ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الطلاق ۶ ا لى ۱۰
[سوره الطلاق (۶۵): الآیات ۶ الى ۱۰]
أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى (۶)
لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً (۷)
وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً (۸)
فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ کانَ عاقِبَهُ أَمْرِها خُسْراً (۹)
أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً (۱۰)
القراءه
قرأ روح عن یعقوب مختلفا عنه من وجدکم بکسر الواو و القراءه بضم الواو و قرأ ابن کثیر و کائن بالمد و الهمز و الباقون «وَ کَأَیِّنْ» بالهمز و التشدید.
الحجه
یقال وجدت فی المال جده و وجدا و وجدا و وجدا بتعاقب الحرکات الثلاث على الواو و وجدت الضاله وجدانا و وجدت من الحزن وجدا و من الغضب موجده و وجدانا و کأین أصله أی دخلت علیها الکاف الجاره کما دخلت على ذا فی کذا فموضع کأین رفع بالابتداء کما أن کذا کذلک و لا موضع للکاف کما أن الکاف فی کذا کذلک قال أبو علی مثقل هذا فی أنه دخل على المبتدأ حرف الجر فصار مع المجرور فی موضع رفع قولهم بحسبک أن تفعل کذا یریدون حسبک فعل کذا فالجار مع المجرور فی موضع رفع و أنشد أبو زید:
| بحسبک فی القوم أن یعلموا | بأنک فیهم غنی مضر | |
و أکثر العرب تستعملها مع من و کذلک ما جاء فی التنزیل و مما جاء منه فی الشعر قوله:
| و کائن بالأباطح من صدیق | یرانی إن أصبت هو المصابا | |
و قول الآخر:
| و کائن إلیکم قاد من رأس فتنه | جنودا و أمثال الجبال کتائبه. | |
المعنى
ثم بین سبحانه حال المطلقه فی النفقه و السکنى فقال «أَسْکِنُوهُنَّ» أی فی بیوتکم «مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ» من المساکن «مِنْ وُجْدِکُمْ» أی من ملککم و ما تقدرون علیه عن السدی و أبی مسلم و قیل هو من الوجدان أی مما تجدونه من المساکن عن الحسن و الجبائی و قیل من سعتکم و طاقتکم من الوجد الذی هو المقدره قال الفراء یعول على ما یجد فإن کان موسعا وسع علیها فی المسکن و النفقه و إن کان فقیرا فعلى قدر ذلک و یجب السکنى و النفقه للمطلقه الرجعیه بلا خلاف فأما المبتوته ففیها خلاف فذهب أهل العراق إلى أن لها السکنى و النفقه معا و روی ذلک عن عمر بن الخطاب و ابن مسعود و ذهب الشافعی إلى أن لها السکنى بلا نفقه
و ذهب الحسن و أبو ثور إلى أنه لا سکنى لها و لا نفقه و هو المروی عن أئمه الهدى (ع)
و ذهب إلیه أصحابنا و یدل علیه
ما رواه الشعبی قال دخلت على فاطمه بنت قیس بالمدینه فسألتها عن قضاء رسول الله ص فقالت طلقنی زوجی البته فخاصمته إلى رسول الله ص فی السکنى و النفقه فلم یجعل لی سکنى و لا نفقه و أمرنی أن أعتد فی بیت ابن أم مکتوم
و روى الزهری عن عبد الله أن فاطمه بنت قیس کانت تحت أبی عمرو بن حفص بن المغیره المخزومی و أنه خرج مع علی بن أبی طالب (ع) إلى الیمن حین أمره رسول الله( ص) على الیمن فأرسل إلى امرأته فاطمه بنت قیس بتطلیقه کانت بقیت لها من طلاقها فأمر عیاش ابن أبی ربیعه و الحرث بن هشام أن ینفقا علیها فقالا و الله ما لک من نفقه فأتت النبی ص فذکرت له قولهما فلم یجعل لها نفقه إلا أن تکون حاملا فاستأذنته فی الانتقال فأذن لها فقالت إنی أنتقل یا رسول الله قال عند ابن أم مکتوم و کان أعمى تضع ثیابها عنده و لا یراها فلم تزل هناک حتى مضت عدتها فأنکحها النبی ص أسامه بن زید قال فأرسل إلیها مروان بن الحکم قبیصه بن ذؤیب فسألها عن هذا الحدیث ثم قال مروان لم نسمع هذا الحدیث إلا من امرأه و سنأخذ بالعصمه التی وجدنا الناس علیها فقالت فاطمه حین بلغها قول مروان بینی و بینکم القرآن قال الله تعالى لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَ إلى قوله لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً قالت هذا لمن کانت له مراجعه و أی أمر یحدث بعد الثلاث
