کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره فاطر (الملائکه) آیه ۱۲-۳۱
۲- النوبه الاولى
(۳۵/ ۳۱- ۱۲)
قوله تعالى:
و ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ دو دریا بهم نه یکسان،
هذا عَذْبٌ فُراتٌ این یکى خوش سخت خوش،
سائِغٌ شَرابُهُ گوارنده آب او،
وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ و این دیگر شور تلخ زبان گز،
وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ و از هر یکى میخورید،
لَحْماً طَرِیًّا گوشتى تازه،
وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَهً و بیرون مى آرید از هر شورى مروارید،
تَلْبَسُونَها تا مىپوشید آن را،
وَ تَرَى الْفُلْکَ فِیهِ و مىبینید کشتیها در ان،
مَواخِرَ روان و آب برّان،
لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ تا میجوئید از فضل و نیکوکارى او،
وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (۱۲) و تا مگر آزادى کنید.
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ در مى آرد شب تاریک در روز روشن،
وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ و در مىآرد روز روشن در شب تاریک،
وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ و نرم کرد و روان و بفرمان خورشید و ماه را،
کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى شب و روز خورشید و ماه میرود سرانجامى نام برده را،
ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ آن خداوند شماست،
لَهُ الْمُلْکُ و پادشاهى او راست،
وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ و ایشان را که مىپرستید بخدایى فرود از اللَّه،
ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ (۱۳) بدست ایشان پوست خست خرما نیست.
إِنْ تَدْعُوهُمْ اگر خوانید ایشان را،
لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ خواندن شما نشنوند،
وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ و اگر شنودندى پاسخ نتوانندى و بکار نیایندى شما را،
وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ و روز رستاخیز بانباز گرفتن شما کافر شوند و از شما بیزار،
وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ (۱۴) و خبر نکند ترا هیچ کس چنان خبردار، و آگاه نکند ترا هیچ کس چنان آگاه کن.
یا أَیُّهَا النَّاسُ اى مردمان أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ شما درویشاناید و با نیاز فرا اللَّه،
وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (۱۵) و اللَّه اوست آن بى نیاز نکو نام ستوده.
إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ اگر خواهد ببرد شما را با نیست،
وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (۱۶) و آفریدهاى آرد نو.
وَ ما ذلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (۱۷) و آن بر اللَّه دشخوار و سخت نیست.
وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى و هیچ بارکش بار بد کس نکشد،
وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَهٌ و اگر تنى گران بار کرده خود را بگناهان کسى را خواند،
إِلى حِمْلِها با آن بار خود تا از وى برگیرد،
لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ از آن بار او هیچیز بر نگیرند،
وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبى و از چند سخت نزدیک خویشاوند خواند،
إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ تو که آگاه کنى آگاه کردن که سود دارد ایشانراست که مىترسند از خداوند خویش نادیده،
وَ أَقامُوا الصَّلاهَ و نماز بپاى دارند، بهنگام وَ مَنْ تَزَکَّى فَإِنَّما یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ و هر که هنرى با دید آید؛ خویشتن را با دید آید،
وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ و بازگشت خلق همه با خداى است.
وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصِیرُ هام سان نیست نابینا و بینا،
وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ (۲۰) و نه تاریکیها و روشنائیها.
وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ (۲۱) و نه سایه خنک و تیزى گرما.
وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ و یکسان نبود زندگان و مردگان،
إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَنْ یَشاءُ اللَّه مىشنواند او را که خواهد،
وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ (۲۲) و تو شنواننده نیستى مردگان را در گورها.
إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ (۲۳) نیستى تو مگر آگاهى نماى،
إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً ما فرستادیم ترا بشارت رسانى بیم نمایى،
وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ (۲۴) مگر بایشان آگاه کنندهاى آمد و گذشت.
وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ و اگر دروغ زن دارند ترا،
فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دروغ زن داشتند پیشینیان ایشان که پیش از دشمنان تو بودند،
جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ رسولان آمدند بایشان پیغامهاى روشن، وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ (۲۵) و بنامها و بنبشته روشن.
ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا آن گه فرا گرفتم ایشان را که بنگرویدند،
فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (۲۶) پیدا کردن نشان ناخشنودى چون بود، حال گردانیدن من چون دیدى؟
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً نمىبینى که اللَّه فرو فرستاد از آسمان آبى،
فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ تا بیرون آوردیم بآن آب میوهها،
مُخْتَلِفاً أَلْوانُها گوناگون رنگهاى آن وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ و از کوهها راههاى پیدا شده از روندگان،
بِیضٌ وَ حُمْرٌ خطّهاى سپید و خطّهاى سرخ [در کوههاى سپید و کوههاى سرخ]،
مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها گوناگون رنگهاى آن،
وَ غَرابِیبُ سُودٌ (۲۷) و کوهها و سنگهاى سخت سیاه.
وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ و از مردمان و جنبندگان و چهارپایان و شتران مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ گوناگون رنگهاى ایشان هم چنان که میوهها و کوهها رنگها و نیم رنگها،
إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ از خداى دانایان ترسند،
إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ (۲۸) اللَّه تواناى است آمرزگار.
إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ ایشان که مىخوانند نامه خداى،
وَ أَقامُوا الصَّلاهَ و نماز هنگام بپاى مىدارند،
وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ و از دست مى بیرون کنند درویشان را از آنچه ما ایشان را روزى دادیم،
سِرًّا وَ عَلانِیَهً نهان و آشکارا،
یَرْجُونَ تِجارَهً مىبیوسند سود بازرگانیى،
لَنْ تَبُورَ (۲۹) که آن بازرگانى هرگز زیان زد نیاید [و آخریان آن کاسد نماند]
لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ آن را تا بایشان گزارد اللَّه مزدهاى ایشان تمام،
وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ و بیفزاید ایشان را از فضل و نیکوکارى خویش،
إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ (۳۰) که او بزرگ آمرز است خرد پذیر.
وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ و آنچه ما بتو پیغام دادیم از این نامه هُوَ الْحَقُ آن نامه راست است،
مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ گواه و استوار گیر آن نامه ها که پیش باز آمد از اللَّه،
إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ (۳۱) اللَّه برهیکان خویش داناست و ازیشان آگاه.
النوبه الثانیه
قوله تعالى:
وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ- الفرات اشدّ الماء عذوبه، «سائغ» اى- هنىء شهى سهل المرور فى الحلق، «شرابه» اى- ماؤه، «وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ، الاجاج- اشدّ الماء ملوحه، و من کلّ تأکلون» اى- من کلّ بحر من العذب و الملح «تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا» طعاما شهیّا یعنى- السمک، وَ تَسْتَخْرِجُونَ یعنى من الملح دون العذب، «حلیه» یعنى زینه اللؤلؤ و الجوهر، و قیل: فى الملح عیون عذبه و ممّا بینهما یخرج اللؤلؤ،
و قیل: ینعقد اللؤلؤ من ماء السماء، تَلْبَسُونَها اى-تتخذ نساءکم منها ملابس، وَ تَرَى الْفُلْکَ- الفلک واحد و جمع، «فیه» اى- فى الکلّ «مواخر» اى- جوارى، و المخر- قطع السفینه الماء بالجرى. قال مقاتل: هو ان ترى سفینتین احدیهما مقبله و الأخرى مدبره هذه تستقبل تلک و تلک تستدبر هذه تجریان بریح واحده.
وفى الخبر: استمخروا الرّیح و اعدّوا النبل، یعنى عند الاستنجاء اى- اجعلوا ظهورکم ممّا یلى الرّیح و کذلک حاله السفن.
«لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ» اى- من رزقه بما تستخرجون من اللؤلؤ و المرجان و تصیدون من الحوت و تربحون بالتجاره و تغنمون بالجهاد، «وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» لکى تشکروا نعمته.
روى عن سهیل بن ابى صالح عن ابیه عن ابى هریره انّ النبى (ص) قال: «کلّم اللَّه البحرین فقال للبحر الّذى بالشام: یا بحر إنّی قد خلقتک و اکثرت فیک من الماء و انّى حامل فیک عبادا لى یسبّحوننى و یحمدوننى و یهللوننى و یکبّروننى فما انت صانع بهم؟ قال: اغرقهم، قال اللَّه عزّ و جلّ: فانّى احملهم على ظهرک و اجعل بأسک فى نواحیک، و قال للبحر الذى بالیمن: اّنى قد خلفتک و اکثرت فیک الماء و انّى حامل فیک عبادا لى یسبّحوننى و یهلّلوننى و یکبّروننى فما انت صانع بهم؟ قال: اسبّحک و احمدک و اهلّلک و أکبّرک معهم و احملهم على بطنى، قال اللَّه عز و جل: فانى افضلک على البحر الآخر بالحلیه و الطرى.
یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ ینقص من اللیل فیزیده فى النهار و ینقص من النهار فیزیده فى اللیل، «وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّى» یعنى یوم القیمه ثمّ ینقطع جریهما. و قیل: یجریان الى اقصى منازلهما لا یجاوزان ذلک ثمّ یرجعان الى ادنى منازلهما.
ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ اى- الّذى فعل هذه الاشیاء هو خالقکم، لَهُ الْمُلْکُ و هو المستحقّ للعباده، وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ اى- الاصنام، و قیل: الملائکه، ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ اى- من خلق قطمیر و هو القشره البیضاء بین التّمر و النّواه.
إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ اى- الاصنام، وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ فانّه لا لسان لها، و قیل: معناه: ما اجابوکم الى ملتمسکم، وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ حین یجعل اللَّه لها بیانا و لسانا، و قیل: یعنى الملائکه یتبرّءون منکم، و یقولون:
بل کانوا یعبدون الجن ما کنتم ایانا تعبدون، قوله: وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ یعنى نفسه، اى- لا ینبّئک احد مثلى خبیر عالم بالأشیاء.
یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ فى الدنیا الى رزقه و فى الآخره الى مغفرته، و الفقیر- المحتاج، وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُ عن خلفه الْحَمِیدُ فى ملکه.
إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ- فیه قولان: احدهما ان یشأ یفنکم و یأت بقوم آخرین اطوع للَّه منکم، و الثانى یفن عالمکم و انواعکم و یأت بعالم آخر سوى ما یعرفون، وَ ما ذلِکَ الاذهاب و الإتیان عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ اى- منیع صعب.
وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى اى- لا تحمل نفس آثمه اثم نفس اخرى، وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَهٌ اى- نفس مثقله بالذنوب احدا، «إِلى حِمْلِها» ثقلها لیتحمّل عنها بعض ذلک «لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ» اى- لا یحمل المدعوّ شیئا من الثقل، وَ لَوْ کانَ المدعوّ ذا قُرْبى ذا قرابه قریبه کالاب و الامّ و الاخ.
روى انّ الامّ تقول یوم القیمه لولدها: الم یکن لک بطنى وعاء؟ فیقول: بلى، فتقول: الم یکن ثدیى لک سقاء؟ فیقول: بلى، فتقول: یا بنىّ قد أثقلتنی ذنوبى فاحمل عنّى ذنبا واحدا، فیقول: یا امّاه الیک عنّى فانّى الیوم عنک مشغول.
سئل الحسین بن الفضل عن الجمع بین قوله: وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى و بین قوله: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ، فقال: «وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى» طوعا وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ کرها.
إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ الرّسول نذیر الخلق کلّهم و لکن تأویل الایه:انّما ینتفع بالانذار. الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ اى- یخافون ربهم فیؤمنون بالغیب و هو ما غاب عنهم من الجنّه و النّار. و قیل: معنى یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ اى- یخافون اللَّه سرّا فلا یأتون المعاصى الّتى لا یطلع علیها غیر اللَّه. و قیل: یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ اى- عذاب ربّهم بِالْغَیْبِ لم یروه وَ أَقامُوا الصَّلاهَ اداموها فى مواقیتها الخمسه، و غایر بین اللفظین لانّ اوقات الخشیه دائمه و اوقات الصلاه معیّنه منقضیه، و یحتمل انّ المعنى یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ مع توفرهم على الطّاعات. «وَ مَنْ تَزَکَّى» اى- تطهّر عن دنس المعاصى بالاعمال الصّالحه، فَإِنَّما یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ اى- فلنفسه ثواب ذلک، وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ المرجع.
وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصِیرُ اى- الجاهل و العالم، و قیل: الکافر و المؤمن، وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ اى- الکفر و الایمان و قیل: الجهل و العلم، و قیل: المعصیه و الطاعه.
وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ یعنى الجنّه و النّار، و قیل: الحرور- الریح الحارّه تأتى باللیل و السموم بالنهار، و الحرور- فعول من الحراره و هو اشتداد الحرّ و نفحه، و قیل: الظلّ- الحق، و الحرور- الباطل:
وَ ما یَسْتَوِی الْأَحْیاءُ وَ لَا الْأَمْواتُ المؤمنون و الکافرون، و قیل: العلماء و الجهّال و «لا» فى قوله: وَ لَا النُّورُ وَ لَا الْحَرُورُ وَ لَا الْأَمْواتُ زوائد افادت نفى المساواه من الجانبین، انّ اللَّه یسمع من یشاء حتّى یتّعظ و یجیب، وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ یعنى الکفار، شبّهم بالاموات فى القبور حیث لا ینتفعون بمسموعهم، و قیل: ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ تحملهم على القبول من قولهم سمع اللَّه لمن حمده اى- قبل. إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ اى- ما انت الا منذر و لیس الیک غیره.
إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِ اى- بالدین الحق، و قیل: بالقرآن، بَشِیراً لاهل الطاعه نَذِیرٌ لاهل المعصیه، وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ فیه قولان: احدهما نذیر منهم اى- اتاهم رسول هو من جملتهم و قبیلتهم، و الثانى بلغتها نذاره نذیر و دعاء داع قامت به حجّه اللَّه علیها و ان لم یکن منهم کما بلغت نذاره محمد (ص) جمیع اجناس بنى آدم و هو من العرب،
و المراد بالامّه هاهنا جماعه متفقه على مقصد من غیر وقوف على مبلغ و حدّ فکانه قال ما اتّفق قوم على دین من الادیان الا و قد اقام اللَّه الحجّه علیهم بارسال رسول الیهم منذرا عاقبه ما هم علیه من الخطاء و الایه تدل على ان کلّ وقت لا یخلوا من حجّه حبریّه و انّ اوّل النّاس آدم و کان مبعوثا الى اولاده ثمّ لم یخل بعده زمان من صادق مبلغ عن اللَّه او آمر یقوم مقامه فى البلاغ و الاداء حین الفتره و قد قال اللَّه تعالى: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدىً لا یؤمر و لا ینهى فان قیل کیف تجمع بین هذه الایه و بین قوله: لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ؟
الجواب انّ مع الایه إِنْ مِنْ أُمَّهٍ من الامم الماضیه الا و قد ارسلت الیهم رسولا ینذرهم على کفرهم و یبشرهم على ایمانهم اى- سوى امّتک الّتی بعثناک الیهم یدلّ على ذلک قوله: وَ ما أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِنْ نَذِیرٍ و قوله: لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ، و قیل: المراد ما من امّه هلکوا بعذاب الاستیصال الا بعد ان اقیم علیهم الحجّه بارسال الرّسول بالاعذار و الانذار.
وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ- هذا تعزیه للرّسول (ص)، فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ اى- بالمعجزات وَ بِالزُّبُرِ یعنى بالکتب وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ الواضح کرّر ذکر الکتاب بعد ذکر الزّبر على طریق التأکید.
ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا بانواع العذاب، فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ اى- کیف کان عقابى و تغییرى حالهم، و قیل: انکارى علیهم، و قیل: جزاء المنکر من الفعل.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ اى- بالماء ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها یجوز ان یکون المراد به اللون حقیقه حمرا و صفرا و بیضا و سودا و یجوز ان یکون المراد به الصنف، وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها- جدد جمع جدّه کغدّه و غدد، اى- طرائق جدّه بیضاء و جدّه حمراء و الهاء فى الوانها تعود الى الجبال، و قیل: الى حمر- اى بعضها اشدّ حمره و بعضها اخفّ و بعضها وسط فى الحمره، «وَ غَرابِیبُ سُودٌ» اى- سود غرابیب على التقدیم و التأخیر یقال:اسود غربیب، اى- شدید السواد تشبیها بلون الغراب اى- طرائق سود.
وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیه اضمار و تقدیره: ما هو مختلف الوانه، کَذلِکَ یعنى و من هذه الاشیاء جنس مختلف الوانه کاختلاف الثمرات و تمّ الکلام عند قوله:«کذلک» ثمّ ابتدأ فقال: إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ قال ابن عباس: معناه انّما یخافنى من خلقى من علم جبروتى و عزّتى و سلطانى
قالت عائشه: صنع رسول اللَّه شیئا فرخص فیه فتنزّه عنه قوم فبلغ ذلک النبى (ص) فخطب فحمد اللَّه ثمّ قال: ما بال اقوام یتنزّهون عن الشیء اصنعه فو اللّه انّى لاعلمهم باللّه و اشدّهم له خشیه.
وقال (ص): لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا.
و قال ابن مسعود: کفى بخشیه اللَّه علما و بالاغترار به جهلا. و قال رجل للشعبى: اقتنى ایّها العالم، فقال الشعبى: انّما العالم من خشى اللَّه عز و جلّ. و عن عطاء قال: نزلت هذه الایه فى ابى بکر الصدیق و ذلک انّه ظهر من ابى بکر خوف حتى عرف فیه فکلّمه النبى (ص) فى ذلک فنزل فیه: إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ.
قومى گفتند: خشیه درین موضع بمعنى علم نیکوست کقوله تعالى: فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما اى- علمنا، و کقوله: أَنْ یَخافا أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ- اى- علماه. اگر تفسیر خشیت خوف کنى معنى آنست که از خداى عز و جل دانایان ترسند و اگر علم گویى معنى آنست که دانایان دانند که اللَّه کیست. و در شواذّ خواندهاند: انما یخشى اللَّه برفع العلماء بنصب و له مخرج صحیح و هو کما یقول الناس: لا اعلم قومک و قبیلتک انما اعلم قومى و قبیلتى، برین قراءت معنى آنست که اللَّه دانایان را دانا داند و ایشان را دانا شمرد، این چنانست که کسى گوید کسى را: ترا بدانا دارم من ایشان را بدانا ندارم.
إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ فى ملکه غَفُورٌ لذنوب عباده.
إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ یعنى القرّاء یقرءون القرآن، وَ أَقامُوا الصَّلاهَ المفروضه، وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا یعنى الصدقه، وَ عَلانِیَهً یعنى الزکاه، و غایر بین المستقبل و الماضى لانّ اوقات التلاوه اعمّ من اوقات الصلاه و الزکاه و یجوز ان یکون التلاوه فى الصلاه،
وفى الخبر: «قراءه القرآن فى الصلاه افضل من قراءه القرآن فى غیر الصلاه و قراءه القرآن فى غیر الصلاه افضل من الذکر و الذکر افضل من الصدقه و الصدقه افضل من الصوم و الصوم جنّه من النار».
قوله: یَرْجُونَ تِجارَهً لَنْ تَبُورَ یعنى ربح تجاره لن تکسر و لن تخسر و ذلک ما وعد اللَّه من الثواب.
قال النبى (ص): «اذا کان یوم القیمه وضعت منابر من نور مطوّقه بنور عند کلّ منبر ناقه من نوق الجنه ینادى مناد: این من حمل کتاب اللَّه اجلسوا على هذه المنابر فلا روع علیکم و لا حزن حتّى یفرغ اللَّه ممّا بینه و بین العباد، فاذا فرغ اللَّه من حساب الخلق حملوا على تلک النوق الى الجنّه»
و قال: «ان اردتم عیش السعداء و موت الشهداء و النجاه یوم الحشر و الظلّ یوم الحرور و الهدى یوم الضلاله، فادرسوا القرآن فانّه کلام الرحمن و حرز من الشیطان و رجحان فى المیزان».
لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ اى- ثواب اعمالهم، وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ یضاعف لهم الحسنات و یشفعون فیمن وجب له النار. و قیل: یفسح لهم فى قبورهم. و قیل: یَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ممّا لم ترعین و لم تسمع اذن، إِنَّهُ غَفُورٌ یغفر العظیم من ذنوبهم، شَکُورٌ یشکر الیسیر من اعمالهم.
