کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره ق آیه ۱۹ـ ۴۵
۲- النوبه الاولى
(۵۰/ ۴۵- ۱۹)
قوله تعالى:
وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ، آورد مستى مرگ کار راست و داد پاک [مؤمن را بهشت و کافر را آتش]،
ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ (۱۹) [او را گویند] این آن کار و روز است که همه عمر از آن دور باز میشدى.
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ، و دردمند در صور،
ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ (۲۰) آنست آن روز وعید [که از اول دنیا خلق را بان روز میترسانند].
وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ و آمد هر تنى فردا مَعَها سائِقٌ، با او راننده [بآتش یا رواننده ببهشت]،
وَ شَهِیدٌ (۲۱) و گواهى بر [کافر بکفر و مؤمن را بایمان].
لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا، [او را گویند] در بى آگاهى و ناساخته بودى ازین کار و ازین روز،
فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ، باز بردیم و برکشیدیم از تو پرده گمان تو،
فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ (۲۲)، چشم تو امروز تیزبین است.
وَ قالَ قَرِینُهُ، فریشته او گوید دبیر و گواه او،
هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ (۲۳) این آن [کردار] است که بنزدیک من ساخته و کوشیده و نوشته بود.
أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ، [آن گه فرماید اللَّه] که در افکنید در دوزخ،
کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ (۲۴) هر ناگرویده گردنکشى شوخ.
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ، باز دارنده از گرویدن بخداى،
مُعْتَدٍ مُرِیبٍ (۲۵) اندازه در گذارنده بایمان.
الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ او که با اللَّه خدایى دیگر مىبجوید و میپرستد،
فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ (۲۶) در افکنید او را در عذاب سخت.
قالَ قَرِینُهُ، دیو او گوید، رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ خداوند ما من او را بر نافرمانى و گزافکارى نداشتم،
وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (۲۷) لکن او خود در بىراهى بود از راه راست دور.
قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَ، [اللَّه ایشان را] گوید نزدیک من جنگ مکنید و خصومت مگیرید،
وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ (۲۸) و پیش از این سخن خویش بشما رسانیده بودم بوعید.
ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَ، جز نگردانند[۱] سخن من [نزدیک من بنیک بسختى و بدبختى بندگان]،
وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ (۲۹) و من ستمکار نیستم رهیگان خویش را.
یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ، آن روز که دوزخ را گوئیم [پس آن که خلق را در آن افکنند]،
هَلِ امْتَلَأْتِ، پر شدى؟ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ (۳۰) و دوزخ گوید انیز دارى؟
وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ لِلْمُتَّقِینَ، و نزدیک آرند بهشت پرهیزکاران را، غَیْرَ بَعِیدٍ (۳۱) نه دور.
هذا ما تُوعَدُونَ، این آنست که شما را وعده میدادند،
لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ (۳۲) هر باز گردیدهاى را با خداى نگه دارنده [فرمان او را].
مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، او که میترسد از رحمن نادیده او را [عذاب او را]،
وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ (۳۳) و آید و دلى آرد گراینده با او.
ادْخُلُوها بِسَلامٍ، [ایشان را گویند] در روید در آن سراى بدرود و آزادى،
ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ (۳۴) آن روز روز جاوید است کان را شب ناید.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها، ایشان را در آن هر چه ایشان خواهند،
وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ (۳۵) و نزدیک ما نیز از خواسته و نابیوسیده.
وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ، و چند نیست کردیم پیش از ایشان،
مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً، ازینان بزورتر بودند و برکونیده[۲] تر،
فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ، دور شدند و فراوان رفتند در زمین،
هَلْ مِنْ مَحِیصٍ (۳۶) [نگرید] تا هیچ از مرگ رستند؟
إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى، درین سخن پند است،
لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ، آن کس را که او را دلى زنده است،
أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ، و یا گوش فرا دارد،
وَ هُوَ شَهِیدٌ (۳۷) و او دریافت را حاضر است بر جاى.
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، بیافریدیم هفت آسمان و هفت زمین
وَ ما بَیْنَهُما، و هر چه در میان آنست،
فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ، در شش روز،
وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ (۳۸) و ماندگى بما نرسید.
فَاصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ، شکیبایى کن بر آنچه [دشمنان] میگویند [مرا]،
وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ نماز کن بحمد خداوند خویش [بر هدایت و توفیق]،
قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ (۳۹) پیش از برآمد آفتاب و پیش از فروشد آفتاب.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ، و از شب او را نماز کن،
وَ أَدْبارَ السُّجُودِ (۴۰) و پس نماز شب بر وقت دمیدن [صبح دو رکعت سنت نماز بام کن].
وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ (۴۱) گوش بر روزى دار که آواز دهنده آواز دهد از جایى سخت نزدیک.
یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ بِالْحَقِ، آن روز که بانگ شنوند بکار پیش شدنى و فرمان روان،
ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ (۴۲) آنست روز بیرون آمد از گورها [روز رستاخیز].
إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ، مائیم که مرده زنده کنیم و زنده میرانیم،
وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ (۴۳) و بازگشت با ماست.
یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ، آن روز که پارهپاره باز شکافد زمین از ایشان،
سِراعاً، [مىبیرون آیند] زودازود،
ذلِکَ حَشْرٌ، آن فراهم آوردى است [فردا] و انگیختنى،
عَلَیْنا یَسِیرٌ (۴۴) بر ما آسان.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ، ما داناتریم از تو بآنچه ایشان میگویند [مرا و ترا]،
وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ، و تو بر ایشان نه پادشاهى و نه کامران،
فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ (۴۵) پند ده بقرآن او را که ترسد از تهدید و وعید من.
النوبه الثانیه
قوله: وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ، اى- غمره الموت و شدته الى ان تغشى الانسان و تغلب على عقله بِالْحَقِ یعنى- ببیان ما یصیر الیه الانسان بعد موته من جنه او نار و قیل- بِالْحَقِ، اى بامر اللَّه و حکمه الذى عمّ به جمیع الاحیاء و قیل- بما یؤل الیه الامر من السعاده و الشقاوه.
روى انّ ابا بکر الصدیق لما احتضر قالت عائشه: شعر:
| لعمرک ما یغنى الثّراء عن الفتى | اذا حشرجت یوما و ضاق به الصدر |
فقال ابو بکر: یا بنیّه لا تقولى ذلک و لکن قولى کما قال اللَّه عز و جل: وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ. ذلِکَ اشاره الى الموت، ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ اى- تکره ذکره و تستبعد وقوعه و المعنى- فاستعدّ له.
قوله: وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ، یعنى- نفخه البعث، ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ اى- ذلک الیوم یتحقق فیه الوعید.
وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ السائق و الشهید هما المتلقّیان یسوق الکافر سائقه الى النار و یشهد الشهید علیه بمعصیته، و یسوق السائق المؤمن الى الجنه و یشهد الشهید علیه بمعصیته و یشهد الشهید له بطاعته. و قال ابن عباس و الضحاک: السائق من الملائکه و الشهید من انفسهم الا یدى و الا رجل فیقول اللَّه تعالى:
لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا الیوم فى الدنیا، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ الذى کان فى الدنیا على قلبک و سمعک و بصرک. الغطاء الستر غطاه و غطّاه ثقیلا و خفیفا.
قال الشاعر:
| سلام قبل معذرتى سلام | و ان لم آت ما فیه ملام |
| على الشمس الطلوع فان غطاها | غمام فالملیم هو الغمام |
فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ اى- حادّ هذا کقوله: أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا، و المعنى- بصرک الیوم نافذ تبصر ما کنت تنکر فى الدنیا. و قیل- اراد بالبصر العلم اى- علمک الیوم نافذ فى البعث علم حین لم ینفعه العلم و ابصر حین لم ینفعه البصر.
و قال ابن زید: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا خطاب للنبى اى- کنت قبل الوحى فى غفله من هذا العلم، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ بما اوحینا الیک، فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ یعنى- فعلمک ثاقب نافذ، و هذا کقوله: ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ.
وَ قالَ قَرِینُهُ، هذا القرین هو الملک الموکّل به، هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ معدّ محضر، یعنى- عمله الذى یشهد به فان کان العبد من اهل الایمان و الجنه احضر کتاب حسناته لانّ سیئاته قد کفّرت، و ان کان من اهل الکفر و النار احضر کتاب سیئاته لان حسناته حبطت بکفره. و قال مجاهد: یقول- هذا الذى وکّلتنى به من ابن آدم قد احضرته و احضرت دیوان اعماله فیقول اللَّه لقرینه:أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ، فى هذه الکلمه وجهان احدهما: انه امر الى الملکین السائق و الشهید و هذا الوجه اظهر. و الثانى: انه امر لواحد و هو کلام عربى، یقولون- خلیلىّ و صاحبىّ و منه قوله: قفا نبک. و قال امرؤ القیس:
| خلیلىّ مرّ ابى على امّ جندب | لنقضى حاجات الفؤاد المعذّب |
| الم تر انّى کلّما جئت طارقا | وجدت بها طیبا و ان لم تطیّب |
فثنّى فى البیت الاول و وحّد فى البیت الثانى. کُلَّ کَفَّارٍ مبالغ فى کفره عَنِیدٍ معاند یعرف الحق فیجحده و العناد اقبح الکفر.
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ، یعنى- یمنع الزکاه المفروضه و کلّ حق اوجبه اللَّه فى ماله، فعلى هذا الخیر المال و قیل- الخیر الاسلام و المراد به الولید بن المغیره، کان یمنع بنیه و بنى اخیه و لحمته من الاسلام، مُعْتَدٍ، یظلم الناس بلسانه و یده مُرِیبٍ اى.
داخل فى الریب و قیل- هو الذى اتى الریبه، الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ الاول امر بالالقاء فى النار و الثانى بالالقاء فى العذاب الشدید.
قالَ قَرِینُهُ، یعنى- الشیطان الّذى قیّض لهذا الکافر یدعوه الى الضلاله، رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ و ذلک انه اذا القى فى النار ادّعى على قرینه من الشیاطین فیقول قرینه- رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ کما زعم، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ فصحبته على طغیانه و ضلاله قال ابن عباس و مقاتل و سعید بن جبیر: هذا القرین هو الملک ایضا یقول الکافر- ربّ انّ الملک زاد علىّ فى الکتابه فیقول الملک- رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ یعنى- ما زدت علیه و ما کتبت الا ما قیل او عمل، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ طویل لا یرجع عنه الى الحق فیقول اللَّه تعالى:
لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَ، فقد قضیت ما انا قاض، وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ فى القرآن و انذرتکم و حذّرتکم على لسان الرسل فلا عذر لاحد عندى. قوله:- لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَ، یقال هذا للکافر و قوله: ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ یقال للمسلمین و هذا فى الموقف. و امّا قوله: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ فى جهنم.
قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَ اى- لا تبدیل لقولى و هو قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل- هو اخلاد الکفار فى النار و قیل- هو قوله:- مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها … الایه، اى- لا یحرّف و لا یزاد و لا ینقص، و قال قوم- معنى قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَ اى- ما یغیّر القول عندى بالکذب لانّى اعلم الغیب و اعلم حقه من باطله و هذا قول الکلبى و اختیار الفرّاء لانه قال:ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَ، و لم یقل- ما یبدّل قولى، وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فاعاقبهم بغیر جرم.
یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ اى- انذرهم یوم نقول، کقوله: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَهِ، قرأ نافع و ابو بکر یقول بالیاء اى- یقول اللَّه لجهنم- هَلِ امْتَلَأْتِ کما وعدتک یعنى- فى قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و هذا السؤال من اللَّه عز و جل لتصدیق خبره و تحقیق وعده و التقریع لاهل عذابه و التنبیه لجمیع عباده، وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فیه قولان احدهما: انّها امتلات و صارت بحیث لا تنجع فیها ابره تصدیقا لقول اللَّه عز و جل: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ فیکون استفهام انکار، اى- لم یبق فىّ موضع زیاده
کقول النبى: هل ترک لنا عقیل من دار اى- لم یترک،و هذا قول عطاء و مجاهد و مقاتل بن سلیمان. و القول الثانى: انها تستزید و الاستفهام بمعنى الاستزاده و هذا قبل دخول جمیع اهلها فیها، قال ابن عباس: ان اللَّه تعالى سبقت کلمته: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ، فلمّا سیق اعداء اللَّه الى النار لا یلقى فیها فوج الا ذهب فیها و لا یملأها شیء فتقول- الست قد أقسمت لتملأنى فیضع قدمه علیها ثم یقول- هَلِ امْتَلَأْتِ فتقول- قط قط قد امتلأت فلیس فىّ مزید. و روى عن ابن عباس ایضا انه قال- لم یکن یملأها شیء حتى وجدت مسّ قدم اللَّه تعالى فتضایقت فما فیها موضع ابره و دلیل هذا التأویل الخبر الصحیح و هو ما
روى قتاده عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه- لا تزال جهنم یلقى فیها و تقول هل من مزید، حتى یضع رب العالمین فیها قدمه فینزوى بعضها الى بعض و تقول- قط قط
وروى قد قد بعزتک و کرمک، و لا یزال فى الجنه فضل حتى ینشئ اللَّه خلقا فیسکنهم فضل الجنه،
وفى روایه ابو هریره قال رسول اللَّه: تحاقب الجنه و النار، فقالت النار- أوثرت بالمتکبّرین و المتجبّرین و قالت الجنه فما لی لا یدخلنى الا ضعفاء الناس و سقطهم فقال اللَّه تعالى للجنه- انما انت رحمتى ارحم بک من اشاء من عبادى، و قال للنار- انما انت عذابى اعذّب بک من اشاء من عبادى.
و لکل واحده منکما ملؤها فامّا النار فانّهم یلقون فیها وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فلا تمتلئ حتى یضع اللَّه تبارک و تعالى فیها رجله فتقول- قط قط قط. فهنالک تمتلئ و ینزوى بعضها الى بعض و لا یظلم اللَّه من خلقه احدا و امّا الجنه فان اللَّه عز و جل ینشئ لها خلقا. قوله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ اى- قرّبت و ادنیت للذین یتّقون الشرک و الفواحش و هذا قبل الدخول، یرونها من قرب الى ان یدخلوها بعد الحساب و مثله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ لِلْمُتَّقِینَ- وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ و هذا بعد الدخول اى- قربت لهم مواضعهم فیها فلا یطلبون منها بعدا.
هذا ما تُوعَدُونَ، قرأ ابن کثیر: یوعدون بالیاء، اى- یقال لهم- هذا الذى ترونه ما توعدون فى الدنیا على السنه الانبیاء، لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ هذا موضعه رفع بالابتداء ما تُوعَدُونَ صفته لِکُلِّ أَوَّابٍ خبره. الاوّاب الراجع من المعصیه الى الطاعه.
قال سعید- هو الذى یذنب ثم یتوب ثم یذنب ثم یتوب و قال ابن عباس: هو المسبّح من قوله: یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ و قال قتاده: هو المصلّى، و الحفیظ- هو الحافظ لأمر اللّه و قیل- هو الذى حفظ ذنوبه حتى یرجع منها و یستغفر منها، و قیل حفیظ لمایسمع من کلام اللَّه و سنّه رسول اللَّه. و قیل- یحفظ نفسه فلا یشرع فى معصیه و قیل- الحفیظ المراقب المحافظ لاوقاته و همّاته و خطراته.
قوله:مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، محلّ من حفظ على نعت الاوّاب و المعنى- من خاف الرحمن بالغیب. و لم یره و قیل- من آمن بالبعث و الجزاء ذلک غیب. و قال السدى و الضحاک- خَشِیَ الرَّحْمنَ فى الخلوه حیث لا یراه احد، وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ مخلص مقبل الى طاعه اللَّه.
