کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الرحمن آیه۴۶-۷۸

۲- النوبه الاولى‏

(۵۵/ ۷۸- ۴۶)

قوله تعالى:-

وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ (۴۶) آن را که میترسد از ایستاد نگاه پیش خداوند خویش، او راست دو بهشت.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۴۷) بکدام از نعمتهاى خداوند خویش خداوند خویش را مى‏نااستوار گیرید اى آدمیان و پریان.

ذَواتا أَفْنانٍ (۴۸) آن دو بهشت پر درختانست و پر شاخها آن و با گوناگون نعمتها و شادیها.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۴۹).

فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ (۵۰). در آن دو بهشت دو چشمه روانست.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۵۱).

فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَهٍ زَوْجانِ (۵۲) در آن دو بهشت از هر میوه دو جفت است، دو طعم و دو رنگ و دو بوى.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۵۳).

مُتَّکِئِینَ عَلى‏ فُرُشٍ‏، بازنشستگان‏اند خفتگان بر جامها باز گسترده.

بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ‏ آسترها آن فراش از دیبا ستبر.

وَ جَنَى الْجَنَّتَیْنِ دانٍ (۵۴) و میوه آن دو بهشت از دست چنندگان نزدیک‏

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۵۵).

فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ‏، در آن فراشها کنیزکان‏اند فرو داشته چشمان [از جز شویان ایشان‏].

لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (۵۶)، دست بایشان نبرده هیچ آدمى و نه پرى.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۵۷).

کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ (۵۸)، گویى که آن کنیزکان [بسپیدى‏] مرواریداند و [بروشنایى‏] یاقوت.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۵۹).

هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ (۶۰)، هست پاداش نیکویى مگر هم نیکویى ..؟.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۶۱).

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ (۶۲). و جز از آن دو بهشت دو بهشت دیگرند.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۶۳)

مُدْهامَّتانِ (۶۴) دو بهشت سخت ژرف رنگ و سیراب رنگ.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۶۵).

فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ (۶۶)، در آن دو چشمه‏اند که آب از بوم بهشت برمى‏اندازند و برمیجوشند.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۶۷).

فِیهِما فاکِهَهٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ (۶۸)، در آن دو بهشت میوه‏هاست و خرما- ستان و انار.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۶۹).

فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ (۷۰)، در آن بهشتها کنیزکان‏اند نیکان در آفرینش و در خوى، نیکوان‏اند در چهره و در روى.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۷۱).

حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ (۷۲)، سیاه چشمان‏اند از چشمها بیگانگان نگه داشته و در خیمها بداشته.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۷۳).

لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (۷۴) خالى ندید ایشان را پیش از خداوندان ایشان هیچ کس نه مردم نه پرى.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۷۵).

مُتَّکِئِینَ عَلى‏ رَفْرَفٍ خُضْرٍ بناز نشستگان‏اند بر رفرف سبز در باغها رنگارنگ، وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ (۷۶)، و بساطها گران مایه نیکو.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ (۷۷).

تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ‏، چون پاک است و بى‏عیب خداوند تو، ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (۷۸)، خداوند با بزرگوارى و بنده‏نوازى.

النوبه الثانیه

قوله: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ‏ آیات مواعظ و زواجر و ذکر عذاب و عقوبت کافران در پیش داشت تا مؤمنان بدان عبرت گیرند و پند پذیرند و در خوف و خشیت بیفزایند و در طاعت و عبادت کوشش نمایند و فرا اسباب نجات خود بینند و این عظیم‏تر نعمتى است از حق جل جلاله بر بندگان و لهذا ذکر عقیب کلّ آیه:فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ پس مآل و مرجع مؤمنان و بیان ثواب طاعات ایشان درگرفت فرمود:وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏.

مقام هم مصدر است و هم مکان، اگر مصدر نهى، معنى آنست که آن کس که در دنیا بوقت معصیت ترسد از ایستادن وى روز قیامت بحضرى عزت در مقام حساب، و از آن ترس معصیت و شهوت بگدازد، فردا او را دو بهشت است، یکى ثواب خوف را و دیگر ترک معصیت را.

و اگر مقام بر موضع و مکان نهى پس اینجا مضمرى محذوف است یعنى- خاف مقام حساب ربه، آن کس که از مقام حساب حق بترسد داند که او را در آن مقام بدارند و از وى سؤال کنند کقوله تعالى:

وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ‏. او را دو بهشت است یکى جنه عدن و دیگر- جنه النعیم. یکى- نشستگاه خویش و دیگر- نشستگاه جفتان و خادمان وى.

