه قسم است: یکى میان بنده و نفس خویش، دیگر میان بنده و بنده، سدیگر میان بنده و حق، و در مقابله این سه قسم اقسام عدالت است، و عدالت مهین آنست که میان بنده و حق است و آن ایمان است، همچنین ظلم مهین آنست که میان بنده و حق است و آن کفر است، ازینجا گفت رب العالمین‏ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ‏

 

النوبه الثالثه

– قوله تعالى: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ‏ الآیه ….-

پیغامبران همه نواختگان ‏اند، خاصه مرسلان که برگزیدگان و مهینان‏اند، لکن نه چون پیغامبر ما- محمد عربى و مصطفى هاشمى، که سید ایشانست و سید سران و سرورانست، کل کمال و جمله جمال است، قبله اقبال و مایه افضال است، خرد را جان و جان را دانش، دل را امید و سر را آرایش، نه قوت او چون قرت دیگر پیغامبران، نه مرکب او چون مرکب ایشان، اگر آنچه قوت خاص وى بود و از حضرت عندیّت بادرار مرجان وى را روان بود، و از آن این خبر باز داد که- اظل عند ربى، یطعمنى و یسقینى، اگر یک ذره از آن آدم صفى بچشیدى، یا نصیب موسى کلیم و عیسى نجى آمدى، زهر راه ایشان گشتى و بارگاه ایشان هرگز طاقت کشش آن نداشتى.

ازینجا همى گفت:- لى مع اللَّه وقت لا یسعنى فیه ملک مقرب و لا نبى مرسل و چنانک قوت وى دیگر بود، مرکب وى دیگر بود، که شش هزار سال انبیا را پیشى داد، گفت چندانک طاقت دارید، مرکبها بدوانید و بمقدمه لشکر و طلیعه بیرون روید، که چون ما پاى در مرکب آوریم، بیک میدان از همه درگذریم، نحن الآخرون السابقون انبیا را که از پیش فرستادند، همه از بهر تمهید قواعد کار وى فرستادند، آدم را گفتند:- رو شراب انس در جام قدس نوش کن، بسراى سعادت نظرى کن، بسراى شقاوت گذرى کن، ببستان فضل در نگر، از زندان عدل بر اندیش، از آنجا باز آى، فرزندان را خبر ده، که ایشان امّت آن کس اند که فرزند نجیب او خواهد بود.

بعد از آن ادریس را گفتند- رو برین معراج روحانى، برین گلشن بلند بر شو، نیک تأمل کن، دور هر فلکى را سیر هر اخترى را نیک بنگر بسان مرد منجم، تا روزگار سعادت کى خواهد بود، که سرا پرده شرع مطهر محمد مرسل بزنند و اطناب آن از قاف تا قاف بکشند، بعد از آن ابراهیم خلیل را امر آمد- که رو بسان کد خداى باش در زمین حجاز، خطّه حرم را نشان بر کش، در زمین شام نزل او بساز، که هر کجا مهتر چنو بود، کد خدا کم از خلیل نشاید و.

بعد از آن موسى را امر آمد:- که اى موسى رو بسان اسپاه سالارى، عصا بر سفت نه، و با آن مرد طاغى که‏ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى‏ میگوید جنگ کن، او را بدریا در آر، بآب بکش، تا چون درویشان امت محمد مرسل درآیند و سر بر سجده نهند وبنده‏وار سبحان ربى الاعلى گویند ظلمت نفس آن مرد طاغى خلوت سلوت ایشان را رحمتى نیارد.

بعد از آن خطاب آمد:- که اى عیسى، تو در آى و مبشرا برسول مبشر باش، بگوى که بر اثر من سید ولد آدم مى‏آید، اى عیسى! در آسمان چهارم مى‏باش تا آخر عهد که دشمن دولت او بیرون آید، از مرکز چهارم قدم بر صخره بیت المقدس نه و آن دشمن را هلاک کن، آدم در مقدمه بسان مژده دهنده بود، ادریس بسان منجم، ابرهیم بسان کد خدا، موسى بسان اسپاه سالار عیسى بسان حاجب و مبشّر، همه عالم از بهر او آراسته، و همه در کار او برخاسته، شرعها را شرع او نسخ کرده، و عقدها را عقد او فسخ کرده، کار کار او، شرع شرع او، حرم حرم او، عزت عزت او، اگر نه جمال و عزّ او بودى نه همانا که پرگار قدرت در دایره وجود بگشتى، یا آدم و آدمیان را نام و نشان بودى لولاک لما خلقت الکونین.

گر نه سبب تو بودى اى در خوشاب‏		آدم نزدى دمى درین کوى خراب‏
هجران تو گر زمانه دیدى در خواب‏		گشتى دل و جان این جهان آتش و آب‏

گفته ‏اند- وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ‏- اشارتست بمصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم و تشریف و تکریم وى را. و غیرت دوستى را صریح بنگفت تا در مدح بلیغتر باشد و بدوستى نزدیکتر.

آورده ‏اند که- چون بنده خداى را دوست دارد، خداى وى را در میان خلق مشهور گرداند و چون خداى بنده را دوست دارد، وى را از خلق بپوشاند و مستور دارد، تا کس را بر سر دوستى وى اطلاع نبود.

پیر طریقت گفت- در دوستى غیرت از باب است، و هر دل در آن دوستى و غیرت نیست خرابست. نصر آبادى گفت- الحق غیور و من غیرته انه لم یجعل الیه طریقا سواه. و هم ازین بابست که مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم با اعرابیى مبایعت کرد در اسبى، و اعرابى اقالت خواست، رسول وى را اقالت کرد، اعرابى گفت عمرک اللَّه ممن انت؟- تو از کدام قبیله و چه مردى؟ رسول گفت‏ «انا امرؤ من قریش»

یکى از یاران گفت آن اعرابى را- کفاک جفاء ان لا تعرف نبیّک. بعضى علما گفتند مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم، غیرت را نام خویش صریح بگفت و آنچه بر لفظ صحابى رفت که پیغامبر خویش را مى‏نشناسى تعریف بود، تا بر اعرابى پوشیده نماند که وى پیغامبر است صلّى اللَّه علیه و آله و سلم.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ‏ الآیه …- اهل تحقیق از راه تدقیق بمنقاش فهم ازین آیت لطیفه بیرون آورده ‏اند گفتند- لا بَیْعٌ فِیهِ‏ اشارتست باین مبایعت- که رب العالمین گفت‏ إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ‏ الآیه.

مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلم گفت‏«الناس غادیان: فمبتاع نفسه- فمعتقها و بایع نفسه فموبقها»

و آن منزلت مقتصدانست که خداى را عز و جل بامید بهشت و طلب ثواب پرستند، وَ لا خُلَّهٌ اشارت بآن محبت است که رب العزه گفت‏ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ‏ جاى دیگر گفت‏ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏ و این اشارت به منزلت سابقانست، که خداى را عز و جل بدوستى و شوق پرستند، وَ لا شَفاعَهٌ اشارت بمنزلت ظالمانست، که از درجه مقتصدان و سابقان واماندند، و در عبادت خداى همه تقصیر کردند، اما دل از شفاعت رسول خدا بر نگرفتند که گفت:«شفاعتى لاهل الکبائر من امتى».

اشارت جمله آیت آنست که هر که در دنیا که سراى کسب و عملست، ازین سه منزل بازماند و به یکى از آن نرسد، فردا در قیامت از آن بازمانده تر و دورتر بود، که اللَّه میگوید آن روزى است که‏ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ.

 

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد اول