ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره التحریم ۱ ا لى ۵
[سوره التحریم (۶۶): الآیات ۱ الى ۵]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (۱)
قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیْمانِکُمْ وَ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (۲)
وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا قالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ (۳)
إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ (۴)
عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکاراً (۵)
القراءه
قرأ الکسائی وحده عرف بالتخفیف و الباقون «عَرَّفَ» بالتشدید و اختار التخفیف أبو بکر بن عیاش و هو من الحروف العشر التی قال إنی أدخلتها فی قراءه عاصم من قراءه علی بن أبی طالب (ع) حتى استخلصت قراءته یعنی قراءه علی (ع) و هی قراءه الحسن و أبی عبد الرحمن السلمی و کان أبو عبد الرحمن إذا قرأ إنسان بالتشدید حصبه و قرأ أهل الکوفه «تَظاهَرا عَلَیْهِ» خفیفه الظاء و الباقون تظاهرا بالتشدید.
الحجه
قال أبو علی التخفیف فی عرف أنه جازى علیه لا یکون إلا کذلک و لا یجوز أن یکون بمعنى العلم لأن النبی ص إذا أظهره الله على ما کان أسره إلیه علم ذلک و لم یجز أن یعلم من ذلک بعضه مع إظهار الله إیاه علیه و لکن یعلم جمیعه و هذا کما تقول لمن یسیء أو یحسن أنا أعرف لأهل الإساءه أی لا یخفى علی ذلک و لا مقابلته مما یکون وفقا له فالمعنى جازى على بعض ذلک و أعرض عن بعض و مثله وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ أی یرى جزاءه و قوله یرى من رؤیه العین و کان مما جازى علیه:
تطلیقه حفصه تطلیقه واحده و أما «عَرَّفَ» بالتشدید فمعناه عرف بعضه و أعرض عن بعض فلم یعرفه إیاه على وجه التکرم و الإغضاء و أما تظاهرا فالأصل فیه و أن تتظاهرا بتائین فخفف فی القراءه الأولى بالحذف و فی القراءه الآخره بالإدغام.
اللغه
الحرام القبیح الممنوع منه بالنهی و نقیضه الحلال و هو الحسن المطلق بالإذن فیه و التحریم تبیین أن الشیء حرام لا یجوز و التحریم إیجاب المنع و الابتغاء الطلب و منه البغی طلب الاستعلاء بغیر الحق و التحله و التحلیل بمعنى و هما مصدران لقولهم حللت له کذا و تحله الیمین فعل ما یسقط التبعه فیه و الیمین واحد الأیمان و هو الحلف و کأنه مأخوذ من القوه لأنه یقوی کلامه بالحلف و قیل إنه مأخوذ من الجارحه لأن عادتهم کانت عند الحلف ضرب الأیدی على الأیدی و الإسرار إلقاء المعنى إلى نفس المحدث على وجه الإخفاء عن غیره و التظاهر التعاون و الظهیر المعین و أصله من الظهر و السائح الجاری و العرب تصف بذلک الماء الجاری الدائم الجریه ثم تصف به الرجل الذی یضرب فی الأرض و یقطع البلاد فتقول سائح و الثیب الراجعه من عند الزوج بعد الافتضاض من ثاب یثوب إذا رجع و البکر هی التی على أول حالها قبل الافتضاض.