ثم قال سبحانه «وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ» أی لا تدخلوا الضرر علیهن بالتقصیر فی السکنى و النفقه و الکسوه طالبین بالإضرار التضییق علیهن لیخرجن و قیل المعنى أعطوهن من المسکن ما یکفیهن لجلوسهن و مبیتهن و طهارتهن و لا تضایقوهن حتى یتعذر علیهن السکنى عن أبی مسلم «وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ» أی کن حوامل «فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ»، لأن عدتهن إنما تنقضی بوضع حملهن أمر الله سبحانه بالإنفاق على المطلقه الحامل سواء کانت رجعیه أو مبتوته «فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» أی فإن أرضعن الولد لأجلکم بعد البینونه فأعطوهن أجر الرضاع یعنی أجره المثل «وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ» هذا خطاب للرجل و المرأه و الائتمار قبول الأمر و ملاقاته بالتقبل أمر الله تعالى المرضعه و المرضع له بالتلقی لأمره عز و جل و لأمر صاحبه إذا کان حسنا و قیل معناه و لیأمر بعضکم بعضا بالجمیل فی إرضاع الوالد أی بتراضی الوالد و الوالده بعد وقوع الفرقه فی الأجره على الأب و إرضاع الولد بحیث لا یضر بمال الوالد و لا بنفس الولد و لا یزاد على الأجر المتعارف و لا ینقص الولد عن الرضاع المعتاد قال الکسائی أصله التشاور و منه یَأْتَمِرُونَ بِکَ أی یتشاورون و الأقوى عندی أن یکون المعنى دبروا بالمعروف بینکم فی أمر الولد و مراعاه أمه حتى لا یفوت الولد شفقتها و غیر ذلک و یدل علیه قول امرئ القیس:
| أ حار بن عمرو کأنی خمر | و یعدو على المرء ما یأتمر | |
یعنی ما یدبره فی نفسه لأن الرجل بما دبر أمرا لیس برشد فیعدو علیه و یهلکه «وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى» و المعنى فإن اختلفتم فی الرضاع و فی الأجر فسترضع له امرأه أخرى أجنبیه أی فلیسترضع الوالد غیر والده الصبی ثم قال سبحانه «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ» أمر سبحانه أهل التوسعه أن یوسعوا على نسائهم المرضعات أولادهن على قدر سعتهم «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ» أی ضیق علیه «رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ» و المعنى و من کان رزقه بمقدار القوت فلینفق على قدر ذلک و على حسب إمکانه و طاقته «لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها» أی إلا بقدر ما أعطاها من الطاقه و فی هذا دلاله على أنه سبحانه لا یکلف أحدا ما لا یقدر علیه و ما لا یطیقه «سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً» أی بعد ضیق سعه و بعد فقر غنى و بعد صعوبه الأمر سهوله و فی هذا تسلیه للصحابه فإن الغالب على أکثرهم فی ذلک الوقت الفقر ثم فتح الله تعالى علیهم البلاد فیما بعد «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ» أی و کم من أهل قریه عتوا