قوله: وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ یعنى القرآن هُوَ الْحَقُ الصدق لا یشوبه کذب لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ موافقا لما فى الکتب المتقدّمه. و قیل: یجعل ما تقدّمه من الکتب صادقه لانّ فیها الوعد به و قیل: مصدّقا باعجازه دعوى النبى (ص) إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ عالم بهم.
النوبه الثالثه
قوله: وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ …
الایه- فیه اشاره الى حالتى الاقبال على اللَّه و الاعراض عن اللَّه فالمقبل على اللَّه مشتغل بطاعته مشتعل فى معرفته و المعرض عن اللَّه منقبض عن عبادته معترض علیه فى قسمته و قضیّته فهذا سبب وصاله و ذاک سبب هجره و انفصاله. این دو دریاى مختلف یکى فرات و یکى اجاج، مثال دو دریاست که میان بنده و خداست یکى دریاى هلاک دیگر دریاى نجات، در دریاى هلاک پنج کشتى روانست: یکى حرص دیگر ریا سدیگر اصرار بر معاصى چهارم غفلت پنجم قنوط، هر که در کشتى حرص نشیند بساحل حبّ دنیا رسد هر که در کشتى ریا نشیند بساحل نفاق رسد، هر که در کشتى اصرار بر معاصى نشیند بساحل شقاوت رسد، هر که در کشتى غفلت نشیند بساحل حسرت رسد، هر که در کشتى قنوط نشیند بساحل کفر رسد. امّا دریاى نجات در وى پنج کشتى روانست. یکى خوف دیگر رجا سدیگر زهد دیگر معرفت پنجم توحید، هر که در کشتى خوف نشیند بساحل امن رسد هر که در کشتى رجا نشیند بساحل عطا رسد، هر که در کشتى زهد نشیند بساحل قربت رسد، هر که در کشتى معرفت نشیند بساحل انس رسد، هر که در کشتى توحید نشیند بساحل مشاهدت رسد.
پیر طریقت موعظتى بلیغ گفته یاران و دوستان خود را، گفت: اى عزیزان و برادران! هنگام آن بود که ازین دریاى هلاک نجات جویید و از ورطه فترت برخیزید، نعیم باقى باین سراى فانى بنفروشید، نفس بىخدمت بیگانه است بیگانه مپرورید، دل بىیقظت غول است با غول صحبت مدارید، نفس بىآگاهى با دست با باد عمر مگذارید، باسمى و رسمى از حقیقت و معنى قانع مباشید، از مکر نهانى ایمن منشینید، از کار خاتمه و نفس باز پسین همواره بر حذر باشید. شیرین سخنى و نیک نظمى که آن شاعر گفته:
| اى دل ار عقبیت باید چنگ ازین دنیا بدار | پاک بازى پیشه گیر و راه دین کن اختیار |
| پاى بر دنیا نه و بر دوز چشم نام و ننگ | دست در عقبى زن و بر بند راه فخر و عار |
| چون زنان تا کى نشینى بر امید رنگ و بوى | همت اندر راه بند و گام زن مردانه وار |
| چشم آن نادان که عشق آورد بر رنگ صدف | و اللَّه ار دیدش رسد هرگز بدرّ شاهوار |
قال بعض اهل المعرفه فى قوله: «وَ ما یَسْتَوِی الْبَحْرانِ» یعنى: ما یستوى الوقتان هذا بسط و صاحبه فى روح و هذا قبض و صاحبه فى نوح هذا فرق و صاحبه بوصف العبودیه و هذا جمع و صاحبه فى شهود الربوبیّه. مر ذوق عارفان این دو بحر اشارت است بقبض و بسط سالکان، و قبض و بسط منتهیان را چنانست که خوف و رجا مبتدیان را، مرید را در بدو ارادت بوقت خدمت از خوف و رجا چاره نیست چنانک در نهایت حالت با کمال معرفت از قبض و بسط خالى نیست، او که در خوف و رجاست نظر وى همه سوى ابد شود که آیا با من چه کنند فردا، و او که در قبض و بسط است نظر وى همه سوى ازل شود که آیا با من چه کردهاند و چه حکم راندهاند در ازل.
