ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره التغابن ۱۱ ا لى ۱۸
[سوره التغابن (۶۴): الآیات ۱۱ الى ۱۸]
ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَهٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (۱۱)
وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (۱۲)
اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (۱۳)
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (۱۴)
إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ (۱۵)
فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (۱۶)
إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ (۱۷)
عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۱۸)
القراءه
فی الشواذ قراءه طلحه بن مصرف نهد قلبه بالنون و قراءه السلمی یهد قلبه بضم الیاء و الباء على ما لم یسم فاعله و قراءه عکرمه و عمرو بن دینار یهدأ قلبه مهموزا و قراءه مالک بن دینار یهدا بالألف.
الحجه
من قرأ یهدأ مهموزا فمعناه یطمئن قلبه کما قال سبحانه وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ و من قرأ بالألف فإنه لین الهمز تخفیفا.
النزول
نزل قوله «مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ» فی قوم أرادوا الهجره فثبطهم نساؤهم و أولادهم عنها عن ابن عباس و مجاهد.
المعنى
ثم قال سبحانه «ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَهٍ» أی لیس تصیبکم مصیبه «إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» و المصیبه المضره التی تلحق صاحبها کالرمیه التی تصیبها و إنما عم ذلک سبحانه و إن کان فی المصائب ما هو ظلم و هو سبحانه لا یأذن بالظلم لأنه لیس منها إلا ما أذن الله فی وقوعه أو التمکن منه و ذلک إذن للملک الموکل به کأنه قیل لا یمنع من وقوع هذه المصیبه و قد یکون ذلک بفعل التمکین من الله فکأنه یأذن له بأن یکون و قیل معناه إلا بتخلیه الله بینکم و بین من یرید فعلها عن البلخی و قیل أنه خاص فیما یفعله الله تعالى أو یأمر به و قیل معناه بعلم الله أی لا یصیبکم مصیبه إلا و الله عالم بها «وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ» أی یصدق به و یرخی بقضائه «یَهْدِ قَلْبَهُ» أی یهد الله قلبه حتى یعلم أن ما أصابه فبعلم الله فیصبر علیه و لا یجزع لینال الثواب و الأجر و قیل معناه و من یؤمن بتوحید الله و یصبر لأمر الله یعنی عند نزول المصیبه یهد قلبه للاسترجاع حتى یقول إنا لله و إنا إلیه راجعون عن ابن عباس. و قیل إن المعنى یهد قلبه فإن ابتلی صبر و إن أعطی شکر و إن ظلم غفر عن مجاهد و قال بعضهم فی معناه من یؤمن بالله عند النعمه فیعلم أنها فضل من الله یهد قلبه للشکر و من یؤمن بالله عند البلاء فیعلم أنه عدل من الله یهد قلبه للصبر و من یؤمن بالله عند نزول القضاء یهد قلبه للاستسلام و الرضاء «وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» فیجازی کل امرئ بما عمله «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ» فی جمیع ما أمرکم به «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ» فی جمیع ما أتاکم به و دعاکم إلیه و فیما أمرکم به و نهاکم عنه «فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ» أی فإن أعرضتم عن القبول منه «فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ» أی لیس علیه إلا تبلیغ الرساله و قد فعل و المراد لیس علیه قهرکم على الرد إلى الحق و إنما علیه البلاغ الظاهر البین فحذف للإیجاز و الاختصار «اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ» و لا تحق العباده إلا له «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» و التوکل تفویض الأمور إلیه و الرضاء بتقدیره و الثقه بتدبیره و قد أمر الله عباده بذلک فینبغی لهم أن یستشعروا ذلک فی سائر أحوالهم «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ» یعنی أن بعضهم بهذه الصفه و لذلک أتى بلفظه من و هی للتبعیض یقول أن من هؤلاء من هو عدو لکم فی الدین فاحذروهم أن تطیعوهم و قیل إنه سبحانه إنما قال ذلک لأن من الأزواج من یتمنى موت الزوج و من الأولاد من یتمنى موت الوالد لیرث ماله و ما من عدو أعدى ممن یتمنى موت غیره لیأخذ ماله و کذلک یکون من یحملک على معصیه الله لمنفعه نفسه و لا عدو أشد عداوه ممن یختار ضررک لمنفعته قال عطاء یعنی قوما أرادوا الغزو فمنعهم هؤلاء و قال مجاهد یرید قوما أرادوا طاعه الله فمنعوهم «وَ إِنْ تَعْفُوا» أی تترکوا عقابهم «وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا» أی تتجاوزوا عنهم و تستروا ما سبق منهم إن عادوا إلى الحاله الجمیله و ذلک أن الرجل من هؤلاء إذا هاجر و رأى الناس قد سبقوه بالهجره و فقهوا فی الدین هم أن یعاقب زوجته و ولده الذین ثبطوه عن الهجره و أن یلحقوا به فی دار الهجره لم ینفق علیهم فأمر سبحانه بالعفو و الصفح «فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» یغفر لکم ذنوبکم و یرحمکم و قیل هو عام أی إن تعفوا و تصفحوا عمن ظلمکم فإن الله یغفر بذلک کثیرا من ذنوبکم عن الجبائی «إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ» أی محنه و ابتلاء و شده للتکلیف علیکم و شغل عن أمر الآخره فإن الإنسان بسبب المال و الولد یقع فی الجرائم عن ابن مسعود قال لا یقولن أحدکم اللهم إنی أعوذ بک من الفتنه فإنه لیس أحد منکم یرجع إلى مال و أهل و ولد إلا و هو مشتمل على فتنه و لکن لیقل اللهم إنی أعوذ بک من مضلات الفتن.