على الله و على أنبیائه یعنی جاوزوا الحد فی العصیان و المخالفه «فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً» بالمناقشه و الاستقصاء باستیفاء الحق و إیفائه قال مقاتل حاسبها الله تعالى بعملها فی الدنیا فجازاها بالعذاب و هو قوله «وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً» فجعل المجازاه بالعذاب محاسبه و هو عذاب الاستئصال و قیل هو عذاب النار فإن اللفظ ماض بمعنى المستقبل و النکر المنکر الفظیع الذی لم یر مثله و قیل إن فی الآیه تقدیما و تأخیرا تقدیره فعذبناها فی الدنیا بالجوع و القحط و السیف و سائر المصائب و البلایا و حاسبناها فی الآخره حسابا شدیدا و قیل الحساب الشدید هو الذی لیس فیه عفو «فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها» أی ثقل عاقبه کفرها «وَ کانَ عاقِبَهُ أَمْرِها خُسْراً» أی خسرانا فی الدنیا و الآخره و هو قوله «أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً» یعنی عذاب النار و هذا یدل على أن المراد بالعذاب الأول عذاب الدنیا ثم قال «فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ» أی یا أصحاب العقول و لا تفعلوا مثل ما فعل أولئک فینزل بکم مثل ما نزل بهم ثم وصف أولی الألباب بقوله «الَّذِینَ آمَنُوا» و خص المؤمنین بالذکر لأنهم المنتفعون بذلک دون الکفار ثم ابتدأ سبحانه فقال «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً» یعنی القرآن
و قیل یعنی الرسول عن الحسن و روی ذلک عن أبی عبد الله (ع).
النظم
الوجه فی اتصال قوله «وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها» الآیه بما قبله أنه سبحانه بین أن الخوف فی مقابله الرجاء و سبیل العاقل أن یحترز من المخوف و یقدم الاحتراز عن الخوف على الرجاء و الذی یقوی جانب الخوف أنه أهلک الأمم الماضیه بسبب عصیانها و تمردها عن أمر ربها.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه
(۶) و زنان (طلاق داده شده) را در مکانى که خود نشستهاید به قدر وسع خویش ساکن گردانید و (در نفقه مسکن) بایشان رنج رسانید براى آنکه برایشان تنگ گیرید و اگر آنان حامله باشند خرج ایشان را بپردازید تا بار خویش را بنهند و اگر (فرزندان را) براى شما شیر دادند پس مزد شیر دادن ایشان را بآنها بپردازید و (اى پدران و مادران درباره شیردادن) فرمان یکدیگر بنیکویى ببرید و اگر سخت گیرى (با هم مخالفت) کنید، پس دیگرى او را شیر خواهد داد.
(۷) و باید صاحب توانگرى از گشایش خویش (بزن مطلّقه شیر دهنده) نفقه و خرجى دهد و هر که روزى بر او تنگ شده باشد پس باید از آنچه خدا باو عطا کرده است نفقه دهد خدا هیچ کسى را جز بآنچه آن کس را داده است تکلیف نکند بزودى خداى تعالى از پس دشوارى آسانى (از پس تنگدستى توانگرى) خواهد داد.
(۸) و چه بسیار از اهل شهرى که از فرمان بردارى پروردگار خویش و پیغمبران او سرکشى کردند پس (در روز قیامت) حسابشان را به سختى کشیدیم و عذابشان را بزشتى دادیم.
(۹) پس اهل آن شهر عقوبت کار خود را چشیدند و سرانجام کارشان زیان کارى بود.
(۱۰) خداى تعالى براى ایشان شکنجهاى سخت آماده کرده است پس از (موجبات شکنجه) خدا بپرهیزید اى خردمندان آنان که ایمان آوردهاید البتّه خدا ذکر (قرآن) را بسوى شما فرستاد.
قرائت:
روح از یعقوب مختلف قرائت کرده (من وجدکم) بکسر واو و حال آنکه قرائت بضمّ واو است.
