تفسیر و تفاسیر شیعه قرن چهاردهم
قرن چهاردهم :
آیات الوصول الى علم الاصول
از سـیـد مـعـزالـدیـن مـهـدى یـا مـحـمد مهدى ( ۱۲۲۲ – ۱۳۰۰ ق ) فرزند سید حسن حسینى قزوینى حلى , از علما و فقهاى امامیه , از شاگردان شیخ مرتضى انصارى و میرزاى شیرازى .
تفسیر مورد بحث در نوع خود کم نظیر است .مـؤلف مطالب اصولیه از مباحث الفاظ و ادله عقلیه را با آیات قرآن کریم تطبیق نموده و براى هر مطلبى به یکى از آیات قرآن مجید استشهاد کرده است .و نیز تفسیر آیات قرآن را با علم اصول آمیخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه آل قزوینى در حله موجود است .
سید معزالدین علاوه بر کتاب آیات المتوسمین در حکمت الهى تفسیرهاى زیر را نیز تالیف نموده اسـت :
۱) تـفسیر سوره الاخلاص , در بیان و تفسیر آیات سوره اخلاص که با بهره گیرى از روایات ائمه معصومین (ع ) بحث و تاویل نموده است .
۲) تفسیر سوره القدر, به همان سبک و به شیوه کلامى آیات سوره را بحث کرده است .
۳) تفسیر سوره الفاتحه , با بهره از احادیث به تفسیر آیات سوره پرداخته است .
منابع :
احسن الودیعه , ۱/۸۵; الاعلام , ۷/۱۱۴; اعیان الشیعه , ۱۰/۱۴۵; الذریعه , ۱/۴۹; ریحانه الادب , ۴/۴۵۵; شـخـصـیـت شـیـخ انصارى , ۳۱۴; فوائد الرضویه , ۶۷۴; مصفى المقال فى مصنفى علم الـرجـال , ۴۷۵; مـعـجـم رجـال الفکر و الادب فى النجف , ۳۴۹; معجم المؤلفین , ۱۳/۲۶; معجم الـمـؤلفین العراقیین , کورکیس عواد, ۳/۲۴۷; مستدرک الوسائل , ۳/۴۰۰; هدیه العارفین , ۲/۴۸۵; مـؤلـفـین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۳۹۰; دائره المعارف الاسلامیه الشیعیه , ۵/۲۶۵; مفسران شیعه , ۱۷۶.
لؤلؤه البحرین
اثر شیخ محسن ( م ح ۱۳۰۰ ق ) فرزند شیخ محمد رفیع رشتى قزوینى متخلص به عاصى , از علما و فقهاى حوزه قزوین .
ایـن تـفـسـیـر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم مـى بـاشـد مـؤلـف این اثر را به تفسیر آیه الکرسى و سوره القدر اختصاص داده و با بهره گیرى از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسیر و تاویل آیات پرداخته است .اهداء کتاب به ناصرالدین شاه قاجار است .
نسخه عصر مؤلف نزد کاتب این سطور در قزوین موجود مى باشد.
شـیـخ مـحـسن قزوینى تفسیر دیگرى به نام مستطرفات المقال فى تفسیر سوره الزلزال , در یک مـجـلد به زبان عربى و به شیوه کلامى و استدلالى دارد که در آن سوره الزلزال را با رعایت نکات ادبى و فلسفى به درخواست عده اى از فضلا تالیف نموده است .
در مـقدمه آن مى گوید که این رساله بعد از ۱۲۳ رساله تالیف شده او در ۱۲۶۷ ق در قریه ابراهیم آباد قزوین خاتمه یافته است .
نسخه اصل این تفسیر به خط مؤلف در کتابخانه آیه اللّه مرعشى ( شماره ۲۶۹۵ ) محفوظ است .
مـنـابـع :
الذریعه , ۱۸/۳۷۸; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۷/۲۴۱; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۵۴.
مفصل البیان فى علم القرآن
از شـیـخ مـلا آقا محمد ( ۱۲۲۵ – ۱۳۰۰ ق ) معروف به تهرانى ساوجبلاغى , حکیم متاله از علماى عصر خویش .
تـفـسـیر مورد بحث ترجمه و شرح مفصل فارسى است در ده مجلد بر تفسیر مجمع البیان لعلوم الـقـرآن ابـوعلى طبرسى ( م ۵۴۸ ق ) که مفسر هنگام ترجمه فارسى اضافاتى به آن الحاق نموده است .
وى در مـقـدمـه مـى گوید: در ثلث آخر عمر چنان میل قلبى بهم رسانیدم که این کتاب مبارک مـیـمون را که موسوم است به مجمع البیان در تفسیر کلام ملک علام که شیخ المشایخ طبرسى ( ره ) بـعـربى تفسیر نموده بوده که افصح و ابلغ تفاسیر است از بابت نزول و نظم و قرائت و لغت و اعـراب و مـعـنـى جامع بود به لغت پارسى شرح نمایم بلکه بعضى که عوام الناس اند از لغت عربى عـارى اند فى الجمله تمتعى بردارند به تاریخ ۱۲۹۴ از اول تا جزو شانزدهم آن را به قدرالقوه شرح پـارسـى نـوشـتـم و از سوره یس تا خاتمه قل اعوذ برب الناس امید از حضرت و این کتاب موسوم نمودم به مفصل البیان فى علم القرآن تم فى غره شهر جمادى الثانى سنه ۱۲۹۴.
سـه مـجلد اصل به خط مؤلف از مخطوطات اهدائى آقاى مشکاه به دانشگاه تهران به شماره ۳۹ و ۴۰ و ۴۱ موجود است .
منابع :
الذریعه , ۲۱/۳۷۰; فهرست اهدائى مشکوه به کتابخانه دانشگاه تهران , ۱/۲۱۹; طبقات اعلام الـشـیـعـه , ۱/۱۵۱; مـعجم الدراسات القرآنیه , ۲۸۴; معجم المؤلفین , ۲/۳۰۳; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , ۱/۶۰.
تفسیر بهائى
اثر مولوى بهاءالدین هندى ( زنده ح ۱۳۰۱ ق ), از علماى شیعه در هندوستان .تـفـسـیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و عربى به شیوه کلامى و روائى شامل تمام قرآن کریم از سوره الحمد لغایت سوره الناس .
مـؤلف در این اثر پس از ذکر آیه و ترجمه فارسى به سبک کلامى و استدلالى و با بهره از روایات و احـادیـث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسیر و تاویل آیه مى پردازد و مجلد اول که شامل تفسیر نـصـف قـرآن است در حاشیه مجلد اول تفسیر لوامع التنزیل به سال ۱۳۰۱ ق در هندوستان طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۴/۲۶۵; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۸۰.
توشیح التفسیر فى قواعد التفسیر و التاویل
اثـر مـیرزا محمد ( ۱۲۳۴ – ۱۳۰۲ ق ) فرزند سلیمان معروف به تنکابنى و صاحب قصص العلماء, از علماى مطلع امامیه ( – تنکابنى میرزا محمد ). تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم .
مؤلف در مقدمه خویش مى نویسد غرض از تالیف این تفسیر نگاشتن تفسیر خالى نبود و مى خواهم اثبات نمایم علم حاصل از سخنان بارى تعالى که در قرآن کریم آمده است یک معجزه از معجزات خاتم الانبیاء محمد (ص ) مى باشد لذا مجلد اول را اختصاص دادم به قواعد تفسیر.
و مجلد دوم : شامل تفسیر سوره الحمد و سى آیه از سوره بقره مى باشد.
این تفسیر در چاپخانه سیدالشهداء (ع ) به سال ۱۴۱۱ ق در قم طبع گردیده است .
مـؤلـف داراى مـجموعه اى از مجلدات و رسائل متعدد در تفسیر و علوم قرآن کریم است از جمله آنـهـا: تـفـسـیر تنکابنى در هشتاد هزار بیت که شامل بخشى از قرآن است , و تفسیر آیه الامانه : انا عـرضنا الامانه على السماوات ; آیه ۷۲ از سوره الاحزاب , آیه ۹۰ سوره آل عمران : ان اول بیت وضع لـلـنـاس ; آیـه ۱۶ سوره آل عمران : شهداللّه انه لا اله الا هو و الملائکه ; تفسیر سوره الاعلى ; سوره الـضـحـى در هزار بیت ; سوره الفیل در هزار بیت , و سه تفسیر بر سوره القدر: یکى در هزار بیت و دومـى مـفصلا در دو هزار بیت و سوم در سه هزار بیت , که به نام فرهاد میرزا معتمدالدوله تالیف نموده است ; تفسیر سوره النصر در هزار بیت و غیره .
مـنابع :
الذریعه , ۴ / تحت عناوین فوق ; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , ۴۳۴; معجم رجال الفکر, ۹۳; هدیه العارفین , ۲/۳۹۲.
الرق المنشور و لوامع الظهور فى تفسیر آیه النور
اثـر سـیـد حـسین ( م ۱۳۰۷ ق ) فرزند سید مرتضى طباطبائى یزدى , از متکلمین شیعه و خطباء بلندآوازه در کشورهاى اسلامى از هندوستان و ایران و عراق .تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى شامل آیه النور.
مـؤلف در این اثر با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل آیه نور پرداخته و آن را بر هیجده لمعه ترتیب داده است .این کتاب در ۱۳۰۰ ق در تبریز طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۱۱/۲۴۶, ۴/۳۳۴, ۱۸/۳۶۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۶۹; نقباء البشر, ۲/۶۵۶.
تفسیر اصفهانى
از شـیـخ مـحمد حسین ( ۱۲۶۶ – ۱۳۰۸ ق ) فرزند شیخ محمد باقر ایوانکیفى اصفهانى , از علماء و مدرسین حوزه نجف اشرف .تـفـسیر مورد بحث در یک مجلد به زبانن عربى و شیوه حکمى شامل بخشى از قرآن کریم از آغاز قرآن سوره الحمد لغایت آیه ۲۳ سوره بقره مى باشد.مـؤلـف بـا مـشـرب حـکمى و اصولى و بهره از روایات ائمه معصومین (ع ) به تفسیر و تاویل آیات پرداخته است .
شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه در وصف این تفسیر مى نویسد مشحون به تحقیقات است چنانچه به اتمام مى رسید جامع علوم قرآن بود.
ایـن تـفسیر با مقدمه برادرش حاج آقا نوراللّه ابتدا در ۱۳۱۳ ق و سپس در ۱۳۱۷ ق در تهران طبع گردیده است .
مـنـابع :
الذریعه , ۴/۲۷۱; معجم رجال الفکر, ۳۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۷۰۶; نقباء البشر, ۲/۵۳۹.
کشف التنزیل فى التفسیر و التاویل
از سید محمد ( م ح ۱۳۱۰ ق ) فرزند سید عبدالغفار رضوى کاشانى , از علما و فقیه اصولى .تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و ادبى شامل تمام قرآن کریم از سوره الـحـمـد لـغایت سوره الناس است که با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و اقوال مفسرین متقدمین شیعه آیات قرآن را تاویل نموده است .
حفید وى سید حسین ( م ۱۳۸۵ ق ) در کتاب خود ( العندبیل ) فى التمییز بین الصحیح و العلیل به شرح حال مؤلف پرداخته و این تفسیر را از مؤلفات او نام برده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد حفید وى سید محمد رضوى کاشانى صاحب تفسیر بهجه التنزیل فى التفسیر و التاویل ( – بهجه التنزیل ) موجود است .
منابع :
الذریعه , ۱۸/۲۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۴۴; نقباء البشر, ۴/۶۶۹.
احسن القصص
از عـلى محمد ( ۱۲۶۰ – ۱۳۱۲ ق ) فرزند سید محمد بن سید دلدار على نقوى لکنهوى معروف به تاج العلماء, از ائمه فتوى و تقلید در هندوستان و از علما و مفسرین شیعه .
تـفـسـیـر مورد بحث عربى و در شرح و بیان سوره یوسف است که مفسر با مذاق حکمى و کلامى خـویـش به شیوه اى دلپذیر به شرح و تاویل و تفسیر آیات سوره یوسف پرداخته است این کتاب در هندوستان به سال ۱۳۰۵ ق چاپ شده است .
از تاج العلماء دو تفسیر دیگر یاد کرده اند:
1) انوار الانظار, در شرح و تفسیر سوره نور.
۲) ترجمه القرآن , در دو مجلد ترجمه قرآن به زبان اردو که در هندوستان چاپ و منتشر گردیده است .
مـنـابع :
احسن الودیعه , ۱/۲۰۱; اعیان الشیعه , ۸/۳۱۰; الذریعه , ۱/۲۸۸, ۴/۳۴۵; مصفى المقال فى مـصـنـفـى عـلـم الـرجـال , ۳۴۲; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۲; مفسران شیعه , ۲۰۰; نقباء البشر, ۴/۱۶۲۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۴/۵۹۶.
کنزالتفاسیر فى تفسیر المفردات القرآنیه
اثـر شـیـخ عـلى ( ۱۲۴۲ – ۱۳۱۵ ق ) فرزند مولى شیخ جعفر استرآبادى حائرى تهرانى معروف به شریعتمدار, از علماى امامیه و حکیم متاله .
تـفـسـیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر خود به تفسیر مفردات و کلمات غریب و متشابه و مشکلات به سبک ادبى و نحوى پرداخته است .