الإعراب
قیل فی جمع القلوب فی قوله «صَغَتْ قُلُوبُکُما» وجوه (أحدها) أن التثنیه جمع فی المعنى فوضع الجمع موضع التثنیه کما قال «وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ» و إنما هو داود و سلیمان (و الثانی) أن أکثر ما فی الإنسان اثنان اثنان نحو الیدین و الرجلین و العینین و إذا جمع اثنان إلى اثنین صار جمعا فیقال أیدیهما و أعینهما ثم حمل ما کان فی الإنسان واحدا على ذلک لئلا یختلف حکم لفظ أعضاء الإنسان (و الثالث) أن المضاف إلیه مثنى فکرهوا أن یجمعوا بین تثنیتین فصرفوا الأول منهما إلى لفظ الجمع لأن لفظ الجمع أخف لأنه أشبه بالواحد فإنه یعرب بإعراب الواحد و یستأنف کما یستأنف الواحد و لیست التثنیه کذلک لأنها لا تکون إلا على حد واحد و لا یختلف و من العرب من یثنی فیقول قلباهما قال الراجز فجمع بین اللغتین
| ” ظهراهما مثل ظهور الترسین” |
و قال الفرزدق:
| بما فی فؤادینا من البث و الهوى | فیبرئ منهاض الفؤاد المشغف | |
و من العرب من یفرد و یروى أن بعضهم قرأ فبدت لهما سوأتهما و الوجه فی الإفراد أن الإضافه إلى التثنیه تغنی عن تثنیه المضاف و فی جبریل أربع لغات جبریل على وزن قندیل و جبرئیل على وزن عندلیب و جبرئل على وزن جحمرش و جبریل بفتح الجیم و کسر الراء من غیر همز و هو خارج عن أوزان العرب لأنه لیس فی العربیه مثل قندیل و قد قرئ بذلک کله و قد ذکرنا اختلاف القراءه فیه فی سوره البقره و من العرب من یقول جبرال بتشدید اللام و منهم من یبدل من اللام نونا و قوله «هُوَ مَوْلاهُ» یجوز فی هو وجهان (أحدهما) أن یکون فصلا دخل لیفصل بین النعت و الخبر و الکوفیون یسمونه عمادا (و الثانی) أن یکون مبتدأ و مولاه الخبر و الجمله خبر إن و من جعل مولاه بمعنى السید و الخالق کان الوقف على قوله «مَوْلاهُ» و جبریل مبتدأ «وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» عطف علیه و الملائکه عطف أیضا و ظهیر خبره و جاز ذلک لأن فعیلا یقع على الواحد و الجمع کفعول قال سبحانه خَلَصُوا نَجِیًّا فظهیر کنجی و قال فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی و من جعل مولاه بمعنى ولی و ناصر جاز أن یکون الوقف على قوله «وَ جِبْرِیلُ» و على «صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» و یبتدئ و الملائکه بعد ذلک فیکون ظهیر عائدا إلى الملائکه.
النزول
اختلف أقوال المفسرین فی سبب نزول الآیات فقیل إن رسول الله ص کان إذا صلى الغداه یدخل على أزواجه امرأه امرأه و کان قد أهدیت لحفصه بنت عمر بن الخطاب عکه من عسل فکانت إذا دخل علیها رسول الله ص حبسته و سقته منها و إن عائشه أنکرت احتباسه عندها فقالت لجویریه حبشیه عندها إذا دخل رسول الله ص على حفصه فادخلی علیها فانظری ما ذا تصنع فأخبرتها الخبر و شأن العسل فغارت عائشه و أرسلت إلى صواحبها فأخبرتهن و قالت إذا دخل علیکن رسول الله ص یکره و یشق علیه أن یوجد منه ریح غیر طیبه لأنه یأتیه الملک قال فدخل رسول الله على سوده قالت فما أردت أن أقول ذلک لرسول الله ص ثم إنی فرقت من عائشه فقلت یا رسول الله ما هذه الریح التی أجدها منک أکلت المغافیر فقال لا و لکن حفصه سقتنی عسلا ثم دخل على امرأه امرأه و هن یقلن له ذلک فدخل على عائشه فأخذت بأنفها فقال لها ما شأنک قالت أجد ریح المعافیر أکلتها یا رسول الله قال لا بل سقتنی حفصه عسلا فقالت جرست إذا نحلها العرفط فقال و الله لا أطعمه أبدا فحرمه على نفسه و قیل إن التی کانت تسقی رسول الله ص العسل أم سلمه عن عطاء بن أبی مسلم و قیل بل کانت زینب بنت جحش قال عائشه أن رسول الله ص کان یمکث عند زینب بنت جحش و یشرب عندها عسلا فتواطأت أنا و حفصه أیتنا دخل علیها النبی ص فلتقل إنی أجد منک ریح المغافیر أکلت مغافیر فدخل على إحداهما فقالت له ذلک فقال لا بل شربت عسلا عند زینب بنت جحش و لن أعود إلیه فنزلت الآیات و قیل إن رسول الله ص. قسم الأیام بین نسائه فلما کان یوم حفصه قالت یا