مفسران گفتند این آیت در شأن بو بکر صدیق فرو آمد، شرب لبنا فقیل له- انه من غیر حل فاستقاء. و قال قتاده- ان المؤمنین خافوا ذلک المقام فعملوا اللَّه و قامواباللیل و النهار.

وفى الخبر الصحیح عن ابى هریره قال- قال رسول اللَّه (ص)- من خاف ادلج و من ادلج‏ بلغ المنزل الا ان سلعه اللَّه غالیه الا ان سلعه اللَّه الجنه.

وعن عطاء بن یسار عن ابى الدرداء: انه سمع رسول اللَّه (ص) یقصّ على المنبر و هو یقول: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏. قلت- و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه فقال رسول اللَّه (ص) الثانیه: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏. فقلت الثانیه: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال رسول اللَّه (ص) الثالثه: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏ فقلت الثالثه: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال: و ان رغم انف ابى الدرداء.

قال بعض المفسرین فى قوله: جنتان- اى- جنه للانس و جنه للجن. معنى آنست که هر که از مقام حساب پیش حق تعالى ترسد از آدمى و پرى، هر یکى را بهشتى است.

پرهیزکاران مردمان را بهشتى و پرهیزکاران پریان را بهشتى.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ باىّ نعمه من نعمه فى الجنتین، ثم وصف الجنتین، فقال- ذَواتا أَفْنانٍ‏ اى- اغصان واحدها فنن و هو الغصن المستقیم طولا و قیل- ذَواتا أَفْنانٍ‏ اى- الوان و انواع من الاشجار و الثمار واحدها فن یقال: هو الجنه کله افنان الاشجار متکاوسه غیر انها لا ترد شیئا. و قیل- جنتان من الیاقوت الاحمر و الزبرجد الا خضر، ترابها الکافور و العنبر و حمأتها المسک الاذفر، کل بستان مسیره مائه سنه فى وسط کل بستان دار من نور.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ بالاغصان ام بالالوان.

فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ‏ بالماء الزلال احدیها التسنیم و الأخرى السلسبیل.

و قیل- احدیهما من ماء غیر آسن و الأخرى من خمر لذّه للشاربین، تجریان من جبل من مسک.

قال ابو بکر محمد بن عمر الورّاق- فیهما عینان تجریان لمن کانت له فى الدنیا عینان تجریان بالبکاء.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ باىّ العینین تجحدان.

فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَهٍ زَوْجانِ‏ اى- فیهما من کل ما یتفکه به صنفان رطب و یابس کالرطب و التمر و العنب و الزبیب.

قال ابن عباس- ما فى الدنیا ثمره حلو و لا مرّ الا و هى فى الجنه حتى الحنظل الا انه حلو.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏. باىّ الصنفین تجحدان.

مُتَّکِئِینَ‏ اى- جالسین جلسه الملوک جلوس راحه و دعه عَلى‏ فُرُشٍ‏ جمع فراش و هو ما استمهد للجلوس و النوم.

بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ‏ جمع بطانه و الاستبرق- الدیباج الثخین الغلیظ.

قیل لسعید بن جبیر- البطائن من استبرق فما الظواهر.

قال- هذا مما قال اللَّه تعالى- فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ‏.

و قیل- بطائنها من استبرق و ظواهرها من نور جامد.

و قال ابن عباس- وصف البطائن و ترک الظواهر لانه لیس فى الارض احد یعرف ما الظواهر وَ جَنَى الْجَنَّتَیْنِ دانٍ‏ اى- ما یجتنى من ثمر الجنتین قریب یناله القائم و القاعد و النائم.

و قیل- اذا ارادوه دنا من افواههم، فیتناولون من غیر تعب.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ بالظهاره ام بالبطانه.

فِیهِنَ‏ اى- فى الجنان و قیل- فى الفرش‏ قاصِراتُ الطَّرْفِ‏ یعنى- الحوارى قصرن اعینهن على ازواجهن فلا یطمحن الى غیرهم و تقول لزوجها- و عزه ربى ما ارى فى الجنه شیئا احسن منک، فالحمد للَّه الذى جعلک زوجى و جعلنى زوجک.

و قصر الطرف ایضا من الحیاء و الغنج. قصر الطرف چون بر معنى حیا و غنج بود معنى قاصرات الطرف آنست که:

کنیزکان بهشتى نازنینان‏اند، از ناز فرو شکسته چشمان‏اند.