شریعتمدار استرآبادى آثار دیگرى بدین شرح دارد:
1) نثرالدرر الایتام , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى و روائى شامل تفسیر بخشى از قرآن است .مؤلف در این اثر خود آیات احکام قرآن را گردآورى نموده است و به ترتیب کتب فقهیه از طهارت لغایت دیات با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت (ع ) به شرح و بسط پرداخته است .
۲) الـدرر الایتام : در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى و روائى تلخیصى است از کتاب نثر الدرر الایتام .
۳) دررالاحکام , این تفسیر ضمن پانزده کتاب دیگر مى باشد که هریک از آنها اختصاص به یک علم از علوم است .کتاب اول در نحو و کتاب دهم در علم تفسیر و مؤلف بحث خویش را به کلیات علم تفسیر و قرآن مجید اختصاص داده و کلمات متشابه و غریب را تفسیر نموده است .کتاب یازدهم در تجوید و نحو قرآن مى باشد.
۴) تجوید التنزیل فى علم الترتیل , در یک مجلد شامل بخشى از قرآن کریم مى باشد.مـؤلف اثر خویش را به علم ترتیل و قراءآت قرآن مجید اختصاص داده و نیز گاهى به نحو و اعراب بعضى از کلمات مى پردازد.
نسخه اصلى آثار فوق که برشمردیم در تهران نزد احفاد شریعتمدار محفوظ است .
منابع :
الذریعه , تحت عناوین فوق ; ریحانه الادب , ۳/۲۱۰ , معجم الدراسات القرآنیه , ۱۵۷, مفسران شیعه , ۱۸۳; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۱۶۱.
تفسیر صفى علیشاه
اثـر حـاج مـیـرزاحسن ( ۱۲۵۱ – ۱۳۱۶ ق ) فرزند محمد باقر اصفهانى معروف به صفى علیشاه , از اقطاب سلسله نعمت اللهى و سرسلسله صفى علیشاهى .
تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و شیوه عرفانى و ادبى شامل تمام قرآن در بحر رمل مسدس بر وزن مثنوى مولوى است .
مؤلف در تاریخ نظم آن چنین سروده است : تاریخ من ارطلب کنى خود گویم تفسیر صفى هادى گمراهانم ( ۱۳۰۷ ق ) این تفسیر را نزد صوفیان و عارفان پایگاهى است و در محافل و خانقاههاى خویش آن را مى خوانند و بسیار از ابیات آن را از بر مى کنند.
این تفسیر نخست در ۱۳۰۸ ق در تهران در دو مجلد طبع گردید سپس در سالهاى ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ و ۱۳۲۴ ق تجدید چاپ شده است .
صفى علیشاه تفسیر دیگرى به نام تفسیر سوره یوسف تالیف نموده است .و آن را در یـک مـجـلـد بـه زبان فارسى به شیوه عرفانى و بر مذاق اهل تصوف نثرا تفسیر و تاویل نموده که در ۱۳۲۰ ق در تهران چاپ سنگى گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۴/۲۷۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۵۱۷; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۹۵; مفسران شیعه , ۱۸۶; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۹.
تفسیر صالحى
اثـر شـیـخ مـحـمـدعلى صالحى ( م ۱۳۱۹ ق ) فرزند شیخ محمد صالح برغانى قزوینى , از علما و متکلمین امامیه و اساتید فقه و اصول حوزه قزوین .
تـفـسـیـر مورد بحث شامل مجموعه اى از رسائل به زبان عربى و فارسى , در بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در این اثر بعضى از آیات و سوره هاى مورد نظر خود را عنوان کرده سپس با مشرب ملایم مـتـشـرعـه بـه رد شیخیه و بابیه پرداخته و اعتقادات خود را به سبک کلامى و فلسفى با بهره از روایات خاندان عصمت و طهارت (ع ) بیان کرده است .
این تفسیر از جمله تفسیرهایى است که مشاجرات و برخوردهاى عقائد تند قرن سیزدهم هجرى را منعکس مى کند و تاریخ تالیف آنها از ۱۲۶۳ ق لغایت ۱۲۶۶ ق مى باشد.
از جمله سوره هایى که مؤلف عنوان کرده است : سوره الحمد, سوره الاخلاص , سوره الاعلى , سوره الـرحـمـن , سوره القدر و غیره و از جمله آیاتى که در رد شیخیه و بابیه عنوان کرده آیه : فلما راى القمر بازغا قال هذا ربى است .
ایـن تفسیر به فارسى و در رد سید على محمد باب است که صریح اقوال او را با روایات و به سبک اسـتـدلالى رد کرده است و نیز تفسیر آیه موده از سوره شورى : قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فى القربى و تفسیر آیه نور: اللّه نور السموات و الارض و غیره .
این مجموعه از مخطوطات موقوفه پدرش شیخ محمد صالح برغانى حائرى در کربلا موجود است .
منبع :مقدمه موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۵۲.
النص الجلى فى امامه مولانا على
مـفـسـر شـیخ ملا حسین ( م ۱۳۲۰ ق ) فرزند باقر بروجردى , از علماى عصر خود ( – بروجردى , حسین ). ایـن تـفسیر در شرح و بیان چهل آیه از قرآن کریم که در شان حضرت على بن ابى طالب (ع ) نازل گـردیـده اسـت و مؤلف پس از استخراج آیات مذکور به شرح و بین ادله وارده بر تنصیص امامت امـیـرالمؤمنین (ع ) با اسانید فریقین سنى و شیعه مبادرت کرده و آن را بر یک مقدمه و چهل آیه مـنظم کرد که توسط فرزندش نورالدین بروجردى در ۱۳۲۰ ق در ۳۰۰ صفحه در تهران و مجددا در سال ۱۳۳۰ ق توسط چاپخانه میرزا عباس تجدید چاپ و انتشار یافت .
منابع :
تاریخ بروجرد, ۲/۴۸۹; الذریعه , تحت عناوین ذکر شده است ; الکرام البرره , ۱/۳۸۰; الماثر و الـثـار, ۱۷۳; مـؤلـفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۷۰۶; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۰۳; مفسران شیعه , ۲۰۱.
اسرار التنزیل
از شیخ مولى حسین ( م ۱۳۲۰ ق ) فرزند باقر بروجردى , از علما و فقهاى متاله .
مولى حسین بروجردى سه تفسیر تالیف نموده است بدین شرح :
۱) تفسیر کبیر بروجردى , در چند مجلد به زبان عربى از تمام قرآن به شیوه کلامى و با بهره از احادیث ائمه اطهار (ع ).
۲) اسرار التنزیل , که تلخیصى است از تفسیر کبیر یاد شده .
۳) النص الجلى فى امامه على (ع ), که در ۱۳۲۰ ق در تهران به چاپ رسیده است .
مـنـابـع :
تـاریـخ بروجرد, ۲/۴۸۹; الذریعه , ۲/۴۳; الکرام البرره , ۱/۳۸۰; الماثر و الثار, ۱۷۳; معجم الـدراسـات الـقـرآنـیه , ۱۶; مفسران شیعه , ۲۰۱; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۷۰۶.
تفسیر آیه نور
اثـر شـیخ هادى تهرانى ( ۱۲۵۳ – ۱۳۲۱ ق ) فرزند محمد امین تهرانى نجفى , از علما و ائمه فتوى که صاحب آراء فلسفى خاص بود.
ایـن تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه حکمى اختصاص به تفسیر آیه ۳۵ سوره نور اللّه نور السموات و الارض یافته است .در تهران در ۱۳۱۹ ق چاپ سنگى گردیده است .
مـنـابـع :
احـسن الودیعه , ۱/۱۶۶; اعیان الشیعه , ۱۰/۲۳۳; الذریعه , ۴/۳۳۴; تفسیر و تقاسیر جدید, ۱۷۴; الاعـلام , ۷/۱۲۷; مـعـجـم رجال الفکر, ۲۹۵; معجم المؤلفین , ۱۲/۸۴; مفسران شیعه , ۱۹۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۷۰۹.
آیات الائمه
از سـیـد مـحمد على ( م ۱۳۲۱ ق ) فرزند سید مهدى حسینى تهرانى لاریجانى نیاکى معروف به تیرفروش , حکیم متاله , از علماى تهران .
ایـن تفسیر به زبان فارسى در یک مجلد, در شرح و بیان و تاویل آیات قرآنى که مربوط به امامت و ولایـت و فـضـائل امـیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) و ائمه معصومین (ع ) و خاندان عصمت و طهارت مى باشد.و از طریق روایات و کلام به بحث پرداخته است .
این کتاب در ۱۳۱۶ ق در تهران در ۳۴۲ صفحه چاپ سنگى گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۱/۴۰; الماثر و آثار, ۱۵۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۴/۴۲۴; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, ۴/۱۵۴۴; مفسران شیعه , ۱۸۳.
توضیح الیات
از مولى محمدتقى ( ۱۲۲۶ – ۱۳۲۱ ق ) فرزند محمد حسین کاشانى تهرانى , از علماى شیعه و فقیه محقق .
این تفسیر در بیان و شرح بعضى از آیات قرآن کریم است که بعضى از مؤمنین از مؤلف تفسیر آن را درخواست نموده اند.
و همچنین مفسر آیه : رب المشرقین و رب المغربین را با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) تفسیر و تاویل نموده است .این کتاب در ۱۲۹۷ و ۱۳۰۱ ق در تهران به چاپ رسیده است .
مـولـى مـحـمـدتـقـى کـاشانى تفسیر دیگرى به نام ایضاح المشتبهات به شیوه نحوى و ادبى در مشکلات و متشابهات آیات قرآن تالیف نموده است و هر دو کتاب به زبان فارسى مى باشد.
منابع :
الاعلام , ۶/۶۳; اعیان الشیعه , ۹/۱۹۳; الذریعه , ۴/۲۸۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۱۶; معجم رجـال الـفـکـر و الادب فى النجف خلال الف عام , ۳۶۱; مفسران شیعه , ۱۹۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۲۱۲; نقباء البشر, ۱/۲۵۳; هدیه العارفین , ۲/۳۹۲; المثر و الثار, ۱۷۰; فوائد الرضویه , ۴۳۷.
تفسیر القرآن الحکیم
اثـر مـیر محمد کریم ( زنده ۱۳۲۲ ق ) فرزند میر جعفر علوى حسینى موسوى , از علما و مفسرین امامیه .
ایـن تـفسیر در سه مجلد به زبان عربى و به شیوه استدلالى شامل تمامى قرآن کریم از آغاز لغایت انجام آن است .مؤلف پس از ذکر آیه به تفسیر و تاویل مى پردازد.
مؤلف از منابع تفسیرى مانند: مجمع البیان , کشاف زمخشرى , تفسیر کبیر فخر رازى , انوارالتنزیل بیضاوى و لباب التاویل فى معانى التنزیل بهره گرفته است .
مـؤلـف روش خویش را در مقدمه چنین مى نویسد ضمنا ذیل هریک از آیات خلاصه و تاویل آن را اضافه کردم تا فهم مقصود براى نوآموزان آسانتر شده تاویلات نارواى دیگر را بتوانند در برابر آیات شخصا بسنجند.این تفسیر توسط آقاى صادق نوبرى به فارسى ترجمه و در سه مجلد به چاپ رسیده است .
منبع : تفسیر القرآن الحکیم علوى .
برهان البیان
از سـید ابوالقاسم ( ۱۲۴۹ – ۱۳۲۴ ق ) فرزند حسین بن نقى رضوى لاهورى ,از متکلمین و علماى امامیه در هندوستان .
در ایـن تـفـسـیـر مـؤلـف به شرح و تاویل آیه استخلاف از سوره نور پرداخته و نیز بحث خویش را اختصاص به خلافت و امامت امیرالمؤمنین على (ع ) به استناد آیات قرآن داده است شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه آن را به زبان اردو دانسته و مى نویسد در هندوستان به چاپ رسیده است .
خانبابا مشار در کتاب مؤلفین کتب چاپى آن را به عربى ضبط کرده است .سید ابوالقاسم رضوى لاهورى مؤلف کتاب دیگرى به نام لوامع التنزیل و سواطع التاویل است و آن بـه زبـان فـارسى در ۳۰ جلد و هر جلد براى یک جزء از قرآن به شیوه کلامى و با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) تاویل شده است و تا جلد ۱۶ در لاهور چاپ گردیده است .
مـنـابـع :
تـذکـره بـى بها فى تاریخ العلماء, ۳۹; تذکره علماى امامیه پاکستان , ۱۶; الذریعه , ۳/۹۴; مـشـاهـیر کشمیر, ۱۰۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۱; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۱/۲۵۲; نقباء البشر, ۱/۶۶.
جلاء الضمیر فى حل مشکلات آیه التطهیر
اثر شیخ محمدعلى بحرانى ( م ح ۱۳۲۵ ق ) از احفاد شیخ یوسف بحرانى صاحب حدائق الطرائق , از علماى اخباریه و فقیه محدث .
این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى شامل آیه تطهیر است .مـؤلـف در ایـن اثـر بـه تفسیر آیه ۳۳ سوره احزاب : انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجل اهل البیت و یـطهرکم تطهیرا با مشرب اخبارى خود و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) بـه تـفسیر و تاویل آیه پرداخته است و نیز از کتاب سلاسل الحدید جدش شیخ یوسف بحرانى نقل مى کند.این تفسیر در ۱۳۲۵ ق در بمبئى طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۵/۱۲۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۲۴; نقباء البشر, ۴/۱۳۵۵.
جواهرالایمان فى ترجمه تفسیر القرآن
اثر شیخ محمد باقر ( م ح ۱۳۲۶ ق ) فرزند حاج اسماعیل تاجر سیرجانى , معروف به سلطان العلماء, از علماى امامیه و جامع علوم و فنون اسلامى .
تـفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه روائى ترجمه اى است از تفسیر امام حسن عسکرى (ع ) به فارسى و در ۱۳۲۰ ق در بمبئى چاپ سنگى گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۵/۲۶۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۱۴; نقباء البشر, ۱/۱۸۷.
ناسخ التفاسیر و ناصرالنحاریر
اثـر شـیـخ عـلـى اکبر ( ۱۲۷۰ – ۱۳۲۶ ق ) فرزند میرزا شیرمحمد همدانى , عالم مجتهد ملقب به صدرالاسلام .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه لغوى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف کلمات قرآن را به ترتیب حروف الفبائى آورده به تفسیر کلمات قرآن پرداخته است .
در مـقدمه خود مى نویسد تمام منابع وى از کتب شیعه است و از تفاسیر سنى نقل نمى کند سپس حدود بیست کتاب را که از آنها بهره گیرى نموده و از مخذ وى مى باشد نام مى برد.
نسخه اصل به خط مؤلف ( شماره ۲۴۶۹ ) در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است .
مـنـابع :
الذریعه , ۲۴/۵; اعیان الشیعه , ۸/۱۷۱; معجم رجال الفکر, ۴۶۶; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۹۹; معجم المؤلفین , ۷/۴۰.
روضه الامثال
از مولى احمد ( م ۱۳۲۷ ق ) فرزند عبداللّه کوزکنانى تبریزى نجفى , از فقها و محققین شیعى .
مؤلف آیات امثال قرآن کریم را استخراج کرده و به تفسیر و تاویل آنها پرداخته و در مقدمه گفتار خـود شعب بلاغت و فائده تمثیل را مورد توجه قرار داده و سپس به تفسیر آیات مورد نظر خویش پرداخته است این کتاب در ۱۳۲۵ ق به چاپ رسیده است .
مـنـابع :
آثارالحجه , ۱/۱۱۰, الذریعه , ۲/۳۴۷, ۱۱/۲۸۸; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۳۸۲; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, ۱/۱۰۹.
تاویل الآیات الباهره فى فضائل العتره الطاهره
اثـر شـیخ محمدتقى (۱۲۶۲ ـ ۱۳۳۲ ق ) معروف به آقا نجفى اصفهانى و مسجد شاهى فرزند شیخ محمدباقر ایوانکیفى تهرانى , از علما و ائمه فتوى و تقلید در اصفهان .
تـاویل الیات در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى و روائى شامل بخشى از قرآن کریم است مؤلف آیات قرآن را که در فضائل و شان حضرت امیرالمؤمنین (ع ) و خاندان عصمت و طهارت (ع ) نـازل گـردیـده گردآورى نموده و با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.
این تفسیر در ۱۲۹۱ ق در تهران به قطع وزیرى چاپ سنگى گردیده است .
آقـا نـجفى اصفهانى دو تفسیر دیگر بدین شرح دارد:
۱) اسرارالیات , در یک جلد به زبان فارسى و شیوه کلامى و ادبى شامل بخشى از آیات قرآن .
۲) خواص الیات , شرح و ترجمه الدرالنظیم فى خواص القرآن العظیم , در یک جلد به زبان فارسى و بـه شـیـوه کلامى شامل تفسیر تمام قرآن به ترتیب سوره ها در ترجمه و شرح تفسیر الدرالنظیم ابوالسعادات یافعى تمیمى است .
اگرچه مؤلف صریحا بیان نکرده است که ترجمه تفسیر یافعى است ولى اشاره مى کند که آنچه را در ایـن کتاب یاد مى کند منقول از کتب اهل عرفان و خواص سوره ها بر حسب ترتیب الدرالنظیم یافعى است .
این کتاب در ۱۲۹۹ ق در بمبئى چاپ شده است .
مـنـابـع :
اعـیـان الشیعه , ۹/۱۹۶; تذکره القبور یا دانشمندان اصفهان , ۱۶; الذریعه , ۲/۳۸, ۳/۳۰۳, ۷/۲۷۰; فوائد الرضویه , ۴۳۸; شخصیت شیخ انصارى , ۳۶۱; المثر و الثار, ۱۶۱; مکارم الثار, ۳/۱۰۰۹; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۹; معجم رجال الفکر, ۲۹۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۱۹۸; نقباء البشر, ۱/۲۴۷.
ضیاء التفاسیر
اثـر سـیـد امـیـرمـحـمد صادق ( م ۱۳۳۳ ق ) فرزند امیر ابوالقاسم خوانسارى موسوى , از علما و محدثین شیعه .
تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسى وشیوه روائى و استدلالى شامل تمامى قرآن کریم از آغاز لغایت انجام آن مى باشد.
مؤلف پس از ذکر هر آیه , ترجمه مختصر فارسى آن را آورده سپس با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.
این تفسیر در ۱۲۹۹ ق در تهران به قطع رحلى چاپ سنگى گردیده است .
مـنـابـع :
الذریعه , ۴/۲۷۸; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۳/۳۴۲۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۵۰۳.
ترجمه القرآن فى شرایط الایمان
از سـیـد محمد تقى ( ۱۲۶۵ – ۱۳۳۳ ق ) فرزند سید میر رضا حسینى قزوینى معروف به تقوى , از ائمه فتوى و تقلید و فقهاى عصر خویش ( – تقوى , سید محمد تقى ). ایـن تـفسیر فارسى شامل پانصد آیه از آیات قرآن کریم است که مؤلف بر مذاق خود آنها را از قرآن مـجـید انتخاب نموده است و اکثر آنها در حالات اجتماعى مسلمین و کیفیت معامله مسلمین با کفار و معاشرت با یکدیگر است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزند ارشد وى سید جواد تقوى مى باشد.
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۹/۱۹۶; الذریعه , ۴/۱۲۳; شجره اجداد, زندگینامه احفاد سید محمد تقى , ۱۲۳; مـیـنـودر, ۲/۱۹۱; نـقباء البشر, ۱/۲۵۶; شخصیت شیخ انصارى , ۳۶۰; معجم رجال الفکر فى النجف , ۳۵۰.
آفتاب درخشنده
اثر مؤیدالاسلام میرزا محمد حسن ( ۱۲۸۷ – ۱۳۳۵ ق ) فرزند میرزا على جابرى اصفهانى .
تفسیر مورد بحث به فارسى است و به کلیات قرآن کریم و اثبات معجزات قرآنیه مى پردازد این اثر در ۱۳۰۲ ش در اصفهان چاپ سنگى گردیده است .
منابع ,
الذریعه , ۱/۳۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۲/۶۱۰ – ۶۱۲.
نورالهدى
اثـر سید عبدالحسین کمونه ( ۱۲۶۸ – ۱۳۳۶ ق ) فرزند سید على ثابت آل کمونه نجفى , از علماى نجف اشرف ( – آل کمونه ). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل آیه نور.
مـؤلـف ایـن اثر را به تفسیر آیه نور اختصاص داده و به سبک استدلالى و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسیر این آیه پرداخته است .نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وى در نجف موجود است .
منابع :
الذریعه , ۲۴/۳۸۷; معجم رجال الفکر فى النجف , ۳۸۰; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۱۰; نقباء البشر, ۳/۱۰۵۳; مصفى المقال , ۲۱۸.
آیات الاحکام فشندى
از شیخ محمدعلى مشهور به شیخ حمزه على ( ۱۲۶۷ – ۱۳۳۸ ق ) فرزند شیخ محمدتقى فشندى قزوینى , از علما و ائمه تقلید قزوین .
مؤلف , آیات احکام قرآن کریم را که بیش از ۳۰۰ آیه مى شود استخراج نموده و به شرح و بیان احکام فقهى مذکور پرداخته و بر اساس کتب فقهیه ترتیب داده است که آغاز آن از کتاب طهارت و پایان در کتاب قضا و شهادات است .
نـسـخـه خـط مـؤلـف از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور ( عبدالحسین شهیدى صالحى ) مى باشد.
مـنـابـع :
مـستدرکات اعیان الشیعه , حسن امین , ۲/۳۰۳; موسوعه البرغانى فى فقه الشیعه , ۱/۲۱, مینودر, ۳۴۳, نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, ۲/۶۸۲.
علوم القرآن
اثـر سید محمد هارون ( م ۱۳۳۹ ق ) حسینى زنجیفورى ( ; زنگى پورى ) هندى , از علماى امامیه در هندوستان .
ایـن کـتـاب به زبان اردوست و مؤلف به تفسیر آیات قرآن کریم که دلالت در علوم و فنون علمیه است اشاره کرده و پس از استخراج آنها از قرآن مبسوطا تفسیر و تاویل نموده است .
این کتاب در هندوستان به چاپ رسیده است .
حـسینى زنجیفورى سه کتاب دیگر تالیف کرده است :
1) توحید القرآن , در این کتاب آیات توحید کلیه از قرآن استخراج و به زبان اردو شرح و تفسیر شده است .این کتاب در هندوستان چاپ شده است .
۲) امـامه القرآن , مؤلف آیات قرآن مربوط به امامت حضرت على بن ابى طالب و ائمه اطهار (ع ) را استخراج کرده و به زبان اردو ترجمه و تفسیر نموده است .این کتاب در هندوستان به طبع رسیده است .
۳) خـلاصـه الـتفاسیر, به زبان عربى و خلاصه اى از سه کتاب : توحید القرآن , امامه القرآن و علوم القرآن است .
منابع :
الذریعه الى تصانیف الشیعه , ۱۵/۳۲۷; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۰۱.
بوارق القهر فى تفسیر سوره الدهر
اثر شیخ حبیب اللّه شریف ( ۱۲۶۲ – ۱۳۴۰ ق ) فرزند شیخ على کاشانى , از علما و ائمه فتوى .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف این اثر را به سوره مبارکه الدهر اختصاص داده است و پس از ذکر آیه , به تفسیر و تاویل آن مى پردازد.
مؤلف اثرات متعدد دیگرى از خود به یادگار گذاشته است که سید جواد شبر در کتاب خود ادب الـطـف و شـیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه به تفسیرهاى سوره اخلاص , سوره فاتحه , سوره فتح , سوره اعلى , سوره کوثر و سوره ملک اشاره کرده اند.
مـنـابع :
ادب الطف او شعراء الحسین (ع ), ۹/۴۶; الذریعه , ۴/۳۳۹; و مستدرکات الذریعه , ۲۶/۱۰۹; مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال , ۱۲۰; نقباء البشر, ۱/۳۶۰.
آیات النازله فى شان على (ع )
اثر سید عبدالحسین ( ۱۲۶۴ – ۱۳۲۴ ق ) فرزند سید عبداللّه موسوى لارى , از علماى فارس .
ایـن تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و روائى شامل آیاتى از قرآن که در فضائل و شان حضرت امیرالمؤمنین على بن ابى طالب و خاندان عصمت و نبوت (ع ) نازل گشته است .
مؤلف با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و منابع کهن به تفسیر و تاویل آنها پرداخته است .این کتاب در ۱۳۱۹ ق در شیراز چاپ سنگى شده است .
سـیـد عـبـدالحسین چهار اثر دیگر تالیف نموده است بدین شرح :
۱) الیات النازله فى ذم الظلم و الـجور یا تفسیر آیات الظالمین , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى شامل بیش از چهارصد آیه از قرآن که در ذم ظلم و جور و غاصبین حقوق آل محمد (ص ) نازل گردیده است .مؤلف با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و منابع دیگر آنها را تفسیر و تاویل نموده است .این تفسیر در ۱۳۱۴ ق چاپ سنگى شده است .
۲) الـتـنـزیل فى بعض المتشابهات , در یک مجلد به زبان عربى که در آن آیات متشابهات قرآن را گـردآورى نـمـوده سپس به تفسیر و تاویل آنها به سبک لغوى و ادبى با بهره از روایات و احادیث ائمه معصومین (ع ) پرداخته است .نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سید على معروف به آیه اللاهى در لار موجود است .
۳) الـمحکم و المتشابه , در یک مجلد به زبان عربى و به شیوه ادبى که مؤلف در آن آیات محکم و مـتـشـابـه را از قـرآن مجید گردآورى نموده سپس به سبک ادبى و کلامى و با بهره از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و منابع متقدمین به تفسیر و تاویل آنها پرداخته است .
اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است .
۴) قـراءه اهل البیت (ع ), در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى مؤلف در این اثر قراءآت قرآن را که از طریق ائمه معصومین (ع ) رسیده است با اشاره به نحو و لغت شرح و بیان نموده است .نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است .
مـنـابع :
دانشمندان و سخن سرایان فارسى , ۳/۵۷۸; الذریعه , ۱/۴۸; معارف الرجال , ۲/۳۷; معجم الـدراسـات الـقـرآنیه , ۸; معجم رجال الفکر فى النجف , ۳۸۸; مفسران شیعه , ۲۰۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۷۵۱; نقباء البشر, ۳/۱۰۴۸.
الجمان الحسان فى احکام القرآن
اثـر سـیـد مـحـمود ( متولد ۱۳۴۵ ق ) فرزند سید مهدى دهسرخى اصفهانى , از علما و اصولیین امامیه .تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم .
مؤلف آیات احکام را جمع کرده سپس با بهره از روایات ائمه اطهار (ع ) به سبک استدلالى به بحث فقهى آیات پرداخته است .
این تفسیر ابتدا در تهران در ۱۳۷۸ ق چاپ سنگى گردیده سپس در نجف تجدید طبع شده است .