و روى عبد الله بن بریده عن أبیه قال کان رسول الله ص یخطب فجاء الحسن و الحسین (ع) و علیهما قمیصان أحمران یمشیان و یعثران فنزل رسول الله ص إلیهما فأخذهما فوضعهما فی حجره على المنبر و قال صدق الله عز و جل «إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ»
نظرت إلى هذین الصبیین یمشیان و یعثران فلم أصبر حتى قطعت حدیثی و رفعتهما ثم أخذ فی خطبته
«وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ» أی ثواب جزیل و هو الجنه یعنی فلا تعصوه بسبب الأموال و الأولاد و لا تؤثروهم على ما عند الله من الأجر و الذخر «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» أی ما أطقتم و الاتقاء الامتناع من الردى باجتناب ما یدعو إلیه الهوى و لا تنافی بین هذا و بین قوله «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» لأن کل واحد منهما إلزام لترک جمیع المعاصی فمن فعل ذلک فقد اتقى عقاب الله لأن من لم یفعل قبیحا و لا أخل بواجب فلا عقاب علیه إلا أن فی أحد الکلامین تبیینا أن التکلیف لا یلزم العبد إلا فیما یطیق و کل أمر أمر الله به فلا بد أن یکون مشروطا بالاستطاعه و قال قتاده قوله «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» ناسخ لقوله «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» و کأنه یذهب إلى أن فیه رخصه لحال التقیه و ما جرى مجراها مما یعظم فیه المشقه و إن کانت القدره حاصله معه و قال غیره لیس هذا بناسخ و إنما هو مبین لإمکان العمل بهما جمیعا و هو الصحیح «وَ اسْمَعُوا» من الرسول ما یتلو علیکم و ما یعظکم به و یأمرکم و ینهاکم «وَ أَطِیعُوا» الله و الرسول «وَ أَنْفِقُوا» من أموالکم فی حق الله «خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ» مثله فآمنوا خیرا لکم و انتهوا خیرا لکم و قد مضى ذکر ذلک و قال الزجاج معناه قدموا خیرا لأنفسکم من أموالکم «وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ» حتى یعطی حق الله من ماله «فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» أی المنجحون الفائزون بثواب الله
و قال الصادق (ع) من أدى الزکاه فقد وقى شح نفسه
«إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً» قد مضى معناه و إطلاق اسم القرض هنا تلطف فی الاستدعاء إلى الإنفاق «یُضاعِفْهُ لَکُمْ» أی یعطی بدله أضعاف ذلک من واحد إلى سبعمائه إلى ما لا یتناهى فإن ثواب الصدقه یدوم «وَ یَغْفِرْ لَکُمْ» ذنوبکم «وَ اللَّهُ شَکُورٌ» أی مثیب مجاز على الشکر «حَلِیمٌ» لا یعاجل العباد بالعقوبه و هذا غایه الکرم «عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ» أی السر و العلانیه و قیل المعدوم و الموجود و قیل غیر المحسوس و المحسوس «الْعَزِیزُ» القادر «الْحَکِیمُ» العالم و قیل المحکم لأفعاله.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۱۱- هیچ پیش آمد بدى (بهیچ کس) جز بفرمان خدا نرسد و هر که خداى را تصدیق کند دل او را راه نماید (تا آنکه بداند مصیبت به اراده اوست) و خدا بهمه چیز داناست.
۱۲- خداى را فرمان برید و پیغمبر را اطاعت کنید پس اگر روى بگردانید وظیفه فرستاده ما فقط رسانیدن آشکار است.