ادْخُلُوها بِسَلامٍ، اى- یقال لاهل هذه الصفه- ادخلوا الجنه بسلام اى- بسلامه من العذاب و الهموم و من زوال النعم. و قیل- بسلام من اللَّه و ملائکته علیهم، ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ امّا فى الجنه و امّا فى النار. و التقدیر- ادخلوها خالدین ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها، هذا کقوله: «ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ. وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ».
وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ بالواحد عشرا و قیل- وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ یعنى- الزیاده لهم فى النعیم مما لم یخطر ببالهم و ذلک انّهم یسئلون اللَّه حتى تنتهى مسئلتهم فیعطون ما شاءوا، ثم یزیدهم اللَّه من عنده ما لم یسئلوه.
قال جابر و انس- المزید ان یتجلّى لهم جل جلاله فینظرون الى وجه اللَّه الکریم و هو مثل قوله: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَ زِیادَهٌ و قیل- یتجلّى لهم کل جمعه، و لهذا سمّى الجمعه یوم المزید.
قوله:وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ، اى- من القرون الذین کذّبوا رسلهم هُمْ أَشَدُّ من قومک، بَطْشاً، قوّه و اقوى ابدانا و اشدّ سطوه على الناس، فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ، اى- ابعدوا فیها السیر و ابحثوا عن الاسباب و الامور.
قال امرؤ القیس:
| لقد نقّبت فى الافاق حتى | رضیت من الغنیمه بالایاب |
هَلْ مِنْ مَحِیصٍ اى- لم یجدوا محیصا من امر اللَّه و لم یجدوا مفرّا من الموت، تقول- حاص عن الامر و حاد اى- بعد. و قرء فى الشّواذ- فنقّبوا مکسوره القاف مشدوده على الامر کقوله: فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا، و النقب- الخرق و الدخول فى الشیء.
و النقب- الطریق ایضا، و المعنى- ساروا فى طرقها حتى نقبت دوابهم اى- صارت فى خفّها نقوب. و قیل- هو من النقابه و هى الریاسه و النقباء فوق العرفاء.
إِنَّ فِی ذلِکَ اى- فیما ذکر فى هذه السوره. و قیل- فیما ذکر من العبر و اهلاک القرى، لَذِکْرى، اى- تذکیرا و عظه، لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ، اى- عقل.
قال ابن عباس و کنّى عن العقل بالقلب لانّه موضعه و منبعه و تقول العرب- مالک قلب اى- مالک عقل.
وفى الخبر- لا یعجبنّکم اسلام رجل حتى تعلموا ما عقده عقله.
وقال (ص)- قد افلح من جعل اللَّه له عقلا، الناس یعملون بالخیر و انما یعطون اجورهم على قدر عقولهم.
وکان رسول اللَّه (ص) اذا بلغه عن رجل شدّه فى عباده، سأل- کیف عقله، فان قالوا- حسن قال- ارجوه و ان قالوا- غیر ذلک، قال: لم یبلغ صاحبکم حیث تظنّون.
وعن ابى الدرداء انّ النبى (ص) قال- یا عویمر ازدد عقلا تزدد من ربک قربا، قلت- بابى و امّى یا رسول اللَّه و من لى بالعقل قال- اجتنب مساخط اللَّه و ادّ فرائض اللَّه تکن عاقلا ثم تنفّل بالصالحات من الاعمال تزدد من ربک قربا و علیه عزّا.
و قیل لعمرو بن العاص- ما بال قومک لم یؤمنوا و قد وصفهم اللَّه بالعقول. قال- تلک عقول کادها اللَّه اى- لم یصحبها التوفیق، أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ اى- اصغى الى مواعظه و زواجره. القاء السمع و اصغاؤه- صرفه کلّه الى القائل، وَ هُوَ شَهِیدٌ من الشهاده التی بها تثبت الحقوق. و المعنى- و هو شاهد على ما یقرأ و یسمع فى کتاب اللَّه من نعت محمد (ص) و ذکره. و قیل شهید من الشهاده التی هى الحضور اى- حاضر القلب و الفهم، لیس بغافل و لا ساه. و قال السدّى- یسمع القرآن یتلى و هو شهید یعیه قلبه.
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ اى- اعیاء و تعب.
روى عکرمه عن ابن عباس: انّ الیهود اتت البنى (ص) فسأله عن خلق السماوات و الارض فقال- خلق اللَّه الارض یوم الاثنین و خلق الجبال و ما فیها من المنافع یوم الثلاثاء و خلق الشجر و النبات و الماء و الاقوات یوم الاربعاء و خلق السماوات یوم الخمیس و خلق النجوم و الشمس و القمر و الملائکه یوم الجمعه. فقالت الیهود- ثم ما ذا یا محمد قال: ثم استوى على العرش قالوا: قد اصبت لو اتممت، ثم استراح یوم السبت و استلقى على العرش، فانزل اللَّه تعالى هذه الایه ردّا علیهم
و قال قتاده- فى الایه اکذب اللَّه عز و جل الیهود و النصارى و اهل القرى على اللَّه عز و جل، و ذلک انّهم قالوا- انّ اللَّه عز و جل:خلق السماوات و الارض و ما فیها فى ستّه ایام، ثم استراح یوم السابع و ذلک عندهم یوم السبت و هم یسمّونه یوم الراحه. و عن ابى مجلز انّ عمر بن الخطّاب دخل حائطا من حیطان المدینه فاستلقى و وضع احدى رجلیه على الأخرى، و کانت الیهود تفترى على اللَّه عز و جل و تقول- انّ اللَّه لما فرغ من الخلق فعل هذا و قد قال اللَّه عز و جل:- وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ و کان ناس من الناس یکرهونه حتى رأوا عمر فعله.