مـنـابـع :
معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۲۴; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۳۲.
البیان فى تفسیر بعض سور القرآن
از سـیـد عـبـد عـلـى مـعروف به سید ابوتراب ( ۱۲۱۷ – ۱۳۴۶ ق ) فرزند سید ابوالقاسم موسوى خوانسارى نجفى , از ائمه فتوى و تقلید و مدرسین حوزه علمیه نجف .
مـؤلـف بـا انتخاب بعضى از سوره هاى قرآن کریم و بهره از روایات خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسیر آیات سوره هاى مذکور پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف را شیخ آقابزرگ تهرانى در کتابخانه مفسر در نجف اشرف مشاهده نموده است .
سـید عبد على کتاب دیگرى به نام لب الالباب فى تفسیر احکام الکتاب دارد که آیات الاحکام را از قـرآن اسـتـخـراج کرده و آنها را با بهره گیرى از روایات و احادیث اهل بیت (ع ) و به ترتیب کتب فقهیه – از طهارت تا دیات – مرتب کرده و بحث و تفسیر نموده است .
نسخه آن به خط مؤلف در کتابخانه وى در نجف دیده شده است .
مـنـابع :
احسن الودیعه , ۲/۳; اعیان الشیعه , ۸/۲۹; الذریعه , ۳/۱۷۲; ریحانه الادب , ۳/۱۸۷; مصفى الـمقال , ۲۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۴; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۱۷۲; مفسران شیعه , ۱۹۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۱/۱۲۲; نقباء البشر, ۱/۲۷.
آیات الحجه و الرجعه
اثـر شـیـخ مـحمد على ( زنده در ۱۳۵۰ ق ) فرزند شیخ حسن على همدانى حائرى , از محققین و فقیه اصولى .این تفسیر به دو مساله حجت و رجعت اختصاص داده شده است که مؤلف ۳۱۳ آیه از قرآن کریم به تـعـداد اصـحـاب و انـصـار حـضرت حجت بن الحسن (عج ) هنگام ظهور وى و همچنین به عدد اصحاب حضرت رسول (ص ) در جنگ بدر را شرح و تفسیر کرده و بهه همان ترتیب سوره ها و آیات در قـرآن تـنـظیم نموده سپس با بیان وافى و رسا و ذکر نکات دقیق و تحقیقات ظریف و بهره از روایـات ائمـه معصومین (ع ) به بیان آیات مذکور پرداخته است و داراى فهرست منظمى است که محل آیه و سوره اى را که در آن کلمه حضرت حجت (عج ) تاویل گردیده معین مى دارد.
مـنـابـع :
الـذریـعـه الى تصانیف الشیعه , ۱/۴۷; معجم الدراسات القرآنیه , عند الشیعه الامامیه , ۶; مفسران شیعه , ۱۸۳.
کشف الحجاب عن وجوه اعجاز بعض آیات الکتاب
اثر شیخ مصطفى ( زنده ۱۳۵۰ ق ) فرزند شیخ مرتضى خوئى , از علماى معاصرین .
تفسیر مورد بحث شامل بعضى از آیات قرآن که مورد ایراد واقع شده مى باشد.
مؤلف آن را در رد اعترافات و اشکالات به شیوه کلامى و به زبان عربى در یک مجلد تدوین نموده است .این کتاب در ۱۳۶۶ ق در مشهد چاپ شده است .
منابع :
الذریعه , ۱۸/۲۵; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۴۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۲۳۸.
تفسیر کاشانى
از شیخ سلیمان ( م ب ۱۳۵۰ ق ) فرزند ابوالقاسم کاشانى , عالم فقیه .تفسیر مورد بحث به زبان عربى و فارسى است .مؤلف پس از ذکر قطعه اى از آیات قرآن کریم با ترجمه و تفسیر اجمالى به فارسى آیات مذکور را به عـربى تفسیر مى نماید و نیز تحت عنوان فصل فى التفسیر و التنزیل , فصل فى بیان الالفاظ, فصل فـى خـواص الـیات , آن را مرتب نموده و با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت (ع ) از تفاسیر دیگر نیز گاهى نقل مى کند: جلد اول از آغاز قرآن تا سوره اعراف را دربردارد.
نـسـخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیه اللّه مرعشى در قم ( شماره ۶۸۱۰ ) محفوظ است .
منبع : فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیه اللّه مرعشى قم , ۱۸/۹ – ۱۰.
خلاصه التفاسیر
اثر شیخ محمود تهرانى ( زنده ۱۳۵۲ ق ) از دانشمندان معاصر.تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه ادبى شامل تمام قرآن کریم است که بیشتر به ترجمه شباهت دارد.
در یک صفحه آیات قرآن را آورده و در مقابل آن ترجمه فارسى و بعضى توضیحات لازم داده است .این کتاب در ۱۳۵۲ ق به تصحیح مرحوم شعرانى در تهران طبع و منتشر شده است .
مـنـابـع :
الـذریعه , ۷/۲۲۰; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۲/۱۹۰۳; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۵۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۵۲.
مقتنیات الدرر
اثر سید على ( ۱۲۷۰ – ۱۳۵۳ ق ) فرزند سید حسین موسوى لاریجانى حائرى مشهور به حائرى , از ائمه فتوى و مفسرین امامیه .تفسیر مورد بحث به زبان عربى و تمامى قرآن کریم در دوازده جلد است .
مـؤلـف پـس از ذکـر آیه شریفه قرآن به تفسیر آیه مى پردازد و عمده شرح و بیانات وى مستند به روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) مى باشد و از تفسیرهاى کهن و نقل اقوال ابن عباس بهره گرفته است .
این تفسیر در الذریعه سهوا تفسیر فارسى معرفى گردیده است که جلد اول آن در ۱۳۳۷ ش آغاز و جـلـد دوازدهم یعنى تمامى دوره در ۱۳۴۱ ش توسط دارالکتب الاسلامى از چاپ خارج گشته است .نام کامل آن ( مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر ) است .
حائرى داراى تفسیر دیگرى به فارسى است که براى شاگردان خود در تهران بیان نموده و اکنون مخطوط مى باشد.
مـنابع :
الذریعه , ۲۲/۳۵; معجم الدراسات القرآنیه , عند الشیعه الامامیه , ۲۸۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۱۷۸; نقباء البشر, ۴/۱۴۲۲.
انوار القرآن
از سـید راحت حسین ( ۱۲۹۷ – ۱۳۵۵ ق ) فرزند سید ظاهر حسین رضوى کوپال پورى هندى , از اعیان علماى شیعه .
ایـن تـفـسـیـر بـه زبان اردو در چند جلد بزرگ است و قسمتهایى از آن در مجله الشمس که در هـنـدوسـتـان مـنـتـشـر مى شد در ۱۳۵۵ ق به چاپ رسیده است و سبک مفسر کلامى روائى با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) مى باشد.
مـنـابـع :
الـذریعه , ۲/۴۳۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۳۳; معجم رجال الفکر و الادب فى النجف , ۴۶۹; نقباء البشر, ۲/۷۱۶.
قاموس غریب القرآن
اثر شیخ میرزا محمد ( م ۱۳۵۵ ق ) فرزند شیخ میرزا حسین خلیلى تهرانى , از علما و ادباى امامیه ( – آل خلیلى ). ایـن تـفـسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربى و به شیوه لغوى و ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف اثـر خـویـش را بر حروف الفبائى ترتیب داده و بعد به ترتیب سوره هاى قرآن در سه فصل تـنـظیم نموده نخست نام سوره را یاد مى کند و بعد کلمات غریب و الفاظ مشکله سوره مذکور را ذکـر نـموده و مشهورترین تفسیر و معروفترین معانى کلمات را یادآورى مى کند و نیز در حواشى آن تعلیقات مفید و نفیسى افزوده است .
این کتاب را تفسیر کبیر خلیلى نیز مى نامند.مـیـرزا مـحـمـد خـلـیل تهرانى اثر دیگرى نیز دارد که آن را غریب القرآن یا تفسیر صغیر خلیلى نامیده اند.
ایـن کـتـاب تلخیصى است از تفسیر کبیر مفسر که براى سهولت متن مطالب آن را خلاصه کرده است .
هر دو تفسیر از نظر صاحب الذریعه گذشته است .نسخه اصل آنن به خط مؤلف در کتابخانه وى در نجف اشرف موجود مى باشد.
مـنـابـع :
الـذریعه , ۱۷/۱۷; شعراء الغرى , ۱۰/۴۵۳ – ۴۶۴; ماضى النجف و حاضرها, ۲/۲۴۴ – ۲۴۶; معجم رجال الفکر, ۱۶۶; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۲۳.
آیات ظهور
اثر شیخ علیقلى دهخوارقانى ( م ۱۳۵۵ ق ) از خطباء مشهور آذربایجان , ادیب و شاعر شیعى .تـفـسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى و به شیوه استدلالى و ادبى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر ۱۱۰ آیه از آیات قرآن را که در شان ظهور حضرت حجت بن الحسن (عج ) و رجعت ایـشـان نازل گردیده است گردآورى نموده سپس با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (ع ) و ذکر اشعار خویش تفسیر و تاویل کرده است .
مؤلف این کتاب را که در ۱۳۵۰ ق تدوین نموده در حاشیه قصیده غدیریه خود در ۱۳۵۱ ق به طبع رسانده است .
مـنـابـع :
دانـشمندان آذربایجان , ۲۸۱; مستدرکات الذریعه , ۲۶/۱۸; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۵۷۴; نقباء البشر, ۴/۱۶۱۷.
ناسخ التفاسیر
اثـر سید محمد عصار ( ۱۲۶۶ – ۱۳۵۶ ق ) فرزند سید محمود حسینى لواسانى مشهور به عصار, از علما و افاضل عصر خویش پدر سید کاظم عصار.
این تفسیر در سه مجلد به زبان فارسى و به شیوه روائى و استدلالى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف نخست آیه شریفه را آورده سپس به ترجمه فارسى آن پرداخته و بعد به تناسب سوره , آیات را یـاد مـى کـنـد و بـا بـهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) به تفسیر و تاویل آنها مبادرت نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف ( شماره ۱۵۶۰ ) ثبت دفتر کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى مى باشد.
مـنـابـع :
الذریعه , ۲۴/۵; فهرست الفبائى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس , ۵۷۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۹۹; مفسران شیعه , ۱۸۹.
تفسیر کیوان
اثـر مـلا عـباسعلى ( ۱۲۷۷ – ۱۳۵۷ ق ) فرزند شیخ ملا اسماعیل قزوینى معروف به کیوان , حکیم عارف شیعى .این تفسیر در چهار مجلد به زبان فارسى و به شیوه کلامى و حکمى شامل تمام قرآن کریم .مـؤلف خود در مقدمه آن مى نویسد: استناد و استدلال این تفسیر فقط بر مدلول لفظى آیه است نـه بـه حدیث و خبر اعم از رسول اکرم (ص ) یا حدیث به معنى اخص و از ائمه اثنى عشر (ع ) و نیز ایـن تفسیر نه اینکه بر مبناى تفسیر صافى واصفى و تفسیر برهان است که اکثرا آیات را به اخبار و احـادیث ائمه معصومین (ع ) و گاهى از حضرت پیغمبر (ص ) و نه بر اساس حکمت و عرفان مانند تفسیر صدرالمتالهین شیرازى و یا تاویلات محیى الدین اعرابى و یا نیشابورى و غیره باشد.
تـفـسـیـر کـیـوان را مى توان مستدرکى بر تفسیرهاى گذشتگان به حساب آورد مگر در وجوه مشترک مانند اعراب و ترکیب جمله ها و لغات و لوازم مشترکه که هیچ تفسیر از آن مستثنا نیست و نمى توان خالى از آنها باشد.
زمان نزول هر یک از مکررات قرآن را کیوان خیلى دور از هم مى داند و مى گوید که عیب ندارد و گـویـنده را از فصاحت و بلاغت نمى اندازد که یک مطلبى را که گفته براى قومى دو سال دیگر بـراى قوم دیگر همان مطلب را به همان عبارت بگوید بلکه بى فاصله دو سال نیز زیرا عوض شدن مخاطب مجوز تکرار لفظى و معنوى است .
مؤلف پس از ذکر مقدمه اى کوتاه که شامل اقسام هنر مفسرین است به تفسیر بسمله و بعد تفسیر سـوره الـحمد پرداخته و نیز بحث خویش را تحت عنوان بیان اول , و بیان دوم تفسیر خویش بیان مى کند و نیز قسمتى از تفسیر خود را بین الهلالین به عربى یاد کرده است .
این تفسیر در تهران از ۱۳۱۰ لغایت ۱۳۱۵ش در چهار مجلد طبع گردیده است .
ملا عباسعلى کیوان تفسیر دیگرى در سه مجلد به زبان عربى و شیوه عرفانى و کلامى شامل تمام قرآن کریم دارد که از سوره الحمد آغاز کرده و به سوره الناس ختم کرده است .
مؤلف این اثر را کتاب ثمره الحیاه یا میوه زندگانى در شرح حال خویش ذکر نموده است .
نسخه خط مؤلف نزد احفاد وى موجود است .
مـنـابـع :
ثـمره الحیاه یا میوه زندگانى , ۱۰ و اکثر صفحات ; مستدرکات الذریعه , ۲۶/۲۲۱; تفسیر کـیـوان چـهـار مـجـلد; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۶۹۳; مینودر, ۲/۲۲۷; نقباء البشر, ۳/۱۰۱۶.