ابن کثیر: (و کاین) بمدّ و همزه خوانده و باقى از مفسّرین و قاریان و کایّن بهمزه و تشدید خوانده اند.
دلیل
گفته میشود وجدت فى المال جده، یافتم در مال توانگرى را و وجد بفتح واو و وجد بضمّ واو و وجد بکسر واو به پیگیرى سه حرکت فتح و ضمّ و کسر بر واو و وجدت الضّاله وجدانا یافتم گمشده را یافتنى و وجدت من الحزن وجد او یافتم از غم و اندوه خوشحالى و من الغضب موجده و وجدانا و یافتم از غضب تحریک احساسات درونى را.
و کایّن: اصل آن اىّ بوده، کاف جارّ بر آن داخل شده چنان که بر ذا در کذا داخل شده، پس محلّ کاین رفع است بواسطه مبتداء شدن چنان که کذا همین طور است و براى کاف محلّى نیست چنان که کاف در کذا هم چنین است.
ابو على گوید: مانند این است در اینکه حرف جرّ بر مبتداء داخل شده و با مجرورش در محلّ رفع قرار میگیرد قول ایشان: بحسبک ان تفعل کذا کافیست تو را که این کار را بکنى قصد میکنند حسبک فعل کذا، پس جار و مجرور در محلّ رفع واقع شده است.
ابو زید گوید:
| بحسبک فى القوم ان یعلموا | بانّک فیهم غنىّ مضرّ | |
کافیست تو را از جهت مقام و رتبه در میان قوم که بدانند تو در میان آنها توانگر (مضرّ) (قبیله بزرگ عرب هستى) (شاهد بر بحسبک، است که جار و مجرور در محلّ رفع و مبتداء واقع شده است).
و بیشتر عرب (کایّن) را با من استعمال میکند و همین طور است آنچه (کایّن) در قرآن آمده است[۱] و از آنچه را که در شعر آمده قول شاعر است:
| و کایّن بالاباطح من صدیق | یرانى ان اصبت هو المصابا | |
و مثل اینکه در اباطح (جمع ابطح محلّ سیل ریک روان و سیّار را گویند و شاید مراد مکّه معظّمه باشد) دوستى دارم که مصیبت مرا مصیبت خود مىبیند و در غم و غصّه با من شرکت دارد. شاهد سر کایّن است، که مبتداء و با من آمده است.
| و کایّن الیکم قاد من رأس فتنه | جنود او امثال الجبال کتائبه | |
و چه بسا از سر و اساس فتنه که بسوى شما لشکرهایى از هر طایفه مثل کوهها فرستاده است.
شاهد سر کلمه کایّن است که در محلّ رفع بجهت مبتداء بودن و با من آمده است.
مقصود و تفسیر:
سپس خداوند سبحان بیان فرمود حال زنان طلاق داده شده را در نفقه و مسکن. و فرمود:
(أَسْکِنُوهُنَّ) آنها را اسکان دهید یعنى در منازلتان.
مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ از همان منازلى که خودتان ساکن هستید.
مِنْ وُجْدِکُمْ یعنى از ملک خودتان و آنچه توانایى بر آن دارید (از سدى و ابى مسلم، حسن و جبائى) گویند. من وجدکم از و جدان یعنى از آنچه از مساکن یافته اید.
بعضى گفته اند: از وسعت و طاقت خودتان از وجدانى که آن بمنزله قدرت و توانایى است. فرّاء گوید: برمیگردد بر آنچه مىیابد. پس، اگر وسعت مالى دارد بر آن زن در مسکن و نفقه توسعه دارد و اگر فقیر است پس بر مقدار قدرتش.
و بدون خلاف مسکن و نفقه واجب است براى طلاق داده شده رجعى و امّا زن جدا شده بطلاق خلع و مبارات مورد خلاف است.
اهل عراق گویند مسکن و نفقه برایش لازم است. و این را از عمر بن خطّاب و ابن مسعود روایت کردهاند. و شافعى گفته براى او مسکن بدون نفقه و خرجى است.