قوله: فَاصْبِرْ عَلى ما یَقُولُونَ، اى- على ما قالت الیهود، فانّ اللَّه لهم بالمرصاد. و قیل- فاصبر على اذى الکفار و لا تستعجل عذابهم و هو منسوخ بآیه القتال، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ، اى صلّ بامر ربک و توفیقه قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، یعنى- صلاه الظهر و العصر.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ، یعنى- صلاه المغرب و العشاء. قال مجاهد: وَ مِنَ اللَّیْلِ یعنى- صلاه اللیل اىّ وقت صلّى، وَ أَدْبارَ السُّجُودِ، قرأ ابن کثیر و حمزه- و ادبار بکسر الهمزه و هو مصدر ادبر ادبارا، و الباقون بفتحها و هو جمع دبر و المعنى واحد لانّ انقضاء الشیء انّما یکون بآخره و آخره انما یکون بانقضائه، و التقدیر- وقت ادبار السجود.
قال عمر بن الخطاب و علىّ بن ابى طالب (ع) و الحسن و الشعبى و النخعى و الاوزاعى- أَدْبارَ السُّجُودِ الرکعتان بعد صلاه المغرب و ادبار النجوم الرکعتان قبل صلاه الفجر.
و عن ابن عباس مرفوعا قال: قال رسول اللَّه (ص)- یا ابن عباس رکعتان بعد المغرب ادبار السجود.
و قال انس: قال رسول اللَّه- من صلّى بعد المغرب رکعتین قبل ان یتکلّم کتبت صلوته فى علّیّین.
قال انس- یقرأ فى الرکعه الاولى: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و فى الأخرى:قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ،
قال عبد اللَّه بن مسعود- ما احصى ما سمعت رسول اللَّه یقرأ فى الرکعتین بعد المغرب و فى الرکعتین قبل صلاه الفجر بقل یا ایها الکافرون و قل هو اللَّه احد.
و عن عائشه قالت: قال رسول اللَّه (ص): رکعتا الفجر خیر من الدنیا و ما فیها
و قال مجاهد: قوله- وَ أَدْبارَ السُّجُودِ هو التسبیح باللسان فى ادبار الصّلوات المکتوبات.
روى ابو هریره قال: قال رسول اللَّه- من سبّح فى دبر کلّ صلاه ثلثا و ثلثین و کبّر اللَّه ثلثا و ثلثین و حمد اللَّه ثلثا و ثلاثین فذلک تسعه و تسعون. ثم قال تمام المأه- لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو على کلّ شىء قدیر. غفرت خطایاه و ان کانت مثل زبد البحر.
و فى روایه اخرى عن ابى هریره: قالوا- یا رسول اللَّه ذهب اهل الدثور بالدرجات و النعیم المقیم، قال- و کیف ذلک؟ قالوا- صلّوا کما صلّینا و جاهدوا کما جاهدنا و انفقوا من فضول اموالهم، و لیست لنا اموال. قال- ا فلا اخبرکم بامر تدرکون من کان قبلکم و تسبقون من جاء بعدکم و لا یأتى احد بمثل ما جئتم به الّا من جاء بمثله، تسبّحون فى دبر کلّ صلاه عشرا و تحمدون عشرا و تکبّرون عشرا.
قوله:- وَ اسْتَمِعْ، السمع ادراک المسموع و الاستماع طلب ادراک المسموع بالاصغاء الیه، یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ، اى صفه یوم ینادى، محذوف المضاف و هو مفعول به و لیس بظرف و المنادى هو الملک النافخ فى الصور و هو اسرافیل و النداء نفخه، سمّى نداء من حیث انّه جعله للخروج و الحشر و انّما یقع ذلک بالنداء کاذان المؤذّن و علامات الرحیل فى العساکر. و قیل- هو النداء حقیقه، مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ یعنى- صخره بیت المقدس هى اقرب الارض من السماء بثمانیه عشر میلا و موضعها وسط الارض یقف علیها الملک و یضع اصبعیه فى اذنیه و ینادى- ایّتها العظام النخره و الاوصال البالیه و اللحوم المتمزّقه و الشعور المتفرّقه قومى الى محاسبه ربّ العزّه و سمّى قریبا لان کلّ انسان یسمعه من طرف اذنه. و قیل- المنادى هو اللَّه، و المکان القریب الاذن.
یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَهَ یعنى- النفخه الاخیره، بِالْحَقِ، اى- بما هو حقّ من الجزاء و الثواب و العقاب و قیل- بِالْحَقِ اى- بالنداء المسمع و الامر النافذ، ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ من القبور. قال ابو عبیده: یوم الخروج من اسماء القیامه و سمّى یوم العید یوم الخروج ایضا تشبیها به.
إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی، الخلق للبعث، وَ نُمِیتُ هم یعنى- فى الدنیا، وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ بعد الموت.
یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً، جمع سریع اى- یخرجون سراعا مسرعین، هذا کقوله: مُهْطِعِینَ إِلَى الدَّاعِ، ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ هیّن یقول له:- کُنْ فَیَکُونُ.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ، هذا تعزیه للرسول (ص) و تصبیر له. یقول- نحن اعلم بما یقول المشرکون من تکذیبک و الافتراء على ربک و نحن لهم بالمرصاد، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ، هذا عذر للرسول (ص) کقوله: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ، و المعنى- ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بمسلّط تجبرهم على الاسلام انّما بعثت مذکّرا محذّرا یقال- اجبر فهو جبّار کادرک فهو درّاک و قیل- الجبّار من قولهم جبرته على الامر بمعنى اجبرته و هى لغه کنانه و هما لغتان و الجبّار فى اسم اللَّه عز و جل هو الذى جبر العباد على ما اراد، و الجبّار من النخل هو الطویل الغلیظ، فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ هذا کقوله عز و جل: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، اى- انّما تنذر فیقبل من اتّبع الذکر و خشى الرحمن قال ابن عباس: قال المؤمنون- یا رسول اللَّه لو خوّفتنا و ذکّرتنا فانزل اللَّه تعالى: فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ.
النوبه الثالثه
قوله: وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ، بدان اى جوانمرد که از عهد آدم تا فناء عالم کس از مرگ نرست، تو نیز نخواهى رست.
الموت کأس و کلّ الناس شاربه.
روزگارى که آدم را وفا نداشت ترا کى وفا دارد، عمرى که بر نوح بپایان رسید با تو کى به بقا دار. اجلى که بر خلیل تاختن آورد ترا کى فرو گذارد. مرگى که بر سلیمان کمین ساخت با تو کى مسامحت کند. موکّلى که جان مصطفى را تقاضا کرد با تو کى مدارا کند. اگر عمر نوح و مال قارون و ملک سلیمان و حکمت لقمان بدست آرى بدر مرگ سود ندارد و با تو محابا نکند. هفت هزار سال کم کسرى گذشت تا آدمیان اندر این سفرند. از اصلاب بارحام میآیند و از ارحام بپشت زمین و از پشت زمین بشکم زمین میروند. همه عالم گورستان است، زیرا او همه حسرت، زیر او همه حسرت. سر بر آر و از آسمان بپرس که- در شکم چند نازنین دارى.
| سل الطارم العالى الذّرى عن قطینه | نجا ما نجا من بؤس عیش و لینه |
| فلما استوى فى الملک و استعبد الورى | رسول المنایا تلّه للجبینه |
اى سخره امل، اى غافل از اجل، اى اسیر آز، اى بنده نیاز. تا کى در زمستان غم تابستان خورى و در تابستان غم زمستان. و کارى که لا محاله بودنى است از آن نه اندیشى و راهى که على التحقیق رفتنى است زاد آن راه برنگیرى. شغل دنیا راست میدارى و برگ مرگ نسازى.
اى مسکین مرگت در قفاست از او یاد آر. منزلت گور است آباد دارد. امروز در خوابى، باش تا بیدار گردى. امروز مستى، باش تا هشیار گردى. حطام دنیا جمع میکنى و از مستحق منع میکنى، چه طمع دارى که جاوید با آن بمانى. باش تا ملک الموت درآید و جانت غارت کند، وارث درآید و مالت غارت کند، خصم درآید و طاعتت غارت کند. کرم درآید و پوست و گوشتت غارت کند.
آه اگر با این غفلت و زلّت و اندرین زحمت و ظلمت دشمن درآید و ایمان غارت کند. مفلسا که تو باشى بىتن و بىجان بىمال و سود و زیان، بىطاعت و بىایمان.
و گر ترا در مرگ شکى هست بر شمر که تا بآدم صفى چند پدر داشتهاى که یکى از مرگ نرست. در عالم هیچ کس را بر درگاه عزت آن جاه و حشمت نبود که مصطفى عربى را، و با وى مسامحت نرفت خطاب آمد- إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ.
اى سیّدى که کلّ کمال نکتهایست از کمال تو، جمله جمال نقطهایست از جمال تو، اى مهترى که ماه روشن سیاه گردد اگر بیند طلعت با جمال تو، خورشید عالم شیدا گردد از نسیم شمال تو، رضوان رضا دهد بدربانى صهیب و بلال تو.
ملک از فلک نثار کند ستارهاى بر خد و قد با اعتدال تو. مشک را رشک آید از زلف و خال تو. مجد و حمد و ملّت و دولت پیوسته میم و حامیم و دال تو. با این همه منقبت و مرتبت اى سید، راه فنات مىبباید رفت و در کف لحد مىبباید خفت. پدرت خلیل از این قهر نرست، برادرت کلیم از این زهر نجست.
اى محمد اکنون که کار تام شد و قواعد شرع بنظام شد که: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ. منشور رسالت برخواندى، مکه گشادى، بر اعدا ظفر یافتى،دامن کفر چاک کردى، صنادید قریش هلاک کردى، کعبه را از بتان پاک کردى، قیصر روم از بیم تو در قصر خویش بى آرام است، نجاشى در حبشه ترا بنده غلام است، هرقل در روم ترا مطیع فرمان و پیامست، آسمان بفرق تو مینازد، زمین بخاک قدمت مینازد وقت آن آمد که روى در نشیب مرگ آرى و همه را یکبارگى بگذارى. کار چون بکمال رسد نقصان گیرد.
ماه در آسمان تا هلال بود در زیادت بود، چون بدر گردد و شعاعش تمام شود نقصان گیرد.
شاخ درختان بوقت بهار هر روزى در زیادت بود، برگ میآراید گل میشکفاند، عالم معطر میدارد، بوستان منوّر میدارد، چون بکمال رسد و میوه دهد در نقصان افتد.
اى سید عالم و اى مهتر اولاد آدم، گاه آن آمد که گوشوار مرگ در گوش بندگى کنى و قصد حضرت ما کنى، تا ما آن کنیم که تو خواهى.
و قد مضت قصه وفاته صلّى اللَّه علیه و آله فى سوره الانبیاء.
وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ، هر چند که حالت مرگ بظاهر صعب مىنماید، لکن مؤمنانرا و دوستان را اندر آن حال در باطن همه عز و ناز باشد و از دوست هر لمحتى راحتى و در هر ساعتى خلعتى آید مصطفى (ص) از اینجا فرمود:تحفه المؤمن الموت.
هیچ صاحب صدق از مرگ نترسد.
حسین بن على (ع) پدر را دید که بیک پیراهن حرب میکرد. گفت:لیس هذا زى المحاربین.
على گفت:ما یبالى ابوک اسقط على الموت ام سقط الموت علیه.
صدق زاد سفر مرگست و مرگ راه بقاست و بقا سبب لقاست.
من احبّ لقاء اللَّه احبّ اللَّه لقاه.
اهل غفلت چون بسر مرگ رسند بآن نگرند که چه میستانند. پیراهن خلق از سر برمیکشند و خلعت نو در سر میافکنند. مردى که هفتاد سال بر یک پیراهن ببود و آن پیراهن خلق گشت آن پیراهن را از سر وى برمیکشند و قرطه ملک ابد در وى میپوشند، جاى شادى است نه جاى زارى.
عمار یاسر عمر وى بنود سال رسید نیزه در دست گرفتى دستش میلرزیدى مصطفى (ع) او را گفته بود آخر قوت تو از طعام دنیا شیر باشد، در حرب صفین عمار حاضر بود نیزه در دست گرفته و تشنگى بر وى افتاده، شربتى آب خواست، قدحى شیر بوى دادند. یادش آمد حدیث مصطفى (ص)، گفت- امروز روز دولت عمار است.
آن شربت بکشید و پیش رفت و میگفت: الیوم القى الا حبّه محمدا و حزبه.
اى جوانمرد این حیاه دنیوى پردهایست ظلمانى در روى روزگار تو کشیده، روز مرگ این پرده بدست لطف در کشند، تا تو بسر نقطه حیاه ابد رسى و تا این حیاه بر جاى است بقاء ابدى در پرده است. چون این پرده برگرفتند بقاء ابدى روى بتو آرد.
و ذلک قوله: فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً.
گفتهاند- مؤمن در گور همچون آن کودک است در رحم مادر، بیندیش تا اول در رحم مادر حالت چون بود: ضعیف بودى نه قوت بود نه قدرت، نه رفتن و گرفتن، نه شنود و گفتن. ترا در آن ظلمات پیدا آوردم و جگر مادر بسان آئینه پیش روى تو بداشتم. شکل تو در وى پیدا آوردم تا هر چه ترا بایست بود ما در آن همى خورد و بتو همى رسید تو در ناز و راحت و کس را از تو خبر نه.
بآخر همان کنم که باول کردم. بینایى و گویایى و شنوایى و گیرایى و روایى بستانم، آن گه در لحد نهم، چنانک در اول جگر مادر آیینه ساختم، لحد آئینه سازم، تا چنانک آنجا راحت نعمت دنیوى بتو همى رساندم و کس را خبر نه، بآخر راحت بوى بهشت بتو میرسانم و کس را خبر نه، تا دانى که من رحیم و کریم و لطیفام.
بنده من، قادر بودم که بى زندان رحم ترا پیدا آوردمى، قادر بودم که زندان لحد تو را بقیامت رسانیدمى، لکن نه ماه در زندان رحم بداشتم و سالهاى دراز در خاک بداشتم چرا چنین کنم؟
بنده من چون خواستم که یوسف را از دست حسد برادران برهانم سه روز او را در زندان چاه بداشتم و چون خواستم که ملک مصر بدو سپارم هفت سال او را بزندان بداشتم.
اى یوسف صدّیق، راحت از دست حاسدان سه روز زندان چاه ارزد. مملکت و ولایت مصر هفت سال زندان مصر ارزد. مؤمن موحّد، دیدار جمال مادر و پدر، نه ماه زندان رحم ارزد. دیدار لم یزل و لا یزال و جوار خداوند ذو الجلال، هزار سال زندان لحد ارزد.
قوله تعالى: إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ اگر صد بار روى در خاک مالى و عالم بر فرق سر بپیمایى، تا آن نقطه حقیقى که نام وى دل است رفیق این طاعت نباشد، همه را رقم نیستى درکشند که در خبر است:تفکّر ساعه خیر من عباده الثقلین.
چون بنده بدرگاه آید و راز بگشاید و دل هم چنان گرفتار شغل دنیا مانده، رقم خذلان بر آن طاعت کشند و بر وى وى باز زنند که گفتهاند: من لم یحضر قلبه فى الصلاه فلا تقبل صلوته، دلى که از قید عبودیت اغیار خلاص یافت آن دل مر حق را یکتا شد. نه رنگ ریاء خلق دارد نه گرد سمعت بر وى نشیند، لکن در سفینه خطر باشد که اشارت صاحب شرع چنین است که: و المخلصون على خطر عظیم.
هر که مخلصتر، بحق نزدیکتر. و هر که بحق نزدیکتر لرزانتر.مقرّبان حضرت و ملازمان درگاه صمدیّت و پاکان مملکت، پیوسته در هراس باشند که میفرماید جل جلاله: وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ- إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ و مصطفى (ص) فرموده:انا ارجو ان یکون اخشاکم للَّه اصدق لنبى اللَّه.
| نزدیکان را بیش بود حیرانى | کایشان دانند سیاست سلطانى |
آن وزیر، پیوسته از مراقبت سلطان هراسان بود و آن ستوردار را هراسى نه، زیرا که سینه وزیر خزینه اسرار سلطان است و مهر خزینه شکستن خطرناک بود.
حذیفه یمان صاحب سرّ رسول بود، گفتار- روزى شیطان را دیدم که میگریست گفتم- اى لعین این ناله و گریه تو چیست، گفت- از براى دو معنى یکى آنکه:درگاه لعنت بر ما گشاده، دیگر آنکه: درگاه دل مؤمنان بر ما بسته. بهر وقتى که قصد درگاه دل مؤمن کنم بآتش هیبت سوخته گردم.
بداود وحى آمد: که- یا داود، زبانت دلّالى است که بر سر بازار دعوى او را در صدر دار الملک دین محلّى نیست، محلّى که هست دل راست که از او بوى اسرار احدیّت و ازلیّت آید.
عزیز مصر با برادران گفت: رخت بردارید و بوطن و قرارگاه خود باز شوید که از دلهاى شما بوى مهر یوسفى مىنیاید. اینست سرّ آنچه رب العالمین فرمود:إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ … الایه قوله: وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ، اى- انتظر یا محمد صیحه القیامه و هول البعث حین ینادى المنادى، مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ.
گوش دار اى محمد، منتظر باش صیحه رستاخیز را و هول قیامت را، آن روز که اسرافیل از صخره بیت المقدس ندا کند که اى استخوانهاى ریزیده و گوشتهاى پوسیده، اى صورتهاى نیست شده و اعضاى از هم جدا گشته، همه جمع شوید بفرمان حق، روز روز محشر است و روز عرض اکبر است و روز جمع لشکر است. چون این ندا در عالم دهد، اضطراب در خلق افتد. آن گوشتها و پوستها پوسیده و استخوان ریزیده و خاک گشته و ذره ذره بهم برآمیخته، بعضى بشرق و بعضى بغرب، بعضى ببرّ و بعضى ببحر، بعضى دودکان خورده و بعضى مرغان برده. همه با هم میآید و ذره ذرّه بجاى خود باز میشود. هر چه در هفت اقلیم خاکى جانور بوده از ابتداء دور عالم تا روز رستخیز همه با هم آید، تنها راست گردد، صورتها پیدا شود، اعضاء و اجزاء مرتّب و مرکّب گردد. ذرّهاى کم نه و ذرّهاى بیش نه. مویى ازین با آن نیامیزد و ذرّهاى از آن با این نپیوندد.
آه، صعب روزى که روز رستاخیز است. روز جزاء خیر و شرّ است. ترازوى راستى آویخته، کرسىّ قضا نهاده، بساط هیبت باز گسترده، همه خلق بزانو درآمده که: وَ تَرى کُلَّ أُمَّهٍ جاثِیَهً دوزخ مىغرّد که: تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ زبانیه در عاصى آویخته که:خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ هر کس بخود درمانده و از خویش و پیوند بگریخته:لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ
آورده اند که پیش از برآمدن خلق از خاک، جبرئیل و میکائیل بزمین آیند براق میآرند و حلّه و تاج از بهر مصطفى (ص) و از هول آن روز ندانند که روضه سید کجاست؟. از زمین میپرسند و زمین میگوید: من از هول رستاخیز ندانم که در بطن خود چه دارم. جبرئیل شرق و غرب همى نگرد از آنجا که خوابگاه سیّد است نورى برآید جبرئیل آنجا شتابد. سید از خاک برآید چنان که در خبر است: انا اول من تنشقّ عنه الارض. اول سخن این گوید که- اى جبرئیل حال امّتم چیست؟ خبر چه دارى؟
گوید- اى سید اول تو برخاسته اى ایشان در خاکند. اى سید، تو حلّه در پوش و تاج بر سر نه و بر براق نشین و بمقام شفاعت رو، تا امّت در رسند مصطفى (ص) همى رود تا بحضرت عزت سجده آرد و حق را جل جلاله بستاید و حمد گوید، از حق جل جلاله خطاب آید که:
اى سیّد، امروز نه روز خدمت است، که روز عطا و نعمت است. نه روز سجود است که روز کرم وجود است. سر بردار و شفاعت کن هر چه تو خواهى آن کنم. تو در دنیا همه آن کردى که فرمودیم. ما امروز ترا آن دهیم که تو خواهى- وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى
____________________________
[۱] ( ۱) در نسخه ج: بدل نگردانند
[۲] ( ۲) کذا …
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد ۹