رسول الله إن لی إلى أبی حاجه فأذن لی أن أزوره فأذن لها فلما خرجت أرسل رسول الله ص إلى جاریته ماریه القبطیه و کان قد أهداها له المقوقس فأدخلها بیت حفصه فوقع علیها فأتت حفصه فوجدت الباب مغلقا فجلست عند الباب فخرج رسول الله ص و وجهه یقطر عرقا فقالت حفصه إنما أذنت لی من أجل هذا أدخلت أمتک بیتی ثم وقعت علیها فی یومی و على فراشی أما ما رأیت لی حرمه و حقا فقال ص أ لیس هی جاریتی قد أحل الله ذلک لی اسکتی فهو حرام علی ألتمس بذلک رضاک فلا تخبری بهذا امرأه منهن و هو عندک أمانه فلما خرج رسول الله ص قرعت حفصه الجدار الذی بینها و بین عائشه فقالت أ لا أبشرک أن رسول الله قد حرم علیه أمته ماریه و قد أراحنا الله منها و أخبرت عائشه بما رأت و کانتا متصافیتین متظاهرتین على سائر أزواجه فنزلت «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ» فطلق حفصه و اعتزل سائر نسائه تسعه و عشرین یوما و قعد فی مشربه أم إبراهیم ماریه حتى نزلت آیه التخییر عن قتاده و الشعبی و مسروق و قیل إن النبی ص خلا فی یوم لعائشه مع جاریته أم إبراهیم ماریه القبطیه فوقفت حفصه على ذلک فقال لها رسول الله ص لا تعلمی عائشه ذلک و حرم ماریه على نفسه فأعلمت حفصه عائشه الخبر و استکتمتها إیاه فأطلع الله نبیه ص على ذلک و هو قوله «وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً» یعنی حفصه عن الزجاج قال و لما حرم ماریه القبطیه أخبر حفصه أنه یملک من بعده أبو بکر ثم عمر فعرفها بعض ما أفشت من الخبر و أعرض عن بعض أن أبا بکر و عمر یملکان بعدی و قریب من ذلک ما
رواه العیاشی بالإسناد عن عبد الله بن عطاء المکی عن أبی جعفر (ع) إلا أنه زاد فی ذلک أن کل واحده منهما حدثت أباها بذلک فعاتبهما رسول الله فی أمر ماریه و ما أفشتا علیه من ذلک و أعرض عن أن یعاتبهما فی الأمر الآخر.
المعنى
«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ» ناداه سبحانه بهذا النداء تشریفا له و تعلیما لعباده کیف یخاطبونه فی أثناء محاوراتهم و یذکرونه فی خلال کلامهم «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ» من الملاذ «تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ» أی تطلب به رضاء نسائک و هن أحق بطلب مرضاتک منک و لیس فی هذا دلاله على وقوع ذنب منه صغیرا أو کبیرا لأن تحریم الرجل بعض نسائه أو بعض الملاذ لسبب أو لغیر سبب لیس بقبیح و لا داخلا فی جمله الذنوب و لا یمتنع أن یکون خرج هذا القول مخرج التوجع له ص إذا بالغ فی إرضاء أزواجه و تحمل فی ذلک المشقه و لو أن إنسانا أرضى بعض نسائه بتطلیق بعضهن لجاز أن یقال له لم فعلت ذلک و تحملت فیه المشقه و إن کان لم یفعل قبیحا و لو قلنا إنه عوتب على ذلک لأن ترک التحریم کان أفضل من فعله لم یمتنع لأنه یحسن أن یقال لتارک النفل لم لم تفعله و لم عدلت عنه و لأن تطییب قلوب النساء مما لا تنکره العقول و قد حکی أن عبد الله بن رواحه و کان من النقباء کانت له جاریه فاتهمته زوجته لیله فقال قولا بالتعریض فقالت إن کنت لم تقربها فاقرأ القرآن قال فأنشدت
| شهدت فلم أکذب بأن محمدا | رسول الذی فوق السماوات من عل | |
| و أن أبا یحیى و یحیى کلاهما | له عمل فی دینه متقبل | |
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص: ۴۷۳
| و أن التی بالجزع من بطن نخله | و من دانها فل عن الخیر معزل | |
فقالت زدنی فأنشدت:
| و فینا رسول الله نتلو کتابه | کما لاح معروف مع الصبح ساطع | |
| أتى بالهدى بعد العمى فنفوسنا | به موقنات أن ما قال واقع | |
| یبیت یجافی جنبه عن فراشه | إذا رقدت بالکافرین المضاجع | |
فقالت زدنی فأنشدت:
| شهدت بأن وعد الله حق | و أن النار مثوى الکافرینا | |
| و أن محمدا یدعو بحق | و أن الله مولى المؤمنینا | |