حسن و ابو ثور رفته اند باین مبنى که براى او نه مسکن است و نه نفقه و این قول از ائمّه هدى علیهم السّلام روایت شده و اصحاب ما هم همین، مذهب را اختیار کرده اند. و بر آن دلالت میکند آنچه شعبى روایت نموده گوید: داخل شدم بر فاطمه دختر قیس در مدینه. پس پرسیدم از او از قضاوت رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله. گفت شوهرم مرا طلاق بائن داد پس بسوى رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله شکایت نمودم در حقّ سکنى و نفقه پس براى من سکنى و نفقه قرار نداد و فرمان داد مرا که در خانه ابن امّ مکتوم عدّه نگهدارم.
و زهرى از عبد اللَّه روایت کرده که فاطمه دختر قیس عیال ابى عمرو ابن حفص بن مغیره مخزومى بود و او با علىّ بن ابى طالب علیه السّلام هنگامى (که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله او را امیر یمن فرموده بود) بسوى یمن بیرون رفت. پس فرستاد بسوى زنش فاطمه دختر قیس بیک طلاقى که از سه طلاقش باقى مانده بود. پس امر کرد عیّاش بن ابى ربیعه و حرث بن هشام که نفقه او را بدهند.
پس آن دو نفر گفتند قسم بخدا که براى تو نفقه اى نیست: پس آن زن آمد خدمت پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سخن آنان را گفت. پس پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله براى او نفقه قرار نداد و فرمود نفقه براى تو نیست مگر اینکه حامل باشى. پس اجازه خواست منتقل شود از خانه او، پس اجازهاش داد پس گفت اى رسول خدا من منتقل میشوم فرمود: خانه ابن امّ مکتوم باش، و او چون نابینا بود و نمیدید لباسش را نزد او میگذارد و او وى را نمیدید، پس آن قدر نزد ابن امّ مکتوم ماند تا عدّهاش تمام شد پس پیغمبر (ص) او را از اسامه بن زید خواستگارى و با او ازدواج نمود.
شعبى گوید: پس مروان بن حکم قبیصه بن ذویب را فرستاد بسوى فاطمه و از این حدیث سؤال نمود آن گاه مروان (لعنه اللَّه) گفت ما این حدیث را نشنیدهایم مگر از یک زن و ما بزودى میگیریم همان مذهبى را که مردم را بر آن یافتیم.
پس وقتى سخن مروان بفاطمه رسید. گفت قاضى بین من و شما قرآن است. که فرمود: لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَ. تا آنجا که فرمود لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً. بیرون نکنید زنان را از خانه هایشان- شاید خداوند بعد از این ایجاد امرى نماید.
گفت: این براى آن زنیست که براى مردش حقّ رجوع باشد و چه امرى بعد از طلاق سوّم ایجاد میشود سپس فرمود:
وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَ بزنها ضرر و زیانى نزنید به تقصیر در سکنى و نفقه و لباس که خواهان ضرر زدن بر ایشان باشید در تنگ گرفتن تا از خانه بیرون روند.
ابى مسلم گوید: یعنى آن قدر از مسکن و غیره بایشان بدهید که آنها را از نشستن و شب ماندن و طهارت داشتن کفایت کند. و تنگ بر ایشان نگیرید تا سکونت بر ایشان دشوار گردد.
وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ یعنى اگر آنها باردار و آبستن باشند.
فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَ پس بر آنها انفاق کنید و بآنها خرجى دهید تا بار خود را فرو گذارند و بزایند. بعلّت اینکه عدّه آنها فقط به وضع حمل و زائیدن ایشان منقضى میشود.
خداوند سبحان امر بانفاق و خرجى دادن بر زن مطلّقه آبستن نموده خواه رجعیه باشد و خواه بائنه و قطع شده باشد.
فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَ پس اگر بچّه شما را براى شما شیر دادند پس اجرت و مزد ایشان را بدهید. یعنى اگر پس اگر فرزند شما را براى شما شیر دادند بعد از بینونیّت و جدایى پس مزد و اجرت رضاع و شیر دادن ایشان را بدهید. یعنى اجرت مثل را.
وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ و میان خودتان بخوبى فرمان دهید، این خطاب بمرد و زن، و ائتمار قبول امر و ملاقات مرد است بقبول کردن.
خداوند تعالى امر فرموده زن شیرده و مردى که براى او طفل او را شیر میدهد به قبول کردن امر خداى عزّ و جلّ و امر صاحبش اگر خوب باشد.
و بعضى گفته اند: یعنى هر آینه بعضى شما امر بخوبى و نیکویى در شیر دادن فرزند کند یعنى برضایت پدر و مادر بعد از وقوع جدایى در اجرت خود پدر و شیر دادن فرزند بطورى که نه زیان بمال پدر بخورد و نه بخود فرزند زیاد بر اجرت معمولى نباشد و از شیر خوردن معتاد و متعارف فرزند هم کمتر نباشد.
کسایى گوید: اصل ائتمار مشاورت و مشورت با یکدیگر است. و از آن است کلمه و آیه (یَأْتَمِرُونَ بِکَ) یعنى مشورت با هم میکنند. و اقوى در نظر من اینست که به نیکویى در میان خودتان در امر فرزند و مراعات مادرش اندیشه و تدبیر کنید تا اینکه شفقت و مهر مادرى و غیر آنها از فرزند فوت نشود. و بر این معنى گفته امرء القیس دلالت میکند.
| احار بن عمر و کانّى خمر | و یعدو على المرء ما یأتمر | |
اى حارث پسر عمرو مثل اینکه من خمارم و بر آدمى آنچه میاندیشد نازل میشود شاهد در کلمه یأتمر است که بمعناى تدبیر و اندیشه کردن آمده است.
یعنى آنچه انسانى در خاطر خود فکر و اندیشه میکند براى اینکه مرد چه بسا کارى را که صلاح نیست فکر میکند پس بر او نازل شده و او را هلاک میکند.
وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى پس اگر شیر دادن او بر شما دشوار شد براى آن طفل، دیگرى را اختیار کنید تا فرزند شما را شیر دهد. و مقصود اینست که اگر در شیردادن و اجرت اختلاف کردید.
پس زن اجنبیه دیگرى را براى شیر دادن او بخواهید یعنى پدر بچّه مرضعه دیگرى غیر از مادر کودک بخواهد.
سپس فرمود: لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ هر آینه صاحب تمکّن و وسعت انفاق کند.
خداوند سبحان اهل توسعه و تمکّن را امر فرموده که بر زنان شیر دهى که فرزندان خود را شیر میدهند باندازه وسعتشان توسعه بدهند.
وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ یعنى کسى که برایش توسعه نباشد رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ روزیش پس باید از آنچه خدا او را رحمت فرموده انفاق کند.
یعنى: و کسى که روزیش بمقدار قوتش باشد. پس هر آینه به قدر آن و بقدر امکان و طاقتش انفاق کند.
لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها خداوند تکلیف نکند کسى را مگر باندازه ایکه او را داده. یعنى مگر بقدر و اندازه آنچه از طاقت او را عطا فرموده و در این آیه دلالت بر اینست که خداوند سبحان احدى را بچیزى که توانایى و طاقت آن را ندارند تکلیف نمیکند.
سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً بزودى خداوند بعد از تنگى و شدّت فراوانى و سهولت قرار میدهد. یعنى بعد از تنگى توسعه و بعد از ندارى توانگرى و بعد از سختى و دشوارى کار سهولت و آسانى مرحمت فرماید و این تسلیت براى صحابه (یاران صفه پیغمبر (ص) است) که در آن موقع فقر بر بیشتر آنها غلبه داشت. سپس خداوند شهرها را براى ایشان گشود.
وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ یعنى چه بسا از اهل دهکده و شهرکها بر خدا و بر پیامبران سرکشى و طغیان کردند مقصود اینکه در معصیت و مخالفت تجاوز از حدّ و مرز بندگى نمودند.
فَحاسَبْناها حِساباً شَدِیداً پس ما محاسبه کردیم حساب سختى به سبب مناقشه و خوردهگیرى و طلب و تجسّس بگرفتن حقّ و پرداخت آن.
مقاتل گوید: محاسبه کند خداى تعالى بکارهایى که در دنیا نموده پس او را بعذاب و شکنجه پاداش دهد و آن قول اوست:
وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُکْراً و آنها را عذاب کنیم عذاب شدیدى، پس مجازات و کیفر بعذاب را محاسبه قرار داد و آن عذاب استیصال و ناچارى است.
و بعضى گفته اند: آن عذاب آتش است. پس بدرستى که، لفظ ماضى بمعناى مستقبل است و النکر، منکر و قبیح شدیدى است که مثل آن دیده نشده.
و بعضى گفته اند: بدرستى که در آیه تقدیم و تأخیر است. تقدیرش اینست. پس ما آنها را عذاب کردیم در دنیا بگرسنگى و قحطى و شمشیر، و سایر مصیبتها و بلاها و محاسبه کردیم آنها را در آخرت حساب سختى و گفته شده حساب شدید آن حسابى که در آن عفو و بخشش نیست.
فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها پس چشیدند سنگینى امر آن سرکشى را- یعنى سنگینى عاقبت کفرشان را.
وَ کانَ عاقِبَهُ أَمْرِها خُسْراً و بود عاقبت امرشان خسارت. یعنى:
زیان در دنیا و آخرت و آن قول خداست: أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِیداً مهیّا ساخته خدا برایشان عذاب سختى. یعنى عذاب آتش، و این دلالت میکند بر اینکه مقصود، بعذاب اوّل عذاب دنیاست.
سپس فرمود:
فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ پس بترسید اى صاحبان عقل و خرد و نکنید مانند آنچه آن گروه کردند پس بر شما نازل شود آنچه بر ایشان نازل شد سپس اولى الالباب را توصیف فرمود. بقولش:
الَّذِینَ آمَنُوا کسانى که ایمان آوردند. مؤمنان را مخصوص بذکر فرمود بعلّت اینکه ایشان بسبب ذکر و قرآن منتفع میشوند نه کافران، آن گاه شروع کرد خداوند سبحان، پس فرمود:
قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً البتّه خدا نازل فرمود بسوى شما ذکر، یعنى قرآن را.
حسن گوید: یعنى پیامبر را و از حضرت صادق علیه السّلام هم همین روایت شده که مقصود از ذکر پیامبر است.
ترتیب و ارتباط
وجه پیوست قول خدا وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها. به ما قبلش اینست که خداوند سبحان بیان فرمود: که خوف و ترس در مقابل رجاء و امید است و راه عقلایى و عاقل اینست که دورى کند از چیزى که ترسناک است و مقدم بدارد اجتناب و احتراز از ترس را بر رجاء و امیدوارى. و آنکه تقویت مىکند طرف خوف را اینست که خداوند امّت گذشته را بسبب عصیان و تمرّدشان از امر و فرمان پروردگارشان هلاک و نابود نمود (چون قوم هود و صالح و قوم لوط و شعیب و دیگران).
___________________________________________________________
[۱] وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ سوره آل عمران آیه ۱۴۶ وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَهٍ فِی السَّماواتِ … یوسف آیه ۱۰۵ فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَهٌ حج آیه ۴۵ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ أَمْلَیْتُ لَها … حج آیه ۴۸ وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّهٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ سوره عنکبوت آیه ۶۰ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ هِیَ أَشَدُّ.. محمّد ۱۳ وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها .. طلاق ۸( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