آیات البینات
از شیخ یوسف ( ۱۲۹۱ – ۱۳۵۷ ق ) فرزند احمد گیلانى نجفى , از علماى گیلان ادیب و شاعر.تـفـسـیـر مـورد بـحـث در بـیـان و تـفسیر شصت آیه از قرآن کریم است که اختصاص به فضائل امیرالمؤمنین على بن ابى طالب (ع ) و ائمه معصومین (ع ) دارد.
این کتاب در رشت به سال ۱۳۳۱ ق طبع شده است .
مـنابع :
تاریخ علما و شعراى گیلان , ۱۱۰; الذریعه , ۱/۴۷; مفسران شیعه , ۲۰۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۶/۹۰۱; معجم رجال الفکر فى النجف , ۱۱۲.
کـرائم الـقـرآن ,
اثـر سـیـد ابـوالـقاسم تبریزى ( ۱۲۸۶ – ۱۳۶۲ ق ) فرزند سید محمدرضا حائرى طباطبائى معروف به علامه , از علماى حائر شریف .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن است .
مـؤلف در این اثر به شیوه کلامى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ),بعضى از آیات را که مورد توجه و نظرش بوده است تاویل و تفسیر کرده است .
نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سید صادق طبیب معروف به علامه در کربلا موجود است .
علامه تبریزى چند تفسیر دیگر بر قرآن نوشته است از آن جمله : آداب القرائه : در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف به ذکر قراءآت و تجوید و تفسیر بعضى از کلمات غریب و مشکل قرآن پرداخته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وى نزد فرزندش سید صادق طبیب در کربلا موجود است .
منابع :
معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۴۲, نقباء البشر, ۱/۶۶ – ۶۸.
انوارالبیان فى تفسیر القرآن
اثـر مولوى غلام على ( ۱۲۸۳ – ۱۳۶۷ ق ) فرزند حاج اسماعیل بهاونکرى هندى , از علماى مجاهد شیعه در هندوستان .وى اکثر عمر خویش را به مبارزه و جهاد و دفاع از تشیع گذراند.
مؤلفات وى از یکصد و بیست مجلد بیشتر است و اکثر آنها به چاپ رسیده از جمله در فنون قرآن و تفسیر.هـمـچـنـیـن مـجله اى به نام راه نجاه به گجراتى منتشر مى کرد که حاوى نشر فرهنگ خاندان عصمت و نبوت بوده .
تفسیر وى به گجراتى در سه مجلد و با بهره گیرى از احادیث و روایات ائمه معصومین (ع ) تالیف گردیده و در هندوستان به چاپ رسیده است .
مـولـوى غـلام عـلـى اثر دیگرى به نام قصص الانبیاء دارد که شامل بخشى از قرآن و شرح و بیان داسـتـانـهـاى پـیامبران از حضرت آدم تا رسول اکرم (ص ) مى باشد که با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه طاهرین (ع ) تالیف نموده است .
این کتاب در سه مجلد در هندوستان به چاپ رسیده است .
منابع :
الذریعه , ۲/۴۲۱; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۳۲; نقباء البشر, ۴/۱۶۵۹.
تفسیر خراسانى حائرى
اثر سید میرزا هادى ( ۱۲۹۷ – ۱۳۶۸ ق ) فرزند سید على بن بجستانى معروف به خراسانى حائرى , از متکلمان و مراجع تقلید شیعه و مشاهیر مدرسین حوزه علمیه کربلا ( – بجستانى , سید هادى ). مـؤلـف از مفسران شیعه است که چهار اثر در علوم تفسیر نگاشته است و آنها به شرح زیر است :
۱) البیان فى تفسیر القرآن , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل بخشى از قرآن .
مـؤلـف در مقدمه خود مى نویسد مقصود از تالیف این تفسیر عرض معنى و تفسیر الفاظ و لغات و اعراب مى باشد و نسخه موجود قسمتى از قرآن است .
۲) تـفـسـیر الکبیر, در چند مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى مؤلف در این اثر خود تمامى وجوه تـفـسـیر آیه را با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) نگاشته است و مجلد اول از آغاز قرآن کریم تا سوره مبارکه هود مى باشد.
۳) تـفـسیر الوسیط, در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى و روائى داراى مقدمه و ظاهرا مؤلف موفق به اتمام آن نگشته است .مؤلف در تفسیر هر آیه جوانب ادبى آیه را از لغت و اعراب و سایر موارد ذکر نموده و از روایات ائمه معصومین (ع ) بهره گرفته است .
۴) تکمله بر تفسیر القمى , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى , شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در این اثر خود که در نوع خویش بى نظیر است روایات و احادیث عامه را که موافق با روایات عـلـى بن ابراهیم قمى در تفسیر اوست گردآورى نموده و تکمله اى بر تفسیر قمى از طرق عامه نگاشته است .
تـمـامـى تـفـسـیرهاى چهارگانه مفسر به خط مؤلف نزد سبط وى سید حسین جلالى در کربلا مـحـفـوظ بوده و امروزه نسخه هاى مذکور نزد سید محمد رضا جلالى از محققین معاصر موجود است .
مـنـابـع :
احـسـن الـودیعه , ۱/۲۱۵; الاعلام , ۸/۵۹; الذریعه , ۶/۴۶; معارف الرجال , ۳/۲۳۲; معجم المؤلفین , ۱۳/۲۱۶.
محمد و القرآن
اثـر شیخ کاظم ( ۱۳۰۲ – ۱۳۶۹ ق ) فرزند سلمان حلى کاظمى آل نوح , از خطباى منبر حسینى و متکلمان امامیه ( – آل نوح ). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در ایـن اثـر آیاتى از قرآن مجید را که در شان رسول اکرم (ص ) نازل گردیده گردآورى نموده سپس به سبک کلامى و ادبى و بهره گیرى از روایات و احادیث به تفسیر و تاویل مى پردازد.
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه او در کاظمین موجود است و در سال ۱۹۳۶ م در بغداد طبع گردیده است .
مـنـابع :
الذریعه , ۲۰/۱۵۶; اعیان الشیعه , ۹/۱۰; الاعلام , ۵/۲۱۵; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۲۶; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۶۴.
القرآن و العتره
اثر شیخ محمدعلى شاه آبادى ( اصفهان ۱۲۹۲ – تهران ۱۳۶۹ ق ) فرزند شیخ محمد جواد اصفهانى معروف به شاه آبادى , از ائمه فتوى و تقلید و مدرسین فلسفه در تهران .
وى از جـمـلـه علماى امامیه است که چند اثر در علوم قرآن و فنون تفسیر از خود باقى گذاشته اسـت :
۱) الـقرآن و العتره , این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى و روائى شامل بخشى از قرآن .
مؤلف در اثر خویش آیاتى از قرآن را که در فضائل خاندان عترت و طهارت (ع ) نازل گردیده است گردآورى نموده سپس با مشرب حکمى خود و سبک استدلالى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل آنها مى پردازد.این اثر در سال ۱۳۶۸ ق در تهران طبع گردیده است .
۲) الانـسـان و الفطره , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى که در آن آیه فطره اللّه التى فطر الناس را عنوان نموده و به اثبات توحید با مشرب فلسفى و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) پرداخته است .و این تفسیر در سال ۱۳۶۸ ق چاپ سنگى گردیده است .
۳) الایـمـان و الـرجعه , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه حکمى و استدلالى مؤلف آیه اذا وقع الـقـول اخـرجـنـا دابـه را عنوان نموده و با سبک فلسفى و استدلالى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) بحث زیبائى را در رجعت یاد کرده است .
این اثر ضمن مجموعه تفسیرهاى یاد شده در سال ۱۳۶۸ ق در تهران طبع گردیده است .
منابع :
ریحانه الادب , ۳/۱۶۷; مفسران شیعه , ۲۰۲; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۱۷۳.
التبیان فى معانى القرآن
اثـر سید حسین عرب باغى ( م ۱۳۶۹ ق ) فرزند سید نصراللّه موسوى عرب باغى ارومى تبریزى , از علماى کثیر التالیف قرن چهاردهم .بیش از هشتاد اثر از خود به یادگار گذاشته ( خانبابا مشار هفتاد و هشت عنوان کتب چاپى وى را ضبط کرده است ).
تـفـسـیـر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى به شیوه کلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن کریم است .شیخ آقابزرگ تهرانى در الذریعه آن را از کتب مطبوع وى ذکر نموده است .
همچنین در علوم قرآن کتاب دیگرى به نام دلائل القرآن دارد در یک مجلد به زبان فارسى در رد مقاله همدانى و در سال ۱۳۴۵ ق در تبریز طبع گردیده است .
مـنـابـع :
الـذریـعه , مستدرکات , ۲۶/۱۵۱; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۹۰۴; نقباء البشر, ۲/۶۶۴.
تحفه الاخوان فى نقد کتاب آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن
اثـر شـیخ ضیاءالدین عبدالحسین ( ۱۳۱۵ – ۱۳۷۰ ق ) فرزند شیخ محمدصادق خاصى کاظمى , از محققان و علماى خاندان آل خاصى ( – آل خاصى ). وى از جـمـلـه مـحـقـقـیـن شیعه است که چند تفسیر در علوم قرآن و فنون تفسیر از خود باقى گذاشته و اکثر آنها بر اساس استدراک و نقد است و آنها عبارتند از:
۱) تحفه الاخوان فى نقد کتاب آلاء الرحمن در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم .مـؤلـف اثـر خـویـش را در استدراکات و حواشى و تعلیقات و همچنین نقد و تحلیل بر تفسیر آلاء الـرحـمن شیخ محمدجواد بلاغى ( ۱۲۸۲ – ۱۳۵۲ ق ) قرار داده است نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وى در کاظمین محفوظ است .
۲) الـنـقـد الـجمیل على تفسیر انوارالتنزیل : در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن است .مؤلف در این اثر مستدرکاتى بر حواشى شیخ بهائى بر تفسیر انوارالتنزیل ابى سعید عبداللّه بیضاوى ( م ۶۸۵ ق ) نگاشته و همچنین نقد و تحلیلى بر سخنان بیضاوى دارد.نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه مؤلف در کاظمین موجود است .
۳) حـواشى و تعلیقات بر تفسیر تنزیه القرآن عن المطاعن , تالیف عبدالجبار معتزلى در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم .مؤلف در این اثر نقد و تحلیل نفیسى بر تفسیر تنزیه القرآن عن المطاعن نگاشته است .
مـنابع : مستدرکات اعیان الشیعه , ۱/۵۱; موسوعه الغتباب المقدمه , قسم الکاظمین , ۳/۹۰; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۳۰۵.
نفحات الرحمان فى تفسیر القرآن
اثر شیخ محمد نهاوندى ( زنده در ۱۳۷۰ ق ) فرزند شیخ عبدالرحیم تهرانى نهاوندى خراسانى .این تفسیر در چهار مجلد به زبان عربى و فارسى شامل تمامى قرآن کریم از آغاز تا انجام است .داراى مقدمه مبسوط در چهل طرفه .
مـؤلـف ابـتدا بحث خویش را به کلیات قرآن مجید اختصاص داده سپس به تفسیر از سوره الحمد شروع نموده است .شیوه او استدلالى است و از روایات و احادیث خاندان نبوت و طهارت (ع ) نیز بهره گرفته است .ایـن تـفـسـیر بین سالهاى ۱۳۵۷ – ۱۳۷۰ ق در تهران به چاپ سنگى و قطع رحلى طبع گردیده است .
مـنابع :
الذریعه , ۲۴/۲۴۷; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۵/۵۲۶۲; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۳۰۵.
نور العرفان و کشف اسرار الفرقان
اثر شیخ محمد ( متولد ۱۳۰۱ ق – زنده در ۱۳۷۰ ق ) فرزند محمد جعفر غروى گلپایگانى ,از علما و افاضل عصر خویش .تفسیر مورد بحث در چهار مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى شامل مجموعه اى از سوره هاى کوچک قرآنى است که در تهران چاپ و منتشر گردیده است .
آثار دیگرى در تفسیر از غروى گلپایگانى به شرح ذیل وجود دارد:
۱) تفسیر سوره بقره .
۲) تفسیر سوره آل عمران و نساء.
۳) تفسیر سوره هاى مائده و انعام و اعراف .تفسیرهاى فوق در تهران چاپ و منتشر گردیده است .
۴) تفسیر سوره حمد به زبان فارسى و شیوه استدلالى در قم طبع گردیده است .
۵) تفسیر پنج سوره که در نماز خوانده مى شود: توحید, حمد, نباء, اعلى , نصر توسط موسسه دینیه سنقر طبع گردیده است .مـؤلـف به سبک استدلالى و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت به تفسیر و تاویل سوره هاى یاد شده پرداخته است .
منابع :
تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۶, ۱۹۱, ۲۰۴; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۹۱, ۵/۵۳۳۴.
التبیین فى شرح آیات المواعظ و البراهین
اثـر شیخ میرزا ابوتراب قزوینى شهیدى ( ۱۲۷۸ – ۱۳۵۷ ق ) فرزند میرزا ابوالقاسم بن شهید ثالث , از علماى امامیه و مفسران شیعه و مراجع تقلید در تهران .تفسیر مذکور در پنج مجلد بزرگ فارسى است .
جزء اول آن از سوره فاتحه الکتاب تا آخر سوره نساء و جزء دوم از اول سوره مائده تا آخر سوره یونس و جزء سوم از اول سوره هود تا آخر سوره حج و جزء چهارم از اول سوره مؤمنون تا آخر سوره زمر و جزء پنجم از اول سوره مؤمن تا آخر قرآن مى باشد.