لَمْ یَطْمِثْهُنَ‏. الطمث المجامعه بالتدمیه اى- ما ادماهن بالجماع احد.

قال مجاهد- اذا جامع الرجل فلم یسمّ اللَّه انطوى الجانّ على احلیله فجامع معه فذلک قوله: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ‏.

گفته‏ اند که- إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ‏ دلیل آنست که مسلمان جن در بهشت باشند و از ایشان جماع بود با جنس خویش نه با جنس انس‏ و معنى الایه:حور الانس لم یطمثهن انس و حور الجن‏ لم یطمثهن جن.

مقاتل گفت: مراد باین حور بهشتى‏اند که ایشان را در بهشت آفریدند و هرگز هیچ کس بایشان نارسیده و نه دست بایشان برده.

حسن گفت- زنان دنیوى‏اند که بعد از آنکه ایشان را در آن جهان باز نو آفریدند در بهشت هیچ کس بایشان نرسید پیش از شویان خویش.

در این سوره دو جاى فرمود- لَمْ یَطْمِثْهُنَ‏. کسایى یکى از آن بضم میم خواند و آن دیگر بکسر میم. اگر اول بضم خواند آخر بکسر خواند و اگر اول بکسر خواند آخر بضم خواند و السبب فى ذلک ما روى ابو اسحاق السبیعى قال- کنت اصلّى خلف اصحاب على (ع) فاسمعهم یقرءون: لَمْ یَطْمِثْهُنَ‏، بضم المیم و کنت اصلّى خلف اصحاب عبد اللَّه بن مسعود فاسمعهم یقرءون بکسر المیم فکان الکسائى یضم احدیهما و یکسر الأخرى لئلّا یخرج عن هذین الاثرین.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ بقصر اطرافهن، ام بانهن لم یطمثن، کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ‏ اى- کانهن الیاقوت حمره و صفاء، و المرجان بیاضا و ضیاء.

روى عن ابى سعید فى صفه اهل الجنه عن رسول اللَّه (ص)- لکل رجل منهم زوجان على کل زوجه سبعون حلّه یرى مخ سوقهن دون لحمهما و دمائهما و حللهما.

وروى عن ابى هریره ان رسول اللَّه (ص) قال- اول زمره تدخل الجنه على صوره القمر لیله البدر و الذین على اثرهم کاشدّ کوکب اضاءه. قلوبهم على قلب رجل واحد لا اختلاف بینهم و لا تباغض، لکل امرئ منهم زوجتان کل واحده منهما یرى مخ ساقها من وراء لحمها من الحسن.

«یسبحون اللَّه بکره و عشیا لا یسقمون و لا یمتخطون و لا یبصقون، آنیتهم الذهب و الفضه و امشاطهم الذهب و وقود مجامرهم الالوه و ریحهم المسک.

وعن عبد اللَّه بن مسعود عن النبى (ص) ان المرأه من اهل الجنه لیرى بیاض ساقها من وراء سبعین حله من حریر و مخّها.

ان اللَّه عز و جل یقول- کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ‏ فاما الیاقوت فانه حجر لو ادخلت فیه سلکا ثم استصفیته لرأیته من ورائه.

و قال عمرو بن میمون- ان المرأه من الحور العین لتلبس سبعین حله فیرى مخّ ساقها من ورائها کما یرى الشراب الاحمر فى الزجاجه البیضاء.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ بمشابهته الیاقوت ام بمشابهته المرجان.

هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ‏ هل هاهنا بمعنى ما کقوله: فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ‏. یعنى- ما جزاء من احسن فى الدنیا الا ان یحسن الیه فى الآخره.

و قال ابن عباس- هل جزاء من قال: لا اله الا اللَّه و عمل بما جاء به محمد (ص) الا الجنه.

عن انس بن مالک- قال- قرأ رسول اللَّه (ص) هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ‏.

ثم قال- هل تدرون ما قال ربکم قالوا- اللَّه و رسوله اعلم، قال- یقول- هل جزاء من انعمت علیه بالتوحید الا الجنه.

وفى روایه ابن عباس و ابن عمر قالا- قال رسول اللَّه (ص)- یقول اللَّه تعالى- ما جزاء من انعمت علیه بمعرفتى و توحیدى الا ان امکّنه جنتى و حظیره قدسى برحمتى.

و قال محمد ابن الحنفیّه- هى مسجّله للبرّ و الفاجر اى- سواء فى هذا ابرار الخلق و فجّارهم، انه من احسن احسن الیه، للفاجر فى دنیاه و للبر فى اخراه.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏- باحسان التوفیق فى الدنیا ام باحسان الثواب فى الآخره.

وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ‏. اى- من دون الجنتین الاولیین جنّتان اخریان: جنتان من فضه آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و لکل رجل و امرأه من اهل الجنّه جنتان، احدیهما- جزاء اعماله و الأخرى- ورثوها عن الکفار و هو قوله عز و جل:أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ‏ الآیه و قوله: نُورِثُ مِنْ عِبادِنا.

وفى الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص)- جنتان من فضه آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و ما بین القوم و بین ان ینظروا الى ربهم الّا رداء الکبریاء على وجهه فى جنه عدن. و قیل- لکل واحد منهم اربع جنان فى الجهات الاربع: بین یدیه و من خلفه و یمینه و شماله.

و قیل- اربع جنان على التوالى لیتضاعف له السرور بالتنقل من جنه الى جنه و یکون امتع لانه ابعد من الملک فیما طبع علیه البشر.

و قیل- الجنتان الاولیان‏ افضل منهما.

و الآخریان ادون منهما فالاولیان: جنات عدن و جنه الفردوس و الآخریان: جنه النعیم و جنه المأوى.

و قیل- الاولیان للمقربین السابقین، فیهما من کل فاکهه زوجان و الآخریان لاصحاب الیمین و التابعین فیهما فاکهه و نخل و رمان.

و قیل- الاولیان جنتان فى القصر و الآخریان خارج القصر.

و قیل- الاولیان للرجال و الولدان و الآخریان للنساء و الحور العین.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ باىّ الجنتین تجحدان.

مُدْهامَّتانِ‏، اى، ناعمتان سوداوان من ریّهما و شده خضرتهما لان الخضره اذا اشتدت ضربت الى السواد و الفعل منه- ادهامّ یدهامّ فهو مدهامّ و هما مدهامتان اى- الغالب على هاتین الجنتین- النبات و الریاحین المنبسطه على وجه الارض و فى الاولیین- الاشجار و الفواکه.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، منهما.فِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ‏، تفوران بالماء لا تنقطعان. و النضخ ان تفور العین بالماء و هو اکثر من النضج و انما وصفها بالنضخ لان الماء الذى یفور و یجرى امتع من الماء الراکد.

قال ابن مسعود- تنضخان على اولیاء اللَّه بالمسک و الکافور. و قال ابن عباس- تنضخان بالخیر و البرکه على اهل الجنه. و قال سعید بن جبیر:- بالماء و الوان الفاکهه. و قال انس بن مالک- تنضخان بالمسک و العنبر فى دور اهل الجنه کطش‏ المطر.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، من العینین.فِیهِما فاکِهَهٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ‏، انما اعاد ذکر النخل و الرمان و هما من جمله الفواکه للتفضیل و عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال- نخل الجنه جذوعها زمرد اخضر و ورقها ذهب احمر و سعفها کسوه لاهل الجنه، منها مقطعاتهم و حللهم و ثمرها امثال القلال او الدلاء اشد بیاضا من اللبن و احلى من العسل، و الین من الزبد لیس له عجم‏ کلما نزعت ثمره عادت مکانها اخرى و انهارها تجرى فى غیر اخدود.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، بالفاکهه ام بالنخل ام بالرمان.

فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ‏، فِیهِنَ‏، اى: فى الجنان الاربع جوار خَیْراتٌ حِسانٌ‏، واحده الخیرات- خیره، و اصلها خیّرات، واحدها خیّره و الرجل خیّر فخفف کهین و لین.

روى عن ام سلمه قالت- قلت لرسول اللَّه (ص)- اخبرنى عن قوله:خَیْراتٌ حِسانٌ‏، قال- خیرات الاخلاق حسان الوجوه.

و قیل- فى تفسیر الخیرات، اى- لسن بدفرات‏ و لا بخرات‏ و لا متطلعات و لا متشوفات‏ و لا ذربات‏ و لا سلیطات و لا طماحات و لا طوافات فى الطرق.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، بالخیرات ام بالحسان.

حُورٌ مَقْصُوراتٌ‏، لاهل اللغه فى الحور قولان:

قال قوم- الحور البیاض و الحوارى‏ سمّى لبیاضه، و الحواریون کانوا قصارین، یبیضون الثیاب. و خبز محوّر و الحواریات نساء القرى لبیاض لونهن.

و قال قوم- الحور- السواد.