۱۳- خداى یکتاست که جز او هیچ معبودى بسزا نیست پس باید مؤمنان بخداى توکل کنند.
۱۴- اى کسانى که ایمان آورده اید البتّه برخى از زنان و فرزندانتان شما را دشمنند پس از ایشان حذر کنید و اگر (از جرمهایى که کرده اند) درگذرید و چشم پوشى کنید و (عذر ایشان را) بپذیرید، پس خدا آمرزنده و مهربانست.
۱۵- مالها و فرزندان شما فقط آزمایشى است و نزد خدا پاداشى بزرگست.
۱۶- پس هر آنچه میتوانید از (موجبات عذاب) خداى تعالى بپرهیزید و (پندش را) بشنوید و فرمانبردارى کنید و مالى را که بهتر است براى خویشتن انفاق کنید و هر که از بخل نفس خود را مصون دارد (و از بذل مال امساک نکند) پس آن گروه خود رستگارند.
۱۷- اگر خداى را وامى نیکو دهید (اگر در راه او انفاق شایسته کنید) پاداش آن را (از یک تا هفتصد و تا غیر متناهى) براى شما زیاد گرداند و گناهان شما را (ببرکت انفاق) بیامرزد و خداى سپاس داران را پاداش دهنده و بردبار است.
۱۸- داناى نهان و آشکار است تواناى درست کردار (یا دانا) مى باشد.
قرائت:
در شواذ طلحه بن مصرف (نهد قلبه) قرائت کرده و سلمى یهد قلبه خوانده بضم یا و باء بنا بر اینکه مجهول باشد، و عکرمه و عمر بن دینار یهد قلبه با همزه خوانده و مالک بن دینار بهدا بالف قرائت نموده.
دلیل:
کسى که یهدا با همزه خوانده بمعنى اطمینان گرفته، یعنى قلبش مطمئن است چنانچه خداوند سبحان فرموده: و قلبه مطمئن بالایمان و کسى که با الف خوانده پس او همزه را براى تخفیف سبک نموده و الف آورده است.
شأن نزول:
ابن عبّاس و مجاهد گویند: آیه مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ درباره قومى نازل شده که قصد هجره نمودند ولى زنها و فرزندان آنها مانع از هجرت آنها شدند.
تفسیر:
سپس خداوند سبحان فرمود:
ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَهٍ یعنى: نیست هیچ مصیبتى که بشما برسد.
إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ مگر باذن خدا.
مصیبت چیست؟:
مصیبت صدمه و زیانیست که بصاحبش میرسد مانند تیرى که (باید به دشمن اصابت کند) ولى بصاحبش میخورد.
و اگر گفته شود خداوند سبحان این را تعمیم داده با اینکه بعضى از مصائب ظلم بنظر میرسد، در حالى که خداوند اذن بظلم نمیدهد فرضا از اینکه خود بکند (چنان که فرمود: وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ، پروردگار تو ستمکار به بندگان نیست).
گوئیم: براى اینکه هیچ یک از آنها نیست مگر اینکه خداوند اذن در وقوع و یا تمکن از آن را میدهد، و این اذن براى فرشته موکّل بآن بنده است. مثل اینکه باو گفته شود جلوى وقوع این مصیبت را مگیر، و گاهى پیش آمد مصیبت با امکاناتى از خداست، پس مانند اینست که اذن داده بر اینکه بوده باشد.
بلخى گوید: إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ، مگر به آزاد گذاردن میان شما و کسى که اراده میکند درباره شما ستم نماید.
و بعضى گفته اند: بِإِذْنِ اللَّهِ مخصوص در کارهائیست که خداى تعالى میکند و یا فرمان آن را صادر مینماید.
و بعضى گفته اند: إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ: یعنى مگر بعلم خدا بمعناى اینکه مصیبتى بشما نمیرسد مگر اینکه خدا داناى بآنست.
وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یعنى: تصدیق خدا نموده و راضى بقضاء او باشد.
یَهْدِ قَلْبَهُ یعنى: خداوند قلب او را هدایت نموده تا اینکه بداند آنچه باو رسیده بعلم خداست، پس صبر نموده و جزع نکند تا اینکه بثواب و اجر آن برسد.
ابن عباس گوید: یعنى کسى که ایمان بتوحید و یکتایى خدا آورده و در موقع رسیدن مصیبت صبر کند قلب او را هدایت و رهنمونى نموده براى استرجاع که بگوید: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، البتّه ما بنده و آفریده و ملک خدا و مسلما ما بسوى او بازگشت خواهیم نمود.