مـفسر در تفسیر خود از شیوه تفسیر قرآن به قرآن , و نیز روایات استفاده کرده است و سعى کرده در بعضى از موارد مطالب فلسفى را با معارف آیات و روایات عجین نماید.
تفسیر مذکور جامع است بین حکمت و فلسفه و کلام و روایات و تفسیر قرآن با قرآن .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه عبدالحسین شهیدى صالحى در قزوین محفوظ است .
آقـابـزرگ تهرانى آن را در الذریعه یاد نکرده است اما در شرح حال مفسر در نقباء البشر مى نویسد هنگام ملاقاتش با مفسر در تهران آن را نزد وى مشاهده نموده است .
مـیـرزا ابـوتـراب شـهیدى اثر دیگرى به نام تفسیر آیه نور دارد که در ۱۳۳۱ ش در تهران به چاپ رسیده است .
مـنـابـع :
مستدرکات اعیان الشیعه , حسن امین , ۳/۵; معجم الدراسات القرآنیه , ۵۳; معجم رجال الفکر و الادب , ۲۶۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۱/۱۲۵; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, ۱/۲۸.
الفرقان فى تفسیر القرآن
اثـر سـیـد عـلـى نـقى ( م ح ۱۳۵۷ ق ) فرزند ابوالحسن نقوى لکنهوى هندى , از علماى شیعه در هندوستان .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر پس از ذکر آیات قرآن به شیوه استدلالى و بهره گیرى از روایات و احادیث خاندان نبوت (ع ) به تفسیر و تاویل پرداخته و مقدمه اى در بیش از یکصد صفحه به آن نگاشته است .سپس به تفسیر سوره الحمد مى پردازد.
این اثر در مجله ماهانه الرضوان لکنهو به تدریج تا ذى الحجه سال ۱۳۵۳ ق به طبع رسیده است .همچنین نسخه اصل به خط مؤلف نزد فرزندانش در لکنهو موجود است .
منابع :
الذریعه , ۱۶/۱۷۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۱۳.
تنزیل الآیات الباهره فى فضل العتره الطاهره
اثر سید عبدالحسین شرف الدین ( ۱۲۹۰ – ۱۳۷۷ ق ) فرزند سید یوسف موسوى , از متکلمین امامیه و صاحب کتاب گرانقدر المراجعات .تـفـسـیـر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف در اثـر خویش آیات نازل شده در شان حضرت امیرالمؤمنین على (ع ) و خاندان عصمت و طـهـارت (ع ) را که شامل یکصد آیه مى باشد از قرآن گردآورى نموده و با تکیه به صحاح و کتب عامه در اثبات فضائل و امامت امیرالمؤمنین (ع ) تفسیر نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه مؤلف در صور موجود است .اثـر قـرآن پـژوهـى دیـگر او تفسیر آیه الموده ( سوره شورى , آیه ۲۲ ) قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فى القربى که در مجله العرفان صیدا طبع گردیده است .
مـنـابع :
اعیان الشیعه , ۷/۴۵۷; تکمله امل المل , ۲۵۶; الذریعه , ۴/۳۳۳, ۴۵۵; مجله تراثنا, شماره چهارم , سال اول , بهار سال ۱۴۰۶ ق , ۵۲.
آیه التطهیر فى الخمسه اهل الکساء
اثـر سـید محیى الدین موسوى غریفى ( زنده در سال ۱۳۷۷ ق ) از علماى شیعه در قرن چهاردهم هجرى .این تفسیر در یک جلد به زبان عربى و شیوه کلامى شامل شرح آیه تطهیر است .مـؤلف در این اثر به تفسیر آیه ۳۳ سوره الاحزاب ( انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا ) به سبک استدلالى با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) پرداخته و اثبات نموده است که این آیه در حق پنج تن آل عباء (ع ) نازل گردیده است .
این اثر در سال ۱۳۷۷ ق در نجف اشرف چاپخانه العلمیه طبع گردیده است .
منبع : مجله تراثنا شماره چهارم , سال اول , بهار ۱۴۰۶ ق , ۵۱.
تفسیر جابرى
اثـر شـیـخ محمدحسن ( شیراز ۱۲۸۷ – اصفهان ۱۳۷۶ ق ) فرزند على بن محمود جابرى انصارى اصفهانى , از علماى اصفهان .
تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .مؤلف در این اثر به تفسیر سوره حمد و قسمتى از سوره بقره پرداخته است بدین ترتیب که پس از ذکر آیه به سبک استدلالى و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (ع ) به تفسیر و تاویل آیه مى پردازد.
مـجـلـد اول در اصـفـهـان ( سال ۱۳۲۷ ش ) در پانصد صفحه و مجلد دوم در ۳۶۶ صفحه طبع گردیده است .
منابع :
تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۵; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۸۸; نقباء البشر, ۱/۴۱۵.
آیه التطهیر
اثر سید محمد سعید ( ۱۳۳۳ – ۱۳۷۸ ق ) فرزند سید ناصر حسین بن سید حامد حسین آل صاحب عـبـقـات , از عـلماى شیعه در هندوستان ( – آل صاحب عبقات ) این تفسیر در یک مجلد به زبان عـربـى شامل شرح آیه ۳۳ سوره احزاب ( انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا ) است .
مؤلف به شیوه کلامى و با بهره گیرى از روایات و احادیث عامه به تفسیر مى پردازد.نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه صاحب عبقات در هندوستان موجود است .
اثر دیگر او تفسیر آیه الولایه در یک مجلد به زبان عربى .مـؤلـف در ایـن اثـر به تفسیر آیه ولایت به سبک کلامى و با بهره گیرى از روایات و احادیث عامه پرداخته , خلافت و امامت حضرت امیرالمؤمنین على (ع ) را اثبات نموده است .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه صاحب عبقات در هندوستان موجود است .
منابع :
مقدمه عبقات , ۱/۱۴۹ – ۱۵۱; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۱۰.
کانون عفت قرآن
اثر شیخ محمدباقر کمره اى ( ۱۳۲۳ ق ـ زنده در ۱۴۱۵ ق ) فرزند احمد کمره اى خمینى , از علماى محقق معاصر.مـؤلف تفسیرهاى گوناگون مختلف بر چند سوره از قرآن کریم نگاشته است که دو تفسیر از آن میان به طبع رسیده است یکى به نام کانون عفت قرآن و دومى به نام کانون حکمت قرآن .
۱) کانون عفت قرآن , در یک مجلد به زبان فارسى شامل تفسیر سوره مبارکه یوسف است .
مؤلف پس از ذکر آیات به سبک کلامى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.این اثر در سال ۱۳۲۴ ش در تهران در ۲۸۵ صفحه طبع گردیده است .
۲) کانون حکمت قرآن , در یک مجلد به زبان فارسى شامل تفسیر سوره لقمان است .مـؤلف پس از ذکر آیه به سبک کلامى و روائى و با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل مى پردازد.این اثر در سال ۱۳۲۳ ش در تهران طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۱۷/۲۵۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۴۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۱۲; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۹.
تفسیر اردوبادى
اثـر شیخ محمدعلى ( ۱۳۱۲ – ۱۳۸۰ ق ) فرزند میرزا ابوالقاسم اردوبادى تبریزى نجفى , از علماى معاصر.این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى است .مؤلف در اواخر عمر خویش به تفسیر قرآن مجید پرداخت و اجل به او مهلت نداد که آن را به اتمام برساند.فقط یک مجلد را پایان داد.این اثر آخرین تالیفات اوست .
و آن را بـه سـبک کلامى و ادبى داراى شواهد شعر و بیان اعراب و لغت و تفسیر کلمات غریب و با استفاده از روایات ائمه معصومین (ع ) نگاشتته است .نسخه اصل به خط وى در کتابخانه او در نجف اشرف موجود است .
اثر دیگر این مؤلف تفسیر سوره اخلاص , در یک رساله مختصر به زبان عربى و شیوه کلامى است .این تفسیر در مجله تراثنا ( شماره چهارم , سال اول بهار سنه ۱۴۰۶, ۱۹۹ – ۲۰۸ ) با تحقیق و مقدمه شیخ جعفر بن شیخ عباس حائرى به طبع رسیده است .
منابع :
معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۸۷; نقباء البشر, ۴/۱۳۳۲; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۱۲۱ – ۱۲۲.
اللئالى الحسان فى تفسیر القرآن
اثـر شـیـخ حـسن مطر خویبراوى ناصرى ( ۱۳۲۸ – زنده در ۱۳۸۰ ق ), از علماى معاصر شیعه در جنوب عراق صاحب کتاب الاجتهاد و التقلید که در ۱۹۵۸ م در نجف طبع گردیده است .
این تفسیر در دو مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و ادبى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) در تفسیر خویش استفاده کرده است .
این اثر در سال ۱۹۶۷ – ۱۹۶۸ م در نجف اشرف طبع گردیده است .
منابع :
معجم الدراسات القرآنیه , ۲۴۹; معجم المؤلفین العراقیین , ۱/۳۳۲.
تفسیر سوره نور
اثر شیخ میرزا خلیل ( ۱۳۱۷ ق ) فرزند ابى طالب صمیره کمره اى .این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى شامل بخشى از قرآن کریم است .مؤلف این اثر خویش را اختصاص به تفسیر و تاویل سوره نور داده است .
او پس از ذکر هر آیه به ترجمه فارسى مى پردازد سپس به سبک کلامى و استدلالى و با استفاده از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (ع ) آیه را تفسیر و تاویل مى کند.
این تفسیر در تهران به سال ۱۳۲۵ ش طبع گردیده است .
مـنـابع :
الذریعه , المستدرکات , ۲۶/۲۱۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۳۲ – ۳۵; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۸۲.
مواهب الرحمن فى تفسیر القرآن
اثر سید مرتضى ( زنده در ۱۳۸۱ ق ) فرزند سید احمد موسوى مشهور به مستنبط غروى .
این تفسیر در سى مجلد به زبان فارسى شامل تمام قرآن به شیوه استدلالى است .
مؤلف در این اثر هر یک جزء از قرآن مجید را در یک مجلد تفسیر نموده است و مجلد سى ام آن که شـامل سوره هاى کوچک است به سبک استدلالى و با استناد به روایات ائمه معصومین (ع ) تدوین شده است .
مجلد آخر این اثر در تبریز به سال ۱۳۸۱ ق به قطع وزیرى طبع گردیده است .
منابع :
فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۴/۵۰۴۷; فهرست کتابهاى چاپى فارسى و عربى , ۶/۱۴۹.
تفسیر خالصى
اثـر شـیـخ مـحـمـد ( ۱۳۰۸ – ۱۳۸۳ ق ) فـرزند شیخ مهدى بن شیخ حسین خالصى کاظمى , از متکلمین شیعه ( – آل خالصى ). ایـن تـفـسیر شامل چند رساله و کتاب به زبان فارسى و عربى به شیوه استدلالى و کلامى است و بخشى از قرآن کریم را دربردارد.این اثر در تهران به سال ۱۳۲۳ ش طبع گردیده است .
اثـر قـرآن پژوهى دیگر همین مؤلف تفسیر الهدى و الشفاء فى تفسیر آیات رب الارض و السماء نام دارد.در یـک جلد به زبان فارسى به سبک استدلالى و کلامى که در تهران در ۱۳۲۵ ش طبع گردیده است .
مـنـابـع :
الذریعه , ۲۵/۲۰۴; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۳۱۱; موسوعه العتبات الـمـقـدسـه , قسم الکاظمین , ۳/۹۰; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۵/۴۴۹; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۹۷.
حقیقه الابداع فى تفسیر کلمه الاسترجاع
اثر سید عبداللّه ( ۱۳۰۰ – ۱۳۸۴ ق ) فرزند سید حسن برهان سبزوارى ( – برهان , سید عبداللّه ).تفسیر مورد بحث در شرح و بیان آیه ۱۵۶ سوره بقره ( الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انا للّه و انا الیه راجعون ) مى باشد که مفسر مبسوطا به تفسیر این آیه کریمه پرداخته است .نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه مفسر در سبزوار محفوظ است .
بـرهـان سبزوارى داراى تفسیرهاى دیگرى است به شرح ذیل :
۱) آیه الخلافه , در بیان و تفسیر آیه سى ام از سوره بقره و اذ قال ربک للملئکه انى جاعل فى الارض خلیفه قالوا که با بهره گیرى از روایـات بـه تـفسیر این آیه پرداخته و موارد زیادى از مطالبى را که میرزا حسین علوى سبزوارى متعرض آنها نشده است استدراک نموده است .
۲) الـجـوهـر الـفـرید فى اسرار سوره التوحید, در بیان و شرح سوره توحید که به طور مبسوط به تفسیر سوره توحید پرداخته است .
۳) غایه الافاده فى اسرار الشهاده , در تفسیر و بیان آیه شهید اللّه انه لا اله الا هو .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وى در سبزوار محفوظ است .
مـنـابـع :
الذریعه , ۷/۴۷; گنجینه دانشمندان , ۵/۳۱۴; نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, ۳/۱۱۹۶; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۲۸; مفسران شیعه , ۱۸۴.
بیان السعاده
تـفسیر عرفانى شیعى به زبان عربى که عنوان کاملش بیان السعاده فى مقامات العباده و تالیف عـارف قـرن چـهـاردهم هجرى حاج سلطان محمد گنابادى ملقب به سلطانعلى شاه از اقطاب سلسله نعمه اللهیه است .