فقالت أما إذا قرأت القرآن فقد صدقتک فأخبرت به رسول الله ص فقال بعد أن تبسم خیرکم خیرکم لنسائه و اختلف العلماء فیمن قال لامرأته أنت علی حرام فقال مالک هو ثلاث تطلیقات و قال أبو حنیفه إن نوى به الظهار فهو ظهار و إن نوى الإیلاء فهو إیلاء و إن نوى الطلاق فهو طلاق بائن و إن نوى ثلاثا کان ثلاثا و إن نوى اثنتین فواحده بائنه و إن لم یکن له نیه فهو یمین قال الشافعی إن نوى الطلاق کان طلاقا و الظهار کان ظهارا و إن لم یکن له نیه فهو یمین و روی عن ابن مسعود و ابن عباس و عطاء أنه یمین و قال أصحابنا أنه لا یلزم به شیء و وجوده کعدمه و هو قول مسروق و إنما أوجب الله فیه الکفاره لأن النبی ص کان حلف أن لا یقرب جاریته و لا یشرب الشراب المذکور فأوجب الله علیه أن یکفر عن یمینه و یعود إلى استباحه ما کان حرمه و بین أن التحریم لا یحصل إلا بأمر الله و نهیه و لا یصیر الشیء حراما بتحریم من یحرمه على نفسه إلا إذا حلف على ترکه «وَ اللَّهُ غَفُورٌ» لعباده «رَحِیمٌ» بهم إذا رجعوا إلى ما هو الأولى و الألیق بالتقوى یرجع لهم إلى التولی «قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیْمانِکُمْ» أی قد قدر الله تعالى لکم ما تحللون به أیمانکم إذا فعلتموها و شرع لکم الحنث فیها لأن الیمین ینحل بالحنث فسمی ذلک تحله و قیل معناه قد بین الله لکم کفاره أیمانکم فی سوره المائده عن مقاتل قال أمر الله نبیه أن یکفر یمینه و یراجع ولیدته فأعتق رقبه و عاد إلى ماریه و قیل معناه فرض الله علیکم کفاره أیمانکم کما قال و إن أسأتم فلها أی فعلیها فسمى الکفاره تحله لأنها تجب عند انحلال الیمین و فی هذا دلاله على أنه قد حلف و لم یقتصر على قوله هی علی حرام لأن هذا القول لیس بیمین «وَ اللَّهُ» هو «مَوْلاکُمْ» أی ولیکم یحفظکم و ینصرکم و هو أولى بکم و أولى بأن تبتغوا رضاه «وَ هُوَ الْعَلِیمُ» بمصالحکم «الْحَکِیمُ» فی أوامره و نواهیه لکم و قیل هو العلیم بما قالت حفصه لعائشه الحکیم فی تدبیره «وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ» و هی حفصه «حَدِیثاً» أی کلاما أمرها بإخفائه فالإسرار نقیض الإعلان «فَلَمَّا نَبَّأَتْ» أی أخبرت غیرها بما خبرها «بِهِ» فأفشت سره «وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ» أی و أطلع الله نبیه ص على ما جرى من إفشاء سره «عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ» أی عرف النبی ص حفصه بعض ما ذکرت و أخبرها ببعض ما ذکرت و أعرض عن بعض ما ذکرت و عن بعض ما جرى من الأمر فلم یخبرها و کان ص قد علم جمیع ذلک لأن الإعراض إنما یکون بعد المعرفه لکنه أخذ بمکارم الأخلاق و التغافل من خلق الکرام قال الحسن ما استقصى کریم قط و أما عرف بالتخفیف فمعناه غضب علیها و جازاها بأن طلقها تطلیقه ثم راجعها بأمر الله و قیل جازاها بأن هم بطلاقها «فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ» أی فلما أخبر رسول الله ص حفصه بما أظهره الله علیه «قالَتْ» حفصه «مَنْ أَنْبَأَکَ هذا» أی من أخبرک بهذا «قالَ» رسول الله ص «نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ» بجمیع الأمور «الْخَبِیرُ» بسرائر الصدور ثم خاطب سبحانه عائشه و حفصه فقال «إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ» من التعاون على النبی ص بالإیذاء و التظاهر علیه فقد حق علیکما التوبه و وجب علیکم الرجوع إلى الحق «فَقَدْ صَغَتْ» أی مالت «قُلُوبُکُما» إلى الإثم عن ابن عباس و مجاهد و قیل معناه ضاقت قلوبکما عن سبیل الاستقامه و عدلت عن الثواب إلى ما یوجب الإثم و قیل تقدیره إن تتوبا إلى الله یقبل توبتکما و قیل إنه شرط فی معنى الأمر أی توبا إلى الله فقد صغت قلوبکما «وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ» أی و إن تتعاونا على النبی ص بالإیذاء عن ابن عباس قال قلت لعمر بن الخطاب من المرأتان اللتان تظاهرتا على رسول الله ص قال عائشه و حفصه أورده البخاری فی الصحیح «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ» الذی یتولى حفظه و حیاطته و نصرته «وَ جِبْرِیلُ» أیضا معین له و ناصر یحفظه «وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» یعنی خیار المؤمنین عن الضحاک و قیل یعنی الأنبیاء عن قتاده و قال الزجاج صالح هنا ینوب عن الجمیع کما تقول یفعل هذا الخیر من الناس ترید کل خیر قال أبو مسلم هو صالحوا المؤمنین على الجمع و سقطت الواو فی المصحف لسقوطها فی اللفظ و وردت الروایه من طریق الخاص و العام أن المراد بصالح المؤمنین أمیر المؤمنین علی (ع) و هو قول مجاهد