پیر طریقت ازینجا گفت: آه! از قسمتى پیش از من رفته، فغان از گفتارى که خود راى گفته، ندانم که شاد زیم یا آشفته، بیمم همه از انست که آن قادر در ازل چه گفته. بنده تا در قبض است خوابش چون خواب غرق شدگان؛ خوردش چون خورد بیماران و عیش چون عیش زندانیان؛ بسزاى نیاز خویش مىزید و بخوارى و زارى راه مىبرد و بزبان تذلّل میگوید:
| پر آب دو دیده و پر آتش جگرم | پر باد دو دستم و پر از خاک سرم |
چون زارى و خوارى وى بغایت رسد و تذلّل و عجز وى ظاهر گردد. رب العزه تدارک دل وى کند در بسط و انبساط بر دل وى گشاید وقت وى خوش گردد، دلش با مولى پیوسته و سر باطلاع حق آراسته و بزبان شکر میگوید: الهى! محنت من بودى دولت من شدى، اندوه من بودى راحت من شدى، داغ من بودى چراغ من شدى، جراحت من بودى مرهم من شدى.
یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ …- بدان که فقر بر دو ضرب است: فقر خلقتى و فقر صفتى، فقر خلقت عامّ است هر حادثى را که از عدم در وجود آید، و معنى فقر حاجت است، هر مخلوقى را بخالق حاجت است در اوّل حال بآفرینش و در ثانى الحال بپرورش، پس میدان که اللَّه بىنیاز است و بى حاجت دیگران همه با نیازاند و با حاجت، اینست که رب العزه فرمود: وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ. امّا فقر صفت آنست که رب العالمین فرمود: لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ، صحابه رسول را باین فقر مخصوص کرد و ایشان را درین فقر بستود، همانست که فرمود: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ایشان را فقرا نام نهاد و آن تلبیس توانگرى حال است تا کس توانگرى ایشان بنداند، این چنانست که گفتهاند: ارسلانم خوان تا کس بنداند که کهام.
پیران طریقت گفتند: بناى دوستى بر تلبیس نهادند، سلیمان را نام ملکى تلبیس فقر بود، آدم را عصیان تلبیس صفوت بود، ابراهیم را لباس نعمت تلبیس خلّت بود.
زیرا که شرط محبّت غیر تست و دوستان حال خود بهر کس ننمایند کسى که از کون ذرّهاى ندارد و بکونین نظرى ندارد و همواره نظر اللَّه پیش چشم خویش دارد او را فقیر گویند که از همه درویش است و بحق توانگر، انما الغنىّ غنى القلب- توانگرى در سینه مىباید نه در خزینه، فقیر اوست که خود را در دو جهان جز حق دست آویز نه بیند و نظر با خود ندارد چهار تکبیر بر ذات و صفات خود کند چنانک آن جوانمرد گفت:
| نیست عشق لا یزالى را در ان دل هیچ کار | کو هنوز اندر صفات خویش ماندست استوار |
| هر که در میدان عشق نیکوان گامى نهاد | چار تکبیرى کند بر ذات او لیل و نهار |
إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً اى- ما جعلنا الیک الا هذین الامرین فحسب فامّا توفیق القبول و خذلان الردّ فلیس لک الیهما سبیل- اى محمد ما که ترا فرستادیم بخلق بشارت و نذارت را فرستادیم و بس. امّا توفیق قبول و خذلان ردّ کار الهیّت ماست و خصایص ربوبیّت ما، اى محمد تو بو جهل را میخوان، اى ابراهیم تو نمرود را میخوان، اى موسى تو فرعون را میخوان، شما میخوانید و ما آن را راه نمائیم که خود خواهیم، اى محمد تو نتوانى که زخم خوردگان عدل ازل را و راندگان حضرت عزت را حق شنوانى و بر قبول دارى وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِیرٌ- اى محمد دل در بو جهل چه بندى، او نه از ان اصل است که طینت وى نقش نگین تو پذیرد، دل در سلمان بند که پیش از آن که تو قدم در میدان بعثت نهادى؛ چندین سال گرد عالم سرگردان در طلب تو میگشت و نشان تو میجست و لسان الحال یقول:
| گرفت خواهم زلفین عنبرینت را | ز مشک نقش کنم برک یا سمینت را |
| بتیغ هندى دست مرا جدا نکنند | اگر بگیرم یک ره سر آستینت را |
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد۸