این اثر دومین تالیف مؤلف است و اساس آن مانند سایر تفاسیر شیعى استشهاد به اخبار ائمه اطهار (ع ) است ولى در عین حال فقط اقتصار به احادیث نشده , رموز و اشارات و لطائف عارفانه همراه با بحوث فلسفى نیز در جاى مناسب آن ذکر شده ( التفسیر و المفسرون ,۲/۱۹۹ ) در حالیکه از نکات کلامى و احکام فقهى نیز غفلت نشده است .
از نظر فلسفى , مؤلف غالبا از روش ملاصدرا و استاد خویش حاج ملا هادى سبزوارى پیروى کرده است .
بطور کلى این تفسیر از جهات عدیده امتیازات خاص خود را دارد که اهم آنها عبارتند از:
۱ ـ مؤلف بین آیات قرآنى که بترتیب یکدیگر واقع شده , از حیث معنى نیز ارتباط قرار داده است .
۲ ـ هـمـه آیـاتى که مربوط به اصول عقاید و کفر و ایمان است به مقام ولایت تفسیر شده و کفر به خـدا را غالبا به کفر به مقام ولایت و همچنین ایمان را نسبت به ولایت تعبیر و تفسیر نموده , بلکه کلمه رب که استعمال مى شود دو تعبیر براى آن قرار داده : رب مطلق که مقام الوهیت است و رب مضاف که عبارت از مقام ولایت باشد.
۳ ـ موضوعات مشکله و مطالبى که از نظر کلامى و عرفانى مورد اشکال است , مانند مساله معراج و مـعـاد را کـه اخـتـلافات زیادى بین دانشمندان اسلامى در باب آن واقع شده , با بیان عرفانى و فلسفى شرح و حل شده است .
۴ ـ در بـیـشـتر موارد سعى شده بین اخبار مختلفه که در تفسیر یک آیه ذکر شده جمع و تطبیق شـود, مـانند شجره منهیه که اخبار در آن باب مختلف است و مؤلف طورى آنرا تفسیر نموده و از آیات و اخبار استنباط کرده که با همه اقوال وفق مى دهد.
تـفـسـیـر با خطبه اى شروع مى شود که مؤلف در آن عقاید دینى خود را بطور تفصیل ذکر نموده است .
پس از خطبه یک مقدمه نوشته که مشتمل بر چهارده فصل به عدد چهارده معصوم (ع ) است .
و حـقـیقت علم و مراتب تنزلات قرآن و ظهورات مختلفه آن را در عوالم مختلفه طولى و آخرین ظـهـور آن در لباس لفظ و صورت و همچنین معنى تفسیر به راى و سپس آنچه دانستن آن براى شخص مفسر لازم است را مشروحا ذکر نموده , آنگاه تفسیر قرآن مجید را شروع کرده است .
تـالـیـف این تفسیر در سال ۱۳۱۱ قمرى به اتمام رسید و چاپ اول آن در سال ۱۳۱۴ قمرى در دو جـلـد مـنـتشر شد این تفسیر در سال ۱۳۸۵ قمرى مجددا در چهار جلد بصورت منقحى به طبع رسید.
توضیحات جدیدى به صورت سه کتاب مجزا به نامهاى رهنماى سعادت , قرآن مجید و سه داستان اسـرارآمـیـز عرفانى , و سه گوهر تابناک از دریاى پرفیض کلام الهى به چاپ رسیده و در بیروت چاپ شده است .
منابع :
در خود مقاله , ذکر شده [ این مقاله به قلم شهرام پازوکى است ].
تفسیر اثنى عشرى
اثر سید حسین ( ۱۳۱۸ – ۱۳۸۴ ق ) فرزند حاج آقا احمد حسینى شاه عبدالعظیمى معروف به اثنى عشرى .تـفسیر مورد بحث در چهارده مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى و استدلالى شامل تمامى قرآن کریم است .مؤلف در مقدمه خویش مى نویسد که اصل این تفسیر بر چهار اصطلاح استوار است که قبل از آغاز لازم است با معنى آنها آشنا شد: تنزیل , تاویل , ترجمه و تفسیر.
او پس از بیان معنى لغوى و اصطلاحى آنها مطالبى را که لازم است خوانندگان این تفسیر بدانند در ده فصل ذکر نموده و آنها عبارت است از:
1) تمسک به قرآن .
۲) حاملان قرآن .
۳) منع تفسیر قرآن به راى .
۴) سبب نزول قرآن .
۵) کیفیت نزول قرآن .
۶) اعجاز قرآن , ۷) اسامى قرآن .
۸) ثواب قرائت قرآن .
۹) آداب تلاوت قرآن .
۱۰) نوادر و مطالب .
مـؤلف در این اثر پس از ذکر آیه به صورت شبه جمله یا جمله کامل آیه را به فارسى ترجمه نموده سپس آن را مبسوطا معنى و تفسیر مى کند و همچنین به شرح فصاحت و لاغت و اعجاز آیه از نظر ادبى و جهات دیگر نیز توجه دارد و همچنین از نظر فلسفى و عرفانى و کلامى و فقهى نیز به آیات مى نگرد.
در آغاز تفسیر هر سوره , نامها و ثواب قرائت سوره و خواص آن را یاد مى کند و پس از ذکر ۵ آیه آن را به شیوه مزجى تفسیر مى کند.منابع او اکثرا مخذ شیعى است .
مـانند تفسیر مجمع البیان , تفسیر منهج الصادقین , تفسیر برهان , تفسیر صافى , تفسیر نورالثقلین , کتب اربعه , بحارالانوار, وسایل الشیعه و سایر کتب حدیث .
ایـن تـفـسـیر در چهارده جلد در حیات مؤلف توسط شرکت سهامى طبع کتاب در تهران طبع و سپس توسط انتشارات کلینى تجدید طبع گردیده است .
منابع :
تفسیر اثنى عشرى , فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۸۶; گنجینه دانشمندان , ۴/۶۱۷; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۶۹۱.
بلوغ منى الجنان
اثـر شیخ محمدرضا ( ۱۳۰۳ – ۱۳۸۵ ق ) فرزند شیخ قاسم خزرجى نجفى از برجستگان سلسله آل غراوى ( – آل غراوى ) و از شاگردان سید محمدکاظم طباطبائى یزدى .
تفسیر مورد بحث به فارسى و به شیوه ادبى است .
مـؤلـف آثار مختلف دیگرى نظما و نثرا از خود باقى گذاشته است به نامهاى : موهبه الرحمن فى تفسیر القرآن , الخیرات الحسان فى تفسیر القرآن .
نسخه هاى اصل این تفسیرها به خط مؤلف در کتابخانه وى در نجف اشرف محفوظ است .
منابع :
ادب الطف او شعراء الحسین , ۱۰/۱۸۸; الذریعه , ۳/۱۴۹; شعراء الغرى , ۸/۳۹۸; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى عـلم الرجال , ۱۷۷; معارف الرجال , ۲/۲۸۶; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۴۲; معجم رجال الفکر, ۳۲۱; نقباء البشر, ۲/۷۶۷.
تفسیر جامع
اثـر سید ابراهیم ( زنده در ۱۳۸۵ ق ) فرزند سید محمدحسین بروجردى , از علما و مفسران شیعه در عصر خویش .این تفسیر در هفت مجلد به زبان فارسى و شیوه روائى شامل تمامى قرآن کریم است .
مؤلف در اثر خویش پس از ذکر آیه نخست به ترجمه فارسى آن مى پردازد سپس روایات و احادیث وارده از طریق خاندان عصمت و طهارت (ع ) را ذیل هر آیه ذکر نموده و هنگام تفسیر آیات احکام و آیات قصص قرآن به طور مبسوط به تفسیر و بیان فقه و حکم آیه مى پردازد.
ایـن کـتـاب در ۱۳۳۵ – ۱۳۳۹ ش در تـهـران در هفت مجلد به قطع وزیرى طبع گردیده است گفتنى است که مؤلف این تفسیر را از سه تفسیر کهن شیعى تفسیر عیاشى , تفسیر قمى و تفسیر امام حسن عسکرى (ع ) گردآورى نموده و به فارسى نگاشته است .
منابع :
الذریعه , مستدرکات , ۲۶/۲۱۷; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۱/۳۵ – ۳۶.
بیان الفرقان
اثـر شـیـخ مـجتبى قزوینى خراسانى ( ۱۳۱۵ – ۱۳۶۸ ق ) فرزند شیخ احمد, از بنیانگذاران مکتب تفکیک , این تفسیر به زبان فارسى در پنج جلد است .مؤلف بعضى از آیات قرآن کریم را مدنظر خویش قرار داد.و به شیوه مکتب تفکیک که معارض فلاسفه است به شرح و تفسیر و بیان نظریات خویش پرداخته است .
جلد اول در بیان توحید قرآن و فرقهاى آن با توحید فلسفه و عرفان .در مشهد مقدس به سال ۱۳۷۰ ق چاپ گردیده است .
جلد دوم در بیان وحى و نبوت از نظر قرآن و فرقهاى آن با وحى و نبوت به مشرب فلسفه و عرفان .
جـلـد سوم در بیان معاد قرآن و معاد جسمانى و وجوه فرق و تفاوت آن با معاد فلسفى و عرفانى ( معاد تجسمى ). جلد چهارم : در بیان نقش اساسى معصومین (ع ) در هدایت اصلى و ضرورت رجوع به معصوم براى فـهم قرآن و طلب هدایت از قرآن و بیان حدیث مسلم ثقلین و رد مطالب سخیف غزالى در کتاب القسطاس المستقیم درباره عدم احتیاج به معصوم .
جـلـد پـنـجم در بیان و تحلیل مسائل غیبت و رجعت و شفاعت و تبیین احادیثى درباره غیبت و قیامت و علائم هر یک که خلط شده است .
مـنابع :
کیهان فرهنگى , سال نهم اسفند ماه ۱۳۷۱, شماره ۱۲; مستدرکات اعیان الشیعه , ۳/۱۸۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , خانبابا مشار, ۵/۱۷۹; تفسیر و تفاسیر جدید, ۲۰۵.
الجامعه فى تفسیر سوره الواقعه
اثـر سـیـد محمدعلى هبه الدین ( ۱۳۰۱ – ۱۳۸۶ ق ) فرزند سید حسین حسینى حائرى مشهور به سید هبه الدین شهرستانى , از معاریف علماى شیعه .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى است مؤلف این اثر را به سوره واقعه اختصاص داده و با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) به تفسیر و تاویل آیات پرداخته است .
شـهـرستانى داراى آثار متعدد دیگرى بدین قرار است :
۱) کراسه آیه الکرسى , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى .
۲) الـقرآن امام الکل فى الکل جامع الاصول التفسیر و سائر العلوم الاسلامیه , در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى مؤلف در این اثر بحث خود را به کلیات قرآن کریم اختصاص داده و سعى در اثبات اینکه تمام علوم و فنون از قرآن سرچشمه گرفته است مى نماید.نسخه اصل سه تفسیر فوق به خط مؤلف در کتابخانه وى در کاظمین موجود است .
۳) تنزیه التنزیل فى اثبات صیانه المصحف الشریف من النسخ و النقص و التحریف , در یک مجلد به زبـان عـربى و ترجمه فارسى از مؤلف وى در این اثر از طریق عقل و قرآن و روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) صیانت قرآن کریم را از تحریف و نقصان اثبات کرده است .این کتاب و ترجمه فارسى آن در تهران چاپ شده است .
۴) ادعـیـه القرآن او زبور المسلمین : در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم بدون تاریخ طبع گردیده است .
۵) الـمـعـجـزه الخالده فى وجوه اعجاز القرآن و شرح اسراره و حل طلاسمه , در یک جلد به زبان عربى شامل کلیاتى از قرآن و وجوه اعجاز و اسرار آن و حل طلاسمه آن .این کتاب مکررا در بغداد چاپ شده است .
۶) الجامعه الاسلامیه و العقاید القرآنیه , مؤلف در این اثر اصول خمسه رااز قرآن استخراج کرده و با بیانى زیبا و محققانه به شرح و تفسیر آنها مى پردازد.نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه عمومى کاظمین موجود است .
مـنـابـع :
تـاریـخ الـوزارات الامیه , ۱/۵۰, ۷۷ – ۷۸; الذریعه , ۱۷/۵۸; معجم الدراسات القرآنیه عند الـشـیـعـه الامیه , ۲۲۵; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۴۳۸ – ۴۴۱; موسوعه العتبات المقدسه , ۳; قسم الکاظمین , ۶۹.
تفسیر ریحان
اثـر سـیـد علیرضا ریحان ( ۱۳۳۰ – زنده در ۱۳۸۷ ق ) فرزند سید محمد حسینى مدرس سعیدى یزدى معروف به سید ریحان .
این تفسیر در چند مجلد به زبان فارسى شیوه استدلالى و کلامى شامل تمام قرآن کریم است .
مجلد اول آن در تهران طبع گردیده است .
مـنـابـع :
الـذریعه , مستدرکات , ۲۶/۲۴۵; آثار الحجه , ۲/۲۶۲; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۴/۵۶۵.
آیات الاحکام
اثر سید یحیى یزدى ( م ۱۳۸۹ ق ), از علماى نجف اشرف .این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .مـؤلـف در ایـن اثـر آیـات احـکام قرآن مجید را گردآورى نموده سپس به ترتیب کتب فقهیه از طـهـارات تـا دیـات احکام فقهى هر آیه را با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) بیان مى کند.