و فی کتاب شواهد التنزیل بالإسناد عن سدیر الصیرفی عن أبی جعفر (ع) قال لقد عرف رسول الله ص علیا (ع) أصحابه مرتین أما مره فحیث قال من کنت مولاه فعلی مولاه و أما الثانیه فحیث نزلت هذه الآیه «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» الآیه أخذ رسول الله ص بید علی (ع) فقال أیها الناس هذا صالح المؤمنین
و قالت أسماء بنت عمیس سمعت أن النبی ص یقول «وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» علی بن أبی طالب (ع)
«وَ الْمَلائِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ» أی بعد الله و جبریل و صالح المؤمنین عن مقاتل «ظَهِیرٌ» أی أعوان للنبی ص و هذا من الواحد الذی یؤدی معنى الجمع کقوله «وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً» «عَسى رَبُّهُ» أی واجب من الله ربه «إِنْ طَلَّقَکُنَّ» یا معشر أزواج النبی «أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ» أی أصلح له منکن ثم نعت تلک الأزواج اللائی کان یبدله بهن لو طلق نساءه فقال «مُسْلِماتٍ» أی مستسلمات لما أمر الله به «مُؤْمِناتٍ» أی مصدقات لله و رسوله مستحقات للثواب و التعظیم و قیل مصدقات فی أفعالهن و أقوالهن «قانِتاتٍ» أی مطیعات لله تعالى و لأزواجهن و قیل خاضعات متذللات لأمر الله تعالى و قیل ساکتات عن الخنا و الفضول عن قتاده «تائِباتٍ» عن الذنوب و قیل راجعات إلى أمر الرسول تارکات لمحاب أنفسهن و قیل نادمات على تقصیر وقع منهن «عابِداتٍ» لله تعالى بما تعبدهن به من الفرائض و السنن على الإخلاص و قیل متذللات للرسول بالطاعه «سائِحاتٍ» أی ماضیات فی طاعه الله تعالى و قیل صائمات عن ابن عباس و قتاده و الضحاک و قیل مهاجرات عن ابن زید و أبیه زید بن أسلم و الجبائی و إنما قیل للصائم سائح لأنه یستمر فی الإمساک عن الطعام کما یستمر السائح فی الأرض «ثَیِّباتٍ» و هن الراجعات من عند الأزواج بعد افتضاضهن «وَ أَبْکاراً» أی عذارى لم یکن لهن أزواج.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
(۱) اى پیغمبر چرا چیزى را که خداى تعالى براى تو حلال کرده (بر خود) حرام میکنى (باین تحریم) خشنودى زنان خویش را میطلبى و خدا بس آمرزنده مهربانست.
(۲) البتّه خدا (کفّاراتى براى) گشودن سوگندهایتان براى شما مقرّر گردانید (اگر بواسطه آن کفّاره خلاف سوگند عمل کنید مؤاخذه نشوید) و خدا شما را یارى میکند و او داناى درست کردار است.
(۳) و (اى مؤمنان بخاطر بیاورید) زمانى را که پیغمبر (ص) ببرخى از همسران خویش داستانى پنهانى گفت پس آن هنگام آن زن راز را (بزن دیگر) خبر داد خداى تعالى پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله را بافشاى آن راز (از آن) مطّلع گردانید آن زن گفت کى ترا باین (که من رازت را فاش کردم) آگهى داد. پیغمبر (ص) گفت خداوند داناى آگاه مرا خبردار ساخت.
(۴) (اى دو زن) اگر (از آزار دل مبارک پیغمبر (ص)- به سوى خدا بازگردید (براى شما سزاوار است) حقّا دلهاى شما بگناه میل کرده است و اگر بر آزار پیغمبر (ص) هم پشت شوید پس بیگمان خدا ناصر (و متولّى حفظ) اوست و جبرئیل و مؤمنان شایسته و فرشتگان بعد از نصرت آنان پشتیبان آن حضرتند.
(۵) اگر پیغمبر شما را طلاق گوید بر پروردگارش واجبست که همسرانى نیکوتر از شما، گردن نهندگان، تصدیق کنندگان، فرمان برندگان توبه کنندگان عبادت کنندگان، رهروان در طاعت خدا (یا روزه داران با هجرت کنندگان) شوى دیدگان و شوى نادیدگان باو عوض بدهد.
قرائت:
کسایى تنها عرف بتخفیف خواند، و دیگران عرّف بتشدید قرائت کرده و ابو بکر بن عیاش هم تخفیف را اختیار کرده گوید و آن از ده حرف و قرائتى است که من آن را داخل در قرائت عاصم از قرائت علىّ بن ابى طالب علیه- السّلام یافتم تا اینکه قرائت على را درآوردم و آن قرائت حسن و ابو عبد الرّحمن سلمى است. و ابو عبد الرّحمن هر گاه شخصى عرّف با تشدید میخواند او را با سنگ ریزه میزد و اهل کوفه تظاهرا علیه با ظاء خفیفه خوانده و دیگران تظاهرا با تشدید قرائت کرده اند.
دلیل:
ابو على گوید: تخفیف در عرف، بمعناى مکافات و مجازات است و (پیغمبر (ص) مجازات کرد بعضى از همسرانش را) و غیر از این هم نیست و جایز نیست که بمعناى علم و دانستن باشد. براى اینکه هر گاه خدا پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله را بر آنچه در پنهانى باو گفته اظهار نمود این را دانسته و جایز نیست که بعضى از این را بداند و بعضى را نداند با خبر دادن خدا آن حضرت را بر تمام آن و لیکن میداند تمام آن را و این چنانست که مىگویى بکسى که بدى میکند یا احسان مینماید. من اهل احسان را و افراد بد را میشناسم یعنى بر مومن پوشیده نیست این نقطه مقابلهاش بد و خوب را میشناسم.
پس مقصود اینست جازى على بعض. برخى را کیفر داد و از بعضى چشم پوشید و صرف نظر کرد و مانند آنست آیه و ما تفعلوا من خیر یعلمه اللَّه، فمن یعمل مثقال ذرّه خیرا یره یعنى میبیند پاداش او را. قول خدا. یرى از رؤیت عین است. و از آنچه را که کیفر و مجازات کرد بر او یک طلاق دادن حفصه بود. و امّا عرّف بتشدید. پس معنایش معرّفى کرد بعضى را و از پاره دیگر اعراض نمود و او را بر طریق بزرگوارى و چشم پوشى معرّفى نکرد و امّا تظاهرا. پس اصل در آن تتظاهرا بدو تاء بوده پس در قرائت اوّلى را به سبب حذف تخفیف داده شده و در قرائت دیگرى با ادغام و تشدید ذکر شده است.
لغت:
الحرام: فعل زشتى است که از آن منع شده است بسبب نهى (لا تزن و لا تشرب، و لا تسرق، زنا نکن، شراب نیاشام، دزدى نکن).
و نقیض آن حلال است. و آن نیکو و خوب مطلق است بواسطه اذن در آن.
التحریم: بیان کردن است که چیز حرام است جایز نیست و تحریم واجب کردن منع و بازداشتن از آن فعل منهى و حرام است.
الابتغاء: بمعنى طلب و خواستن است و از آنست معنى طلب بلندى و برترى کردن بدون حقّ.
التحله و التحلیل: بیک معنى و هر دو مصدر و بمعنى گشودن است براى قول ایشان: حللت له کذا. بر او چنین حلال کردم و گشودم. و تحلّه الیمین. گشودن قسم کاریست که تبعات قسم را ساقط میکند. و یمین مفرد ایمان و آن قسم است و مثل اینست که از قوّه و نیرو گرفته شده باشد براى اینکه سخنش را بسبب سوگند و قسم تقویت مینماید.
و بعضى گفته اند: که آن از جارحه گرفته شده براى اینکه عادت ایشان بود که موقع قسم خوردن دست خود را بر دست دیگر میزدند. بر دست چپ میزدند.
و الاسرى: انداختن معنى است بدل کسى که با او حدیث شده، بر طریق پنهانى.
و التّظاهر: کومک و یارى کردن بهم است، و ظهیر بمعنى معیّن و یاور و ریشه آن از ظهر است که بمعنى پشت و نیرو میباشد.
و السّائح: جارى و روان را گویند و عرب به آبى که همیشه روان باشد سایح گفته سپس مردى را که همواره در روى زمین مسافرت نمود و شهرها را سیر میکند سایح و سیّاح گوید.
و الثیب: زینت که بعد از زوال بکارت و دختر از شوهر برگشته است از مادّه ثاب یثوب هنگامى که برگشت.
و البکر: آن زنیست که بر حالت اوّل قبل از زوال بکارت باشد.
اعراب:
در جمع قلوب در قول خدا صَغَتْ قُلُوبُکُما چند وجه گفته شده:
۱- تثنیه در معنى جمع است زیرا بمعنى ضمّ چیزى با چیز دیگر است پس جمع را در جاى تثنیه گذارده. چنان که گفته: وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ و حال آنکه آنها فقط داود و سلیمان علیهما السّلام بودند.
۲- بیشتر چیزى که در انسان وجود دارد از اعضاء و جوارح دو تا دو تا است مانند دو دست و دو پا و دو چشم و وقتى دو تا را با دو تا جمع شود جمع میشود. پس مى گوییم دستهاى آنها و چشمهاى آنها آن گاه آنچه در انسان مفرد و تنها باشد حمل بر این شده تا اینکه حکم لفظ اعضاء انسانى مختلف نشود.
۳- اینکه مضاف الیه دو تا است. پس کراهت داشته اند که بین دو تثنیه را جمع کنند، پس اوّل از آن دو را بلفظ جمع گردانیده اند. براى اینکه لفظ جمع قلوب از لفظ تثنیه قلبین سبکتر است براى اینکه شبیه به واحد است و باعراب مفرد هم اعراب میشود و همین طور که مفرد استیناف- میشود جمع هم استیناف میشود ولى تثنیه چنین نیست براى اینکه آن نیست مگر بر یک حدّ و مختلف نمیشود.
و بعضى از عربها هستند که آن را تثنیه آورده و میگویند: قلبا هما را جز گفتید: و جمع کرده بین دو لغت را «ظهرا هما مثل ظهور الترسین» تشبیه کرده پشت صحرا را به پشت سپر.
و فرزدق گوید:
| بما فى فؤادینا من البث و الهوى | فیبرء منهاض الفؤاد المشغف | |
و آن قدر در دلهاى ما غم و غصّه است که پرده دل را بریده، و دل را شکسته است. شاهد در این بیت در کلمه فؤادینا و فؤاد است که تثنیه و مفرد در یک بیت آمده (و جمع فؤاد افئده است) و بعضى از عربها هستند که مفرد میآورند و روایت شده که بعضى از ایشان خوانده اند (فبدت لهما سوأتهما) و دلیل مفرد اینست که اضافه به تثنیه بى نیاز از تثنیه مضاف میکند.
و در لفظ جبرئیل چهار لغت آمده: ۱- جبرئیل بر وزن قندیل ۲- جبرئیل بر وزن عندلیب ۳- جبرئیل بر وزن جحمرش ۴- جبرئیل بفتح جیم و کسر راء بدون همزه و آن از وزنهاى عرب خارج است بعلّت اینکه آن در عربیت مثل قندیل نیست و البتّه بتمام این چهار لغت خوانده شده است و ما گفتیم اختلاف قرائت را در لفظ جبرئیل در سوره بقره.
و بعضى از عربها هستند که جبرال را بتشدید لام میگویند. و بعضى از ایشانند که لام را تبدیل بنون نموده و جبران میخوانند و قول خدا هُوَ مَوْلاهُ در (هو) دو وجه جایز است:
۱- اینکه فصلى باشد که داخل شده تا اینکه فصل میان نعت و خبر باشد و کوفیها آن را عماد مینامند.
۲- اینکه مبتداء باشد و مولاه خبر و جمله خبر انّ است، و کسى که (مولاه) را بمعنى سیّد و خالق قرار داده وقف بر قول خدا (مولاه) نموده و جبرئیل را مبتداء و صالح المؤمنین را عطف بر آن و ملائکه نیز عطف بعد از عطف قرار داده و ظهیر را خبر او و این جایز است براى اینکه فعیل بر صیغه مفرد و جمع واقع میشود مانند فعول خداوند سبحان فرموده خَلَصُوا نَجِیًّا پس ظهیر مثل نجّى است و قال فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی و گفت پس البتّه ایشان دشمن منند.
و کسى که (مولاه) را بمعناى ولى و ناصر قرار داده جایز دانسته که وقف بر قول خدا و جبریل و بر صالح المؤمنین نموده و شروع کند، وَ الْمَلائِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ. پس ظهیر راجع بملائکه باشد.
شأن نزول
گفتار مفسّرین در سبب نزول آیه مذکوره مختلف است. پس بعضى، گفته اند که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله وقتى نماز صبح را میخواند، بر یک یک از همسرانش وارد شده و از آنها تفقّد میفرمود. و در آن موقع، کسى براى حفصه دختر عمر بن خطّاب یک کوزه عسل آورده بود. پس هر وقت پیامبر (ص) بر او وارد میشد او آن حضرت را نگهداشته و از آن عسل به حضرت میداد و عایشه از توقّف و ماندن حضرت در خانه حفصه ناراحت شده، و بجویره حبشیه که نزد او بود گفت وقتى پیامبر بر حفصه داخل شد مرا داخل کن تا ببینیم چه میکند حفصه.
پس جویره او را به داستان عسل خبر کرد پس عایشه ناراحت شده و بسوى رفقاى خودش از همسران پیامبر فرستاد و آنها را خبر داد و گفت وقتى رسول خدا (ص) بر شما وارد شد پس بگوئید ما از تو بوى مغافیر (و آن شیره درخت عرفط که بد بوست)[۱] استشمام میکنیم و رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله آن را مکروه میداشت و بر حضرتش دشوار بود که از او بوى بد دریافت شود براى اینکه فرشته نزد او میآمد.