و جمع المفسرون بینهما فقالوا- حوراى- شدیدات سواد العین، شدیدات بیاضها.

و قیل- معناه- شدیدات سواد العین شدیدات بیاض الوجه.

مَقْصُوراتٌ‏، اى- محبوسات عن اعین ازواج غیرهن.

و قیل- مَقْصُوراتٌ‏ اى- مخدّرات مستورات فى الحجال.

یقال- امراه مقصوره، اذا کانت مخدره مستوره لا تخرج.

روى عن النبى (ص)، قال- لو ان امرأه من نساء اهل الجنه اطلعت الى الارض لاضاءت ما بینهما و لملأت ما بینهما ریحا. و لنصیفها على راسها خیر من الدنیا و ما فیها فِی الْخِیامِ‏ قیل فى التفسیر- خیمه من دره مجوفه طولها فى السماء ستون میلا و قیل- الخیمه لؤلؤه اربعه فراسخ فى اربعه فراسخ لها الف من باب ذهب.

وروى- لو ان حوراء بزقت فى بحر، لعذب ذلک البحر من عذوبه ریقها-

وروى‏ انهن یقلن- نحن الناعمات فلا نبأس. الراضیات فلا نسخط نحن الخالدات فلا نبید. طوبى لمن کنا له و کان لنا.

و فى الاثر- اذا قلن هذه المقاله اجابتهن المؤمنات من نساء الدنیا- نحن المصلّیات و ما صلیتن، نحن الصائمات و ما صمتن، نحن المتصدقات و ما تصدقتن، فغلبنهن.

و قال ابن مسعود- لکل زوجه خیمه طولها ستون میلا.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، بالحور ام بالخیام.

لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌ‏ اى- لم یمسهن آدمى قبلهم و لا جان، کرّر ذلک زیاده فى التشویق تاکیدا للرغبه فیها.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏، مما ذکرنا. قال محمد بن کعب- ان المؤمن یزوّج الف ثیب و الف بکر و الف حوراء.

مُتَّکِئِینَ عَلى‏ رَفْرَفٍ خُضْرٍ قال سعید بن جبیر و ابن عباس- الرفرف ریاض الجنه، خضر مخصبه. واحدتها- رفرفه، و الرفارف- جمع الجمع مشتق من رف النبت یرف اذا صار غضّا نضرا.

و قیل- هى الوسائد و النمارق و البسط اى- کما اتکأوا فى الاولیین على فرش بطائنها من استبرق، اتکأوا فى هاتین الجنتین على رفرف خضر و عبقرىّ حسان.

العبقرىّ- الزرابى الطنافس‏ الثخان و قیل- هى الدیباج واحدتها عبقریه کما یقال:تمره و تمر و لوزه و لوز و العبقرى عند العرب- کل ثوب موشى منسوب الى عبقر و هى بلده یعمل فیها الوشى.

و قیل- عبقر اسم ارض یسکنها الجن، ینسب الیها خیار کل شى‏ء و قیل- عبقر اسم رجل کان بمکه یتخذ الزرابى و یجیدها فینسب الیه کل شى‏ء جیّد حسن.

و العبقرىّ ایضا عند العرب: القوىّ الشدید القوه، الحاذق فى الصنعه.

قال رسول اللَّه (ص): رأیت عمر بن الخطاب فى المنام یستقى من بئر فلم ار عبقریا یفرى فریه. اى- یعمل عمله.

فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ‏ بالرفرف ام بالعبقرى.

تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ‏ اى- تبارک ربک و الاسم صله کقوله: تَبارَکَ الَّذِی‏ و قال لبید:الى الحول ثم اسم السلام علیکما.

اى- ثم السلام علیکما. و الاسم صله و الاسم هو المسمى و من قال بغیر هذا قال بخلق اسماء اللَّه‏ تَبارَکَ‏ اى- تقدس و تعظّم و تمجّد و تعالى و دام الذى لم یزل و لا یزال، ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ‏ قرأ اهل الشام: ذو الجلال بالواو و کذلک فى مصاحفهم اجراء على الاسم و الجلال لا یستعمل الا للَّه سبحانه و تعالى. وَ الْإِکْرامِ‏ هو ان یکرم اولیائه بالانعام علیهم و الاحسان الیهم.

ختم اللَّه سبحانه هذه السوره بذکر تمجیده و تحمیده کما عدّد فنون نعمه و صنوف مبرته و

روى عن عائشه قالت- کان رسول اللَّه (ص) اذا سلم من الصلاه لا یقعد الا مقدار ما یقول- اللهم انت السلام و منک السلام تبارکت ذا الجلال و الاکرام.