این تفسیر در نجف اشرف توسط چاپخانه الداب طبع گردیده است .
منبع : معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۴.
معرفه القرآن
اثـر شیخ محمد حسن ( نجف ۱۳۳۳ – بمبئى ح ۱۳۹۰ ق ) فرزند شیخ ابوالقاسم کاشانى مشهور به نجفى , از علماى شیعه و ائمه فتوى و جماعت در مسجد ایرانیان بمبئى .
تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسى و شیوه کلامى و روائى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف مباحثى از تمام علوم قرآن و فنون متعلق به تفسیر و تاویل آیات محکم و متشابه و همچنین اعـجـاز و لـزوم تـعـلیم و حفظ قرآن و فضیلت تلاوت آن و تجوید و معرفت تفسیر را شرح و بیان مى کند.
و این اثر را مرتب بر چهل باب نموده است .این تفسیر به زبان گجراتى ترجمه شده است .
راقـم ایـن سطور نسخه اصل مؤلف را در کتابخانه وى در بمبئى در سال ۱۳۸۵ ق مشاهده نموده است .
منابع :
الذریعه , ۲۱/۲۶۰; معجم الدراسات القرآنیه ۲۸۱; نقباء البشر, ۱/۳۸۰; یادداشتهاى شخصى .
تفسیر عصار
اثـر سید کاظم عصار ( کاظمین ۱۳۰۶ ق – تهران ح ۱۳۹۰ ق ) فرزند سید محمد حسینى لواسانى تهرانى معروف به عصار, از اساتید فلسفه و عرفان در تهران .این تفسیر در دو رساله به زبان فارسى و شیوه فلسفى است .
مؤلف با مشرب فلسفى و عرفانى خویش به تفسیر و تاویل سوره الفاتحه پرداخته است .
نـخست در دو رساله سپس با تصحیح و تحقیق سید جلال الدین آشتیانى در یک مجلد ( در ۱۳۵۰ ش ) طبع گردیده است .
مـنـابـع :
تفسیر عصاره ; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۵; تاریخ مدرسه عالى سپهسالار, ۱۶۹; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۹; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۵/۳۰.
للى المنثور فى تفسیر سوره الطور
اثر سید ابوالفضل نبوى ( ۱۳۴۵ ق – زنده در ۱۳۹۰ ق ) فرزند سید على حسینى نبوى قمى .این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى شامل بخشى از قرآن کریم .مـؤلـف در ایـن اثر خویش به تفسیر و تاویل سوره طور به سبک کلامى با بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) پرداخته است و در ۱۳۸۰ ق در قم به طبع رسیده است .
منابع :
الذریعه , ۱۸/۲۶۴; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۴۹; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۴/۴۳۵۵.
المتشابه من القرآن
اثر محمد على حلى ( زنده در ۱۳۹۰ ق ), از فضلا و محققان معاصر.این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن کریم است .مـؤلف آیات متشابه و کلمات غریب قرآن مجید را گردآورى نموده سپس به سبک ادبى و کلامى به شرح و تاویل و تفسیر آنها مى پردازد.این تفسیر در بیروت به سال ۱۹۶۶ م طبع گردیده است .
اثر دیگر محمد على حلى الکون و القرآن نام دارد و آن در یک مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى و استدلالى , شامل بخشى از قرآن است .مـؤلف در این اثر آیات متعلق به آفرینش و آسمان و ستارگان را از قرآن گردآورى نموده سپس سعى مى کند آنها را بر وفق علوم و فنون جدید تفسیر کند.این تفسیر در موصل بدون تاریخ تجدید طبع شده است .
منابع :
معجم الدراسات القرآنیه , ۱۸۰, ۲۴۸, ۲۶۰; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۲۱۰.
تفسیر سوره الانبیاء
اثـر سید احمد هندى ( ۱۳۲۰ – ۱۳۹۲ ق ) فرزند سید رضا موسوى هندى نجفى , از علما و شعراى نجف اشرف و از برجستگان خاندان آل هندى ( – آل هندى ). این تفسیر در یک مجلد به زبان عربى شامل شرح و بیان سوره الانبیاء است .
آقابزرگ تهرانى از این اثر در طبقات اعلام الشیعه با عنوان تفسیر سوره الانبیاء نام برده است .
کـورکـیـس عواد در معجم المؤلفین العراقیین آن را با نام تفسیر قصص الانبیاء یاد کرده است که شامل آیات قصص انبیاء از سوره هاى مختلف قرآن است .احتمال دارد هر دوى آنها متحد باشند.
این تفسیر در نجف اشرف بدون تاریخ طبع گردیده است .هـمـیـن مـؤلف در زمینه قرآن پژوهى اثر دیگرى نیز دارد به نام فى ظل الوحى , در یک مجلد, به زبان عربى , و شیوه استدلالى .
شامل بخشى از قرآن کریم است .این تفسیر در ۱۹۶۱ م در نجف طبع گردیده است .
مـنـابـع :
شـعـراء الـغـرى , ۱/۲۸۵; معجم الدراسات القرآنیه , ۸۷; معجم رجال الفکر, ۴۶۷; معجم المؤلفین العراقیین , ۱/۱۰۰; نقباء البشر, ۱/۱۰۰.
تفسیر آیات مشکله
اثر حاج یوسف شعار ( ۱۳۲۰ – ۱۳۹۴ ق ), از مفسران و مدرسین علوم قرآن کریم معاصر.تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .مـؤلف در این اثر آیات مشکله قرآن کریم را گردآورى نموده سپس به تفسیر و تاویل آنها پرداخته است .این کتاب در تبریز طبع گردیده است .
مـؤلـف داراى آثار دیگرى بدین شرح است :
1) محکمات و متشابهات در قرآن , و آن در یک جزء به زبان فارسى و شیوه استدلالى در تفسیر و تاویل آیاتى از قرآن که مورد نظر مؤلف بوده است .این کتاب در تبریز طبع شده است .
۲) تفسیر سوره جمعه و منافقون , در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى و خطابى است .مـؤلـف این اثر را به تفسیر سوره هاى جمعه و منافقون اختصاص داده و به تفسیر و تاویل آیات این دو سوره پرداخته است .این تفسیر نیز در تبریز به چاپ رسیده است .
۳) مقدمات تفسیر, در یک جزء به زبان فارسى است .مـؤلـف در اثر خویش به کلیات علوم قرآن کریم پرداخته و مدخل تفسیر مى باشد و در تبریز چاپ شده است .
مـنـابع :
تفسیر و تفاسیر جدید, ۳۷, ۲۰۰; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۸۵ به بعد; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۸۹۴.
تفسیر قرآن شریف
اثر سید ضیاءالدین طباطبائى ( ۱۳۱۰ – ۱۳۹۵ ق ) فرزند سید على بن مرتضى طباطبائى یزدى , از رجال سیاسى ایران و نخست وزیر پس از کودتاى ۱۲۹۹ ش .
این تفسیر در یک مجلد, به زبان فارسى , و شیوه استدلالى , شامل بخشى از قرآن کریم است .
ایـن اثـر به تفسیر سوره هاى یس , تکویر و توحید اختصاص دارد, و در تهران به سال ۱۳۷۴ ق طبع گردیده است .
منابع :
الذریعه , ۱۷/۵۸; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۲۶; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۵۷۱.
تفسیر رفیعى
اثر آیت اللّه سید ابوالحسن ( ۱۳۰۶ – ۱۳۹۶ ق ) فرزند سید میرزا ابراهیم معروف به رفیعى قزوینى , از مشاهیر حکماء و مراجع تقلید, از شاگردان شیخ عبدالکریم حائرى و میرزا حسن کرمانشاهى و میرزا هاشم اشکورى .
ایـن تـفـسـیر شامل مجموعه اى از آیات قرآن کریم از سوره هاى مختلف قرآن از جمله سوره هاى بـقـره , تـوحـیـد, یـس , جمعه , اعلى , حدید و سوره زلزال که مفسر آنها را بر وفق مذاق فلسفى و عرفانى خویش براى تفسیر انتخاب کرده است و به تاویل و تفسیر آنها پرداخته است .
این تفسیر آکنده از دقائق فلسفى و عرفانى و در نوع خویش کم نظیر است .نـسـخـه اصـل به خط مفسر در کتابخانه مؤلف در تهران محفوظ است و راقم این سطور آن را در ۱۳۹۳ ق مشاهده نموده است .
مـؤلـف داراى اثر دیگرى به نام تفسیر آیه الر تلک آیات الکتاب الحکیم دارد که در بیان و تاویل آیه اول و دوم سوره یونس است .
مفسر با مذاق فلسفى و عرفانى خویش به شرح دقایق و حقایق نبوت و وحى پرداخته است .
این تفسیر را یکى از برجسته ترین شاگردان مؤلف آیه اللّه حسن زاده آملى استنساخ کرده است .
مـنـابع :
گنجینه دانشمندان , ۶/۱۵۶; مستدرکات , اعیان الشیعه , ۳/۷; مقدمه مجموعه رسائل و مقالات فلسفى , ۱/۶۹.
اطیب البیان فى تفسیر القرآن
اثر سید عبدالحسین طیب ( زنده در ۱۳۹۶ ق ), از علماى معاصر.این تفسیر در چهارده مجلد, به زبان فارسى شامل تمام قرآن کریم است .شیوه این تفسیر مزجى و استدلالى است .
چهارده مجلد آن تماما طبع گردیده است .
منبع : تفسیر اطیب البیان فى تفسیر القرآن .
تفسیر القرآن الکریم (تفسیر خمینى )
اثـر سـیـد مصطفى خمینى ( ۱۳۴۹ – ۱۳۹۷ ق ) فرزند امام خمینى رهبر انقلاب اسلامى ایران , از شاگردان پدرش و آیت اللّه بروجردى و محقق داماد بود.
تفسیر مورد بحث در چهار مجلد, به زبان عربى و شیوه استدلالى و فلسفى و عرفانى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـف نـخـسـت یـک مقدمه کوتاه در دو بخش یاد مى کند که اول به علم تفسیر و معنى تفسیر مـى پـردازد و دوم بـحـث خـود را به نامهاى چهارگانه قرآن و فرقان و الکتاب و الذکر اختصاص مى دهد.
سـپس تفسیر را از سوره فاتحه آغاز کرده و تا آیه ۴۶ سوره بقره ( الذین یظنون انهم ملاقوا ربهم و انهم الیه راجعون ) پیش رفته است ولى بقیه را اجل مهلت به اتمام آن نداده است .
شیوه این تفسیر مفصل و دایره المعارف گونه است .
ایـن تـفـسـیر مکررا طبع گردیده و از بهترین چاپهاى آن تحقیق و تصحیح آقاى محمد سجادى اصفهانى است که در ۱۳۶۲ ش توسط وزارت ارشاد اسلامى طبع و منتشر گشته است .
منابع : تفسیر القرآن الکریم خمینى ; معجم الدراسات القرآنیه , ۱۰۲.
تفسیر قرآن راشد
اثر حسینعلى راشد ( ۱۳۲۴ ق – ح ۱۳۹۷ ق ) فرزند شیخ عباس تربتى معروف به راشد, از متکلمان و خطباى مشهور معاصر که گفتارهاى دینى رادیویى اش شنونده بسیار داشت .
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى , شامل شرح سوره الحمد و بقره است .
مؤلف در تفسیر آیات , شیوه مزجى را به کار برده است .این اثر در سال ۱۳۷۱ ش توسط انتشارات اطلاعات در تهران طبع گردیده است .
منابع :
تفسر راشد; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۹۲۷ – ۹۲۸.
تفسیر مطهرى
مفسر آیت اللّه مرتضى مطهرى ( ۱۳۳۸ – شهید در ۱۳۹۹ ق ) فرزند محمد حسین , از مشاهیر علما و حـکـمـا و اصـلاحـگـران عصر جدید, برجسته ترین شاگرد علامه طباطبائى و امام خمینى ( – مطهرى , مرتضى ). مـفـسـر داراى تـفسیرهاى متعدد بر سوره هاى مختلف قرآن کریم است که شفاهى و بر روى نوار ضبط شده بود و بعدا بازنویسى و تدوین و چاپ گردیده است .
از آثـار تـفـسـیـرى و قرآن پژوهى او عبارتند از: تفسیر سوره هاى حمد و بقره که توسط انتشارات صدراى قم در ۱۳۵۹ ش چاپ شده است .
و هـمچنین داراى تفسیر بر سوره هاى انشراح , قدر, زلزله , عادیات , عصر, معارج , تین , علق , بینه , قـدر, قـارعه , و اللیل , و الضحى , همچنین بر پنجاه و هفت سوره قرآن کریم از اواخر جزء بیست و چهار تا نزدیک به پایان قرآن مى باشد.
از آثـار دیگر مفسر در علوم قرآن کریم عبارت است از جهاد و موارد مشروعیت آن در قرآن , انسان در قـرآن , آشـنائى با قرآن , و همچنین قسمتى از تفسیرها و آثار وى در علوم قرآن مجید به عربى تـرجـمـه گردیده است و آنها عبارتند از: التعرف على القرآن الکریم , تفسیر سوره الملک , تفسیر الـقـرآن ( مـحـاضـرات عامه و خاصه ), التفکر فى القرآن , الجهاد و حالاته , المشروعه فى القرآن , القرآن و مساله من الحیاه القرآن یستدل بالحیاه على التوحید, معرفه القرآن .
منابع :
مستدرکات , اعیان الشیعه , ۱/۲۲۱; معجم الدراسات القرآنیه , ۶۹ به بعد.
تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى