کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الصافات آیه ۱-۲۳

۳۷- سوره الصافات (مکیه)

۱- النوبه الاولى‏

(۳۷/ ۲۳- ۱)

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان‏

وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا (۱) بفرشتگان پرستندگان او قطار قطار.

فَالزَّاجِراتِ زَجْراً (۲) بآیتهاى قرآن که باززنندست از بدیها.

فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً (۳) بخوانندگان سخن خداوند عزّ و جلّ.

إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ (۴) که خداوند شما یکى است.

رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما خداوند آسمانها و زمینها و هر چه میان آن،

وَ رَبُّ الْمَشارِقِ (۵) و خداوند مشرق و مغرب آفتاب.

إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا ما بیاراستیم آسمان دنیا را،

بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ (۶) بآرایش ستارگان.

وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ (۷) آن ستارگان نگاه داشت کردیم و کوشیدن از هر دیوى ستنبه شوخ.

لا یَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى‏ نمى‏نیوشند بآن گروهان زبرین،

وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ (۸) و مى‏اندازند ایشان را از هر سوى.

دُحُوراً براندن ایشان [از درهاى آسمان‏]،

وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ (۹) و ایشانراست عذابى پیوسته همیشه.

إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَهَ مگر که دیوى سخن دزد سخنى رباید، [از زبان فریشته‏]،

فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (۱۰) در پى او نشیند شاخى آتش درفشان سوزان.

فَاسْتَفْتِهِمْ‏ پرس از ایشان،

أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً که ایشان سخت‏تراند بر آفریدگار در آفرینش [بنزدیک ایشان‏]

أَمْ مَنْ خَلَقْنا یا او که بیافریدیم [از نبود]،

إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ (۱۱) ما بیافریدیم ایشان را [از کسى که او را بیافریدیم‏] از گلى دوسنده.

بَلْ عَجِبْتَ‏ شگفت مى‏آید ترا [از آنچه ایشان دروغ زن میگیرند]،

وَ یَسْخَرُونَ (۱۲) و افسوس میدارند بر تو و سست مى‏فرادارند ترا.

وَ إِذا ذُکِّرُوا و چون ایشان را پند دهند و در یاد ایشان دهند،

لا یَذْکُرُونَ (۱۳) یاد نکنند و پند نپذیرند.

وَ إِذا رَأَوْا آیَهً و آن گه که نشانى بینند از نشانهاى [استوارى تو]،

یَسْتَسْخِرُونَ (۱۴) یکدیگر را بر سخریت مى‏خوانند.

وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ (۱۵) و آن نشان را میگویند نیست این مگر جادویى آشکارا.

أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً باش ما آن گه که خاک گردیم و استخوان،

أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ (۱۶) أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ (۱۷)ما با پدران پیشینان ما برانگیختنى‏ ایم؟

قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ (۱۸) گوى «نعم» آرى برانگیختنى ‏اید و شما درمانده و کم آمده.

فَإِنَّما هِیَ زَجْرَهٌ واحِدَهٌ فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ (۱۹) چنین بود جز ازین نه یک راندن بود که ایشان زنده مى‏شوند مى‏نگرند.

وَ قالُوا یا وَیْلَنا و میگویند اى هلاکا بر ما و نفریغ،

هذا یَوْمُ الدِّینِ (۲۰)آنک این روز شمار و پاداش.

هذا یَوْمُ الْفَصْلِ‏ [ایشان را گویند] این آن روزگار بر گزاردن است،

الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (۲۱) آن روز که شما بدروغ مى ‏داشتید و مى‏ گفتید که دروغ است.

احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ‏ فراهم آرید ایشان را که بر خود ستم کردند و همسران ایشان را،

وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ (۲۲) مِنْ دُونِ اللَّهِ‏ و هر چه مى‏پرستیدند

فرود از اللَّه، فَاهْدُوهُمْ إِلى‏ صِراطِ الْجَحِیمِ (۲۳) و ایشان را فرا سر راه دوزخ دهید.

النوبه الثانیه

این سوره و الصافات صد و هشتاد و دو آیت است و هشتصد کلمه و سه هزار و هشتصد و بیست و شش حرف جمله به مکه فرو آمد باتفاق مفسّران آن را مکّى شمرند و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست مگر چهار آیت، از ان چهار هر دو آیت متلاصق یکدیگر، یکى: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» دیگر: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» این چهار آیت بآیت سیف منسوخ‏اند. و در بیان فضیلت این سوره ابىّ کعب روایت کند از مصطفى علیه الصّلاه و السّلام‏ قال: «من قرأ و الصاّفات اعطى من الاجر عشر حسنات بعدد کلّ جنّى و شیطان و تباعدت منه مرده الشّیاطین و برى‏ء من الشّرک و شهد له حافظاه یوم القیمه انّه کان مؤمنا بالمرسلین».

قوله: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا- ابن عباس گفت: فرشتگان‏اند که در آسمان خداى را مى‏پرستند صفها برکشیده هم چنان که در دنیا نمازگران صفها برکشند.

همانست که در آخر سوره فرمود: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ‏، جایى دیگر فرمود:یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَهُ صَفًّا وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا-

روى جابر بن سمره قال قال رسول اللَّه (ص): «الا تصفّون الملائکه عند ربّهم»؟ قلنا و کیف تصفّ الملائکه عند ربّهم؟ قال: «یتمّون الصّفوف المقدّمه و یتراصون فى الصّف»

و کان عمر بن الخطاب اذا اراد ان یفتتح بالنّاس الصّلاه قال: استووا تقدّم یا فلان تاخر یا فلان انّ اللَّه عزّ و جلّ یرى لکم بالملئکه اسوه یقول: «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا». و قیل: هم الملائکه تصفّ اجنحتها فى الهواء واقفه حتّى یأمرها للَّه بما یرید. و قیل: هى الطّیر دلیله قوله تعالى: وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ‏، و الصّف ترتیب الجمع على خطّ کالصّف فى الصّلاه.

قوله: فَالزَّاجِراتِ زَجْراً» یعنى الملائکه تزجر السّحاب و تسوقه الى حیث امر اللَّه.

بفرشتگان که میغ مى‏رانند و باران را فراهم مى‏آرند تا آنجا که فرمان اللَّه بود.

و قیل:هى زواجر القرآن یعنى آیات النّواهى تنهى عن المحظورات و تزجر عن القبیح.

«فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» هم الملائکه یتلون کتاب اللَّه على الانبیاء. و قیل: هم جماعه قرّاء القرآن. و قیل: المراد بالثلثه الغزاه کقوله: وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً و هم الصّافّات فى الحرب الزاجرات للکفّار التّالیات لذکر اللَّه بالتّسبیح و التّکبیر و التّهلیل. الصّافّ- واحد، و الصافات جمع و الصافات جمع الصّافه و الزجر- الصّرف عن الشی‏ء بخوف و تخویف. و التّلاوه- القراءه و التلو- الاتباع. و قیل: فیه اضمار، یعنى و ربّ الصّافّات و الزّاجرات و التّالیات. قرأ ابو عمرو و حمزه کلّهن بالادغام، و قرأ الباقون بالاظهار.

جواب مشرکان قریش است که گفتند: «اجعل الآلهه الها واحدا»- این مرد خدایان را همه با یکى آورد، ربّ العالمین قسم یاد کرد باین سه چیز تعظیم و تشریف آن سه چیز که خداوند شما یکى است‏ إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ. آن گه فرمود: رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ‏ یعنى مشارق الشمس و مغاربها فى الصیف و الشتاء، مائه و ثمانون مشرقا و مائه و ثمانون مغربا فنزلت الشمس منها کلّ منزل فى السنّه مرّتین مرّه فى الصّیف صاعده و مرّه فى الشّتاء منحدره، کلّ یوم لها مشرق و مغرب لا تنزلهما فى السّنه الا مرّتین و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ‏ فالمشرقان مشرق الشمس اطول یوم من السّنه و مشرقها اقصر یوم منها و المغربان مغرب الشّمس اطول یوم من السّنه-و مغربها اقصر یوم منها. و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» فهو افق شروق الشّمس و افق غروبها.

«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا»- تأنیث الادنى و هى التی تدنوا من الارض، «بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ‏»- قرأ عاصم بروایه ابى بکر: «بزینه» منوّنه «الکواکب» نصبا، اى- بتزییننا الکواکب.

و قرأ حمزه و حفص «بزینه» منوّنه «الکواکب» خفضا على البدل، اى- بزینه بالکواکب، یعنى زیّناها بالکواکب. و قرأ الآخرون: «بِزِینَهٍ الْکَواکِبِ‏» بلا تنوین على الاضافه. قال ابن عباس: معناه بضوء الکواکب.

«و حفظا» اى- و حفظناها حفظا. و قیل: جعلنا الکواکب حفظا، «مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ» اى- متمرّد خال عنّ الخیر خبیث.

«لا یَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى‏» اى- الى کلام الملأ الاعلى و هم الملائکه، و تقدیره:

ان لا یسمعوا اى- لئلّا یسمعوا، فلما حذف ان رفع الفعل و عدّاه بالى؛ لانّه فى معنى الاصغاء.

و قیل: سمعت الیه بمعنى صرفت الى جهته سمعى. قرأ حمزه و الکسائى و حفص:

«یسّمّعون» بتشدید السّین و المیم، اى- یتس‏مّعون فادغمت التاء فى السّین. و قرأ الآخرون:

«یسمعون» باسکان السین و تخفیف المیم من سمع یسمع و المعنى لا یستطیعون الاستماع الى الملأ الاعلى.

وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً- این سخن را دو وجه است یکى آنست که مى‏اندازند ایشان را از هر سوى. دیگر وجه: آتش بایشان مى‏اندازند از هر سوى، تقول: قذفت الشی‏ء اى- طرحته، و قذفته بحجر رمیت الیه حجرا و منه قذفه بالفجور.

«دحورا» مصدر من غیر لفظ الفعل الاوّل اى- یقذفون قذفا. و قیل: فعله مضمر تقدیره: و یدحرون دحورا، اى- یبعدون عن مجالس الملائکه. و قیل «دحورا» جمع دحر و هو ما یرمى به فیکون تقدیره بدحور فخذف لجارّ و نصب. و قرأ بعضهم: «یقذفون» بفتح الیاء و کسر الذّال یعنى الملائکه یقذفون الشیاطین بالشهب فیکون تفسیرا «للزاجرات زجرا».

«وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ‏» اى- الشیاطین عذاب دائم و المواصبه و المواظبه سواء و تاویله: ان کلّ شیطان ادرکه الشّهب لم تفارقه ناره ابدا. و قیل: «عَذابٌ واصِبٌ‏» اى- موجع من الوصب.

«إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَهَ» اى- الا مسترق یختطف کلمه من لسان ملک مسارقه فیزید فیها اکاذیب «فَأَتْبَعَهُ‏» اى- لحقه «شِهابٌ ثاقِبٌ‏» کوکب مضی‏ء قوىّ لا یخطئه فاذا قذفوا احترقوا. و قیل: تصیبهم آفه فلا یعودون. و قیل: لا یقتلون بالشّهب بل یحسّ بذلک فلا یرجع و لهذا لا یمتنع غیره عن ذلک. و قیل: تصیبهم مرّه و یسلسون مرّه فصاروا فى ذلک کراکب السفینه فى البحر للتّجاره قال عطاء: سمى النجم الّذى یرمى به الشیاطین ثاقبا لانه یثقبهم.

«فاستفتهم یعنى قریشا «أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً» استفهام بمعنى التّقریر اى- اهم اشدّ على الخالق فى الاعاده ام آدم فى الانشاء و الابتداء «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ‏» یعنى خلقناهم من آدم و خلقنا آدم من طین. و قیل: «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یعنى امم الخالیه و التّقدیر: ام خلقنا قبلهم و سواهم، اى- هؤلاء لیسوا باحکم خلقا من عیرهم من الامم و قد اهلکناهم بذنوبهم فما الذى یؤمن هؤلاء من العذاب. قال الحسن فى جماعه «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یرید السماوات و الارض و الجبال کقوله: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ» فیکون «من» حینئذ لازدواج الکلام.

ثمّ ذکر خلق الانسان فقال: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ‏» اى- جید حرّ لاصق یعلق بالید لا رمل فیه و اللازب اللازم و الباء بدل من المیم مثل بکّه و مکّه و قال الشاعر:

فما و رق الدّنیا بباق لاهلها

و لا شدّه البلوى بضربه لازب‏

و قال مجاهد و الضحاک: «مِنْ طِینٍ لازِبٍ‏» اى منتن.

بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ‏ اى- عجبت من تکذیبهم و هم یسخرون من تعجّبک و قیل: عجبت من انکارهم شأنک مع معاینتهم انشقاق القمر و آیات النبّوه و اعجاز القرآن و هو قوله عزّ و جلّ: وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ‏. قرأ حمزه و الکسائى: «بل عجبت» بضمّ التّاء و هى قراءه ابن عباس و ابن مسعود: قال الحسین بن الفضل: العجب من اللَّه‏ ارکان الشی‏ء و تعظیمه و قیل: العجب من اللَّه استعظامه ادّعاهم علیه الشرکاء فقد یکون بمعنى الانکار و الذم و قد یکون بمعنى الاستحسان و الرّضا کما جاء

فى الحدیث: «عجب ربکم من شاب لیست له صبوه»

و جاء فى الحدیث: «عجب ربّکم من الّکم و قنوطکم و سرعه اجابته ایّاکم».

وقال (ص): «عجب ربّنا من اقوام یقادون الى الجنّه بالسلاسل».

و سئل جنید عن هذه الآیه فقال: انّ اللَّه تعالى لا یعجب من شى‏ء و لکن اللَّه وافق رسوله لما عجب رسوله.

فقال‏ «وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ» اى- هو کما یقوله، و الجمله انّ العجب صفه من صفات اللَّه عزّ و جلّ جاءت فى الکتاب و السنه، قال اللَّه عزّ و جلّ فى مواضع فى القرآن:کَیْفَ‏ و هو تعجّب کقوله: إِنِّی‏ و هو تعجّب کقوله: فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ‏، أَنَّى یُصْرَفُونَ‏ و سبیله سبیل سائر الصّفات الّتى وردت فى الکتاب و السنه لا تزال عن وجهها و اسمها و لا تضرب لها الامثال و لا یقال فیها بالتّوهم و الرّأى و لا تحمل على المعانى الوحشیه الشاذه و المستحسن من العقول و لا یقال فیها لم و لا کیف، معانیها اسماءها و تفسیرها ظواهرها و لیس علینا فى ذلک الا الاقرار و التّسلیم و الاذعان و التّصدیق و اللَّه اعلم.

قوله: وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ‏ اى- اذا وعظوا بالقرآن لا یتّعظون.

وَ إِذا رَأَوْا آیَهً یَسْتَسْخِرُونَ‏ اى- یسخرون و هذه السین زائده دخلت للمبالغه کما دخلت فى الاستضحاک. و قیل: یستدعى بعضهم بعضا الى ان یسخروا. الآیه، هاهنا انشقاق القمر.

وَ قالُوا إِنْ هذا اى- ما هذا الّذى نراه‏ إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ‏ اى- ظاهر.

أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ‏. أَ وَ آباؤُنَا- قراءه نافع و ابن عامر او آباؤنا بسکون و اوست اینجا و در سوره الواقعه، و در کلام تقدیم و تأخیر است یعنى: ائنا او آباؤنا الأولون لمبعوثون- باش آن گه که ما خاک و استخوان گردیم؛ ما یا پدران پیشینان ما برانگیختنى‏ایم؟ باقى بفتح واو خوانند و معنى آنست که: باش و پدران و پیشینان ما برانگیختنى‏ اند؟

قُلْ نَعَمْ‏ تبعثون و آباؤکم‏ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ‏ صاغرون أذلاء على زغم منکم.

فَإِنَّما هِیَ‏ اى- القیامه او نفخه القیامه زَجْرَهٌ واحِدَهٌ صیحه واحده فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ‏ اى- احیاء ینظرون: و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم الزّجر السوق على الغضب.و یروى ان اغضب ما یکون اللَّه عزّ و جلّ حین ینفخ فى نفخه البعث.

وَ قالُوا یا وَیْلَنا معناه وجب لنا الویل و الحزن، و قیل: حلّ بنا اشدّ شى‏ء نکرهه، هذا یَوْمُ الدِّینِ‏. قیل: هو من تمام کلامهم، اى- هذا یوم الجزاء الّذى کنّا ننکره. و قیل: تمّ الکلام على قوله: یا وَیْلَنا ثمّ قال اللَّه: هذا یَوْمُ الدِّینِ‏.

هذا یَوْمُ الْفَصْلِ‏ بین المحسن و المسى‏ء الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ‏.

احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا اى- کفروا وَ أَزْواجَهُمْ‏ اى- نساءهم اللّاتى على دینهم و قیل. اتباعهم. و قال ابن عباس: امثالهم و اضرابهم و نظراءهم الزّانى مع الزّانى و صاحب الخمر مع صاحب الخمر. و قال مقاتل: قرناؤهم من الشیاطین کل کافر مع شیطانه فى سلسله. وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‏ فى الدنیا یعنى الاصنام لیعذّب بها الکفّار، فَاهْدُوهُمْ‏ اى- ادعوهم و قیل دلّوهم. و قیل: قدّموهم، و السابق یسمّى الهادى و منه هادیه الشاه لرقبتها. إِلى‏ صِراطِ الْجَحِیمِ‏ اى- وسطها. و قیل: طریقها.

النوبه الثالثه

قوله: بِسْمِ اللَّهِ‏ اسم عزیز شفیع المذنبین جوده، بلاء المهیمین مقصوده، ضیاء الموحدین عهوده، سلوه المحزونین ذکره، حرفه المستمیحین شکره، کلمه عزیزه عزّ لسان ذکرها، و اعزّ منه روح احبّها، و اعزّ منه سرّ شهدها، لیس کل من قصدها وجدها، و لا کلّ من وجدها بقى معها.

بنام او که روح دلها مهر او، آیین زبانها ذکر او، بنام او که سور گوشها گفتار او، نور چشمها دیدار او بنام او که میعاد نواختها ضمان او، آسایش جانها عیان او. بنام او که منزل جوانمردان کوى او، مقصود عارفان گفت و گوى او، نسیم وصل دمان از بوى او.

بوى تو باد سحرگه بمن آرد صنما

بنده باد سحرگه ز پى بوى توام.

خداوندا! عظیم شأنى و همیشه مهربانى، قدیم احسان و روشن برهانى، هم نهانى هم عیانى، از دیده‏ها نهانى و جانها را عیانى، نه بچیزى مانى تا گویم که چنانى، آنى که خود گفتى و چنانک خود گفتى آنى.

رفیع القدر فى عزّ المکان‏

کریم القول فى لطف البیان‏

قوله: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا- خداوندان تحقیق سخن گفته ‏اند تا این صفّهاى فریشتگان کدام است، قومى گفتند: مراد باین جمله صفّهاى فریشتگان است که عالم علوى بایشان آراسته و هفت آسمان بایشان منوّر گشته، در هر آسمان از ایشان صیفى و در هر زمره از ایشان وصفى: بعضى در مقام خدمت در شعار حرمت، بعضى در مقام هیبت در دثار مراقبت، بعضى در حالت مجاهدت در تنسم ارواح مشاهدت. بعضى در جذب عشقى با دوست در ناز، بعضى در سوق شوقى با حق در راز، بعضى در مهره مهرى از فراق در گداز.

زجل تسبیح ایشان گوش فلک را کر گردانیده، تسبیح و تقدیس ایشان عالم قدس را معنبر کرده، شعله انفاس ایشان ساحت عرش را منوّر کرده، همه در فضاء على در ریاض رضا نشسته، همه بر درگاه عزّت در حجب هیبت کمر بسته. در عبادت ایشان قصور نه، در طاعت ایشان حسور نه، در خدمت ایشان فتور نه، لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ‏.

قومى گفتند: مراد باین صفهاى فریشتگان بیت المعمور است على الخصوص که در آسمان چهارم‏اند چنانک آدمیان اندرین مرکز غبرا هر سال روزى خانه کعبه را زیارت کنند. سیّد مملکت کد خداى شریعت صدر انبیا و رسل صلوات اللَّه و سلامه علیه گفت: شب قرب و کرامت شب زلفت و الفت شب معراج که مادرین گلشن بلند خرام کردیم، چون بآسمان چهارم رسیدیم بزیارت بیت المعمور رفتیم، اند هزار مقرّب دیدیم در جانب بیت المعمور همه از شربت وصل مست و مخمور از راست همى آمدند و طواف همى کردند و لبّیک میگفتند و بجانب چپ همى گذشتند گفتى عدد ایشان از عدد اختران فزونست و از شمار برگ درختان زیادت، نه و هم ما شمار ایشان دانست، نه فهم‏ ما عدد ایشان دریافت، گفتم: اى جبرئیل ایشان که‏ اند و از کجا مى‏ آیند؟

جبرئیل گفت: اى سید وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ پنجاه هزار سالست تا همچنین مى‏بینم یک ساعت ایشان را آرام نه، هزاران از این جانب مى‏آیند و مى‏گذرند، نه آنها که مى‏ آیند پیش ازین دیده ‏ام، و نه آنان که گذشته‏ اند هرگز دیگرشان باز بینم، ندانم که از کجا آیند ندانم تا از کجا شوند، نه بدایت حال ایشان دانم نه نهایت کار ایشان شناسم.

آرى دوست! عجب کارى و طرفه حالى که اینست. آسمانیان را روى فراسنگى و زمینیان را روى فراسنگى، بدست عاشقان بیچاره چیست جز تک و پوى، هزار شادى ببقاى آن جوانمردان باد که جز از روى معشوق نسازند و جز با دوست مهره مهر نبازند.

یا من الى وجهه حجّى و معتمرى‏	ان حجّ قوم الى ترب و احجار
لبّیک لبّیک عن قرب و عن بعد	سرّا بسرّ و اضمارا باضمار
این جهان با آن جهان و هر چه هست‏	عاشقان را روى معشوق است و بس‏
گر نباشد قبله عالم مرا	قبله من کوى معشوق است و بس‏

إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ- قسم بدین صفّها یاد کرد که خداوند شما یکى است، در ذات یکتا، و در قدر بى‏نظیر، و در صفات بى‏همتا، نه او را بکس حاجت، نه کس را برو حجت. اى سید! من دانم که آن کافر ملحد مرا بسوگند باور ندارد و آن مؤمن موحّد بى‏سوگند باور دارد، سوگند یاد کنم تأکید و تأیید و تمهید را، تعریف و تشریف را، تا دوست مى‏شنود بجان مى‏نازد، دشمن مى‏شنود بدل مى‏گدازد.

رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ‏- خداست که هفت آسمان و هفت زمین را آفریدگار و نگه‏دار است، مصوّر هر صورت و مزیّن هر نگارست، بى‏شریک و بى‏شبیه و بى‏نظیر و بى‏یارست، با دوستان وفادار و مؤمنان را دوست دارست، اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا با عارفان کریم و با بندگان لطیف و نیکوکارست.

اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ‏- از روى اشارت مى‏گوید آفریدگار بى‏علّت منم، کردگار بى آلت منم، قهّار بى‏حیلت منم، غفّار بى‏مهلت منم، ستّار هر زلّت منم، بیافرینم تا قدرت‏ بینى، دوزخ بنمایم تا عقوبت بینى، بر صراط نگه دارم تا عنایت بینى، گناهت بیامرزم تا فضل و رحمت بینى، بجنّت رسانم تا کرامت بینى، بر تخت نشانم تا عزّت بینى، شراب دهم تا لذّت بینى، سلام کنم تا تحیّت بینى، جلال جلال بردارم تا لقا و رؤیت بینى.

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد۸