مجاهد گوید: یعنى قلب او را ارشاد نموده که اگر مبتلایش نمود صبر کند، و اگر چیزى باو عطا شد شکر کند و اگر ستمى باو رسید صرف نظر نموده و ببخشد.
و بعضى از ایشان در معناى آن گفتهاند: کسى که در موقع نعمت ایمان بخدا آورد میداند که آن فضل خداست قلبش هدایت شود، بشکر و سپاس خدا و کسى که در موقع بلا و گرفتارى مؤمن بخدا باشد میداند که آن عدل است از خدا، قلبش براى شکیبایى هدایت شود، و کسى که در موقع آمدن قضا و حکم پروردگار مؤمن باشد قلبش بتسلیم و رضا هدایت شود.
وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ و خدا بهر چیز داناست، پس هر کس را بآنچه عمل کرده پاداش میدهد.
وَ أَطِیعُوا اللَّهَ پیروى کنید خدا را در تمام آنچه شما را بآن فرمان داده.
وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ در تمام آنچه براى شما آورد و شما را بسوى آن خواند و در تمام آنچه بشما امر نمود و یا شما را از آن منع کرد.
فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ یعنى: پس اگر شما از قبول آن اعراض و دورى کردید.
فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ یعنى: بر پیغمبر ما نیست مگر تبلیغ رسالت و البتّه آن را نمود، و مقصود اینکه بر او نیست زجر نمودن بر شما که بحق برگردید فقط بر اوست رسانیدن ظاهر آشکارا، پس براى اختصار حذف نموده.
اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خدایى که جز او معبودى نیست و عبادت شایسته نیست مگر بر او.
وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ و توکّل واگذار نمودن کارهاست باو و خشنود بتقدیر او بود و اطمینان و اعتماد بتدبیر او داشتند، و البتّه خداوند بندگانش را امر باین فرموده، پس براى ایشان سزاوار است که در سایر حالاتشان این مطلب را درک کنند.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ یعنى: اینکه بعضى از ایشان موصوف باین صفت میباشند و براى همین بلفظ (من) که براى تبعیض است آورد، و میگوید البته بعضى از این گروه دشمن شما در دین هستند، پس از ایشان حذر کنید و احتیاط کنید که آنها را پیروى نمائید.
و بعضى گفته اند: که خداوند سبحان این مطلب را فرمود براى این است که بعضى از همسرها و فرزندان هستند که آرزوى مرگ شوهر و پدر را مى کنند که میراث او را ببرند و هیچ دشمنى بدتر نیست از آنکه آرزوى مرگ دیگرى را کند که مال او را بستاند و همین طور هستند بعضى از آنها که تو را براى سود شخصى وادار بمعصیت کنند و دشمنى از جهت عداوت سخت تر نیست از آنچه براى سود و منفعت خود ضرر تو را اختیار کند.
عطاء گوید: یعنى قومى قصد جهاد نمودند پس زن و فرزندشان او را بازداشت.
مجاهد گوید: قومى را اراده نموده که قصد طاعت خدا نمودند پس آنها را منع کردند.
وَ إِنْ تَعْفُوا یعنى: عقاب آنها را ترک کنید.
وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا یعنى: از آنها بگذرید و بپوشانید آنچه از آنها در گذشته سر زده و اظهار نکنید اگر بحال خوبى برگشتند، و این مطلب براى این بود که مرد از این گروه وقتى مهاجرت میکرد و میدید مردمى که از او پیشى گرفتند بمهاجرت و در دین دانا شدند مصمّم میشد که زن و فرزندى که او را از مهاجرت بازداشتند شکنجه و تعقیب کند، و اگر در دار هجرت (مدینه طیّبه) باو ملحق میشدند بر آنها چیزى نمیدادند، پس خداوند سبحان آنها را امر ببخشش و گذشت نمود.
فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ پس البته خدا گناهان شما را میآمرزد و بر شما رحم میکند.
جبائى گوید: این مطلب تعمیم دارد یعنى اگر شما از کسى که بر شما ستم نمود گذشتید و از او صرف نظر نمودید پس البته خدا بسبب این گذشت شما بسیارى از گناهان شما را میبخشد.
إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ یعنى: آزمایش و گرفتارى و سختى- تکلیف بر شما و اشتغال و سرگرمى از امر آخرت است، پس البته انسانى بوسیله مال و فرزند در جرائم و گناه واقع میشود.