النوبه الثالثه

قوله: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏.

نعیم باقى و ملک جاودانى و قرب حضرت الهى کسى را بود که در همه حال از اللَّه ترسد و احوال و اهوال رستاخیز همواره پیش چشم خویش دارد.

خوف و خشیت چراغ دل است و زمام نفس و ریاضت روح و تازیانه حق و حصار دین.

تخم خوف صبر است و آب آن ورع و ثمره آن نجات.

یقول اللَّه تعالى- وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‏.

مالک دینار گفته: ولىّ که درو خوف بود علامتش آنست که خاطر را از حرمت پر کند و اخلاق مهذب گرداند و اطراف بادب دارد.

بو القاسم حکیم گفته که- ترس از خالق دیگر است و ترس از مخلوق دیگر.

هر که از مخلوق ترسد از وى بگریزد و هر که از خالق ترسد با وى گریزد.

یقول اللَّه تعالى: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ‏.

ترس از اللَّه با شهوات دنیا به نسازد هر که اسیر شهوات گشت ترس از دل وى رخت برداشت و در دست دیو افتاد تا بهر درى که خواهد او را میکشد.

در آثار بیارند که یحیى زکریا صلوات اللَّه علیهما بر ابلیس رسید و بر دست ابلیس بندها دید از هر جنس و هر رنگ. گفت- اى شقى، این چه بندهاست که در دست تو مى‏بینم، گفت- این انواع شهوات فرزند آدم است که ایشان را باین دربندم آرم و بر مراد خویش میدارم. گفت- یحیى زکریا را هیچ بند دارى که او را بآن بند در حکم خود آرى ..؟ گفت- نه که او را از ما معصوم داشته‏اند و دست ما بدو نرسد

گفت- آخر از وى هیچیز شناسى که بان در وى طمع کنى.؟ گفت- نه مگر یک چیز- هر گه که طعام سیر خورد گرانى طعام او را ساعتى از نماز و ذکر اللَّه مشغول دارد.

یحیى گفت- از خداى عز و جل پذیرفتم و با وى عهد بستم که هرگز طعام سیر نخورم.

در خبر است که- هر که اندک خورد و صوف پوشد چنانک بلقمه‏اى و خرقه‏اى‏ از دنیا قناعت کند، تفکر در دل وى پدید آید و از تفکر حکمت زاید و حکمت چون خون در باطن وى روان گردد. و آن کس که طعام بسیار خورد از تفکر بازماند و دل وى سخت گردد. و القلب القاسى بعید من اللَّه بعید من الجنه قریب من النار.

وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏- وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ‏ ترسندگان را و اندوهگنان را چهار بهشت است: دو بهشت زرین و دو بهشت سیمین مصطفى (ص) از این چهار بهشت خبر داده و گفته-

جنتان من فضه آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما، و ما بینهم و بین ان ینظروا الى ربهم الا رداء الکبریاء على وجهه فى جنه عدن.

ترسى باید که روزگار مرد همه عین اندوه گرداند. چون اندوه پدید آمد آفتاب محبت حق جز بر دل وى نتابد که- ان اللَّه یحبّ کل قلب حزین.

عالمیان قدر اندوه ندانستند، اندوه بگذاشتند و براه نفس بیرون شدند و شادى و طرب اختیار کردند.

اگر بجملگى روى بعالم اندوه نهادندى، بهر میلى که در بادیه اندوه رفتندى جز حدقه کروبیان و روحانیان قدمگاه ایشان نبودى.

چهره ترس و صورت اندوه فردا پیدا آید که قیامت بازار خویش برسازد.

هر نفسى که بترسى بر کشیده باشند نورى گردد. و هر قدمى که باندوهى برداشته باشند مرکبى شود که مسافت سراى رضوان بآن مرکب قطع کنند.

عالمیان همه در عتاب و حساب رستاخیز باشند. و اندوه خوارگان بر بساط انس در خیمه‏ وَ هُوَ مَعَکُمْ‏ با حق در مناجات باشند که یکى از ایشان را نیز از بهشت یاد نیاید.

بزرگى را پرسیدند که- خداى عز و جل با اندوهگنان و ترسندگان چه خواهد کرد. گفت- اگر اندوه براى او دارند و محمل ترس از بهر او کشند، هنوز نفس ایشان منقطع نشده باشد که جام رحیق وصال بر دستشان نهند بر آن نبشته که- أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ.

کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد ۹