ابن مسعود گوید: هیچ یک از شما نگوید اللّهم انّى اعوذ بک من الفتنه بار خدایا بتو پناه میبرم از فتنه، براى اینکه هیچ یک از شما که به مال و اهل و فرزند برگردد مگر اینکه او مشتمل بر فتنه است، و لکن بگوید اللّهم انّى اعوذ بک من مضلّات الفتن، بار خدایا پناه میبرم بتو از فتنههاى گمراه کننده.
عبد اللَّه بن بریده از پدرش روایت نموده که پیغمبر (ص) موعظه مى فرمود مردم را پس حسن و حسین (ع) در حالى که دو پیراهن سرخ در بر داشتند و بزمین مى افتادند آمدند، پس رسول خدا (ص) از منبر پائین آمده و آنها را برداشت بالاى منبر برد و بر دامن خود نشانید، و گفت راست گفت خداى عزّ و جلّ، إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ، جز این نیست که مال و فرزندان شما فتنه هستند، نگاه کردم باین دو طفل که میآیند و میفتند پس صبر نکردم تا حدیث خود را قطع کرده و آنها را برداشتم سپس خطبه اش را شروع کرد.
وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ یعنى: ثواب بسیار و آن بهشت است پس خدا را بسبب اموال و اولاد گناه نکنید و آنها را بر آنچه نزد خدا از اجر و نعمت است اختیار ننمائید.
فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ یعنى: آنچه طاقت و توانایى دارید بترسید.
و اتقاء خوددارى از پستیهاست بدورى کردن از آنچه هواى نفس میخواند بسوى آن.
و منافاتى بین این و بین قول خدا که فرموده: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ
بترسید از خدا حق ترسیدن نیست، براى اینکه هر کدام از این دو تقوا التزام به ترک تمام گناههاست، پس کسى که این کار را نمود البتّه عقاب خدا را اجتناب و پرهیز کرده، براى اینکه کسى که کار زشتى نکرد و بواجبى هم اخلال ننمود براى او عقابى نخواهد بود مگر اینکه در هر یک از دو کلام بیان اینست که تکلیف بنده را ملزم نمیکند مگر در آنچه طاقت و توانایى دارد و هر یک از دو امر را خداوند فرمان داده و آنها مشروط باستطاعت مى باشد.
قتاده گوید: قول خدا فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ، ناسخ قول او، اتقوا اللَّه حق تقاته است مثل اینکه میگوید: در حال تقیّه و آنچه مانند تقیّه باشد از آنچه در آن مشقت بزرگى است، ولى مقدور است رخصت داده شده[۱] و غیر قتاده گوید این ناسخ نیست فقط مبیّن امکان عمل است به هر دو و آن صحیح است.
(وَ اسْمَعُوا) از پیامبر آنچه براى شما تلاوت نمود و شما را موعظه کرده و امر و نهى میکند.
(وَ أَطِیعُوا) خدا و رسول را اطاعت کنید.
(وَ أَنْفِقُوا) از اموالتان در راه خدا.
خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ مانند آنست فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ و انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ و ذکر اینها گذشت.
زجاج گوید: یعنى: مقدّم بدارید خوبست براى شما از اموالتان وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ تا اینکه عطا کند حق خدا را از مالش.
فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ پس ایشانند رستگاران بثواب خدا.
امام صادق (ع) فرمود: کسى که زکات مالش را ادا کند پس البته خدا را از بخل نفسش نگاه داشته.
إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً گذشت معناى آن و اطلاق اسم قرض در اینجا تلطّف در استدعاء و طلب انفاق است.
یُضاعِفْهُ لَکُمْ یعنى: اعطاء میکند بدل این انفاق از یک تا هفتصد هر مقدارى که نهایت و پایانى براى آن نیست، پس البتّه ثواب صدقه جاودانى است.
وَ یَغْفِرْ لَکُمْ گناههاى شما را.
وَ اللَّهُ شَکُورٌ یعنى: ثواب و پاداش دهنده بر شکر و سپاس است.
(حَلِیمٌ) تعجیل در عقوبت بندگان نمیکند، و این غایت کرم است.
عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ داناى نهانى و آشکارا، و بعضى گفته اند داناى معدوم و موجودات است، و بعضى گفته اند، داناى محسوس و غیر محسوس است.
(الْعَزِیزُ) توانا.
(الْحَکِیمُ) عالم و دانا، و بعضى گفته اند آنکه کارهایش محکم است
______________________________
[۱] مثل دروغ که با تمام اهمیت و بزرگى گناهش در بعضى از موارد رخصت داده شده، یا نظیر مسوّغات غیبه یا عناوین ثانویه اى که مجوّز میشود فعل منهى را.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