گوید پس رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله بر سوده وارد شد. گفت من نمیخواستم این مطلب را برسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله بگویم، آن گاه از عایشه ترسیدم. پس گفتم اى رسول خدا این بوى چیست که از شما استشمام میکنم، شیره و صمغ عرعر خورده اید فرمود خیر و لکن حفصه عسل بمن داده است. سپس بر یک یک زنها که وارد شد همه همین مطلب را را گفتند. پس عایشه وارد شد و عایشه دماغش را گرفت پس فرمود: براى چى دماغت را میگیرى؟ عرض کرد من از شما بوى مغافیر شیره عرفط (عرعر) مى یابم آیا مغافیر خورده اى فرمود: نه بلکه حفصه عسل بمن خورانید.
پس گفت مگس عسل از درخت عرعر تغذیه کرده. پس پیامبر فرمود قسم به خدا براى همیشه من عسل نمیخورم. پس آن را بر خود حرام کرد.
و بعضى گفته اند: آنکه عسل بر پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله داد ام سلمه بود (از عطاء بن ابى مسلم) و برخى گفته اند بلکه زینب دختر جحش بود.
عایشه گوید: که پیغمبر (ص) نزد زینب دختر جحش مانده و نزد او عسل میل میکرد. پس من با حفصه تبانى کردیم که پیغمبر (ص) بهر کدام ما وارد شد بگوئیم که من از تو بوى مغافیر مى یابم آیا مغافیر خورده اى.
پس بر یکى از آن دو وارد شد. پس آن جمله را گفت. فرمود نه بلکه عسل نوشیده ام نزد زینب دختر جحش و هرگز نزد او نمیروم. پس آیات مزبور نازل شد.
و بعضى گفته اند: که رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله تقسیم کرد روزها را میان زنهایش. پس چون نوبت حفصه شد گفت اى رسول خدا، من کارى نزد پدرم دارم بمن اجازه بده بروم و پدرم را دیدار کنم پس اجازه به او داد و چون رفت پیامبر فرستاد بسوى کنیزش ماریه قبطیه که مقوقس پادشاه روم اهداء بآن حضرت نموده بود و او را طلبید در حجره حفصه و با او آمیزش فرمود. پس حفصه آمد و دید در بسته است نشست پشت در. پس پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم در حالى که عرق از صورتش میریخت بیرون آمد.
پس حفصه گفت براى همین مرا اجازه دادى که بروم و کنیزت را در خانه من آوردى و با او آمیزش کنى در روزى که نوبت من بود بر فراش و بستر من، آیا براى من احترامى و حقّى ندیدى.
پس پیغمبر فرمود: ساکت شو آیا این کنیز من نیست که خدا بر من حلال کرده. پس آن بر من حرام باشد براى خشنودى تو. پس این خبر را به هیچ یک از آنها نگو و این در نزد تو امانتست.
پس چون پیغمبر (ص) بیرون رفت. حفصه زد بدیوارى که میان حجره او و عایشه بود. و گفت آیا بتو مژده و بشارت ندهم که پیغمبر (ص) ماریه را بر خود حرام کرد و خدا ما را از او راحت کرد و آنچه دیده بود بعایشه گفت و آن دو تا هر دو با هم بر سایر زنان پیغمبر تظاهر و دشمنى داشتند. پس نازل شد بر آن حضرت یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ. پس (براى فاش کردن این سرّ) حفصه را طلاق گفته و بیست و نه روز از سایر زنها کناره گیرى کرد و در مشربه مادر ابراهیم ماریه قبطیّه (که در مسجد قباء تا امروز باقیست) توقّف فرمود تا آیه تخییر نازل شد (از قتاده و شعبى و مسروق) و بعضى گفته اند: که پیغمبر (ص) در روزى که نوبت عایشه بود با کنیزش ماریه مادر ابراهیم خلوت نمود. پس حفصه مطّلع شد و پیغمبر (ص) به او فرمود: این را بعایشه نگو و ماریه را بر خود حرام کرد و حفصه بعایشه گفت و تأکید کرد که کتمان نموده و فاش نکند.
پس خداوند پیغمبرش را بر این موضوع خبر داد و آن قول اوست وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً مقصود حفصه است. (از زجاج).
گوید: و چون ماریه را حرام کرد بحفصه فرمود: بعد از او ابو بکر سپس عمر مالک خلافت میشود. پس شناخت بعضى از آنها را (یعنى حفصه) که راز نهفته را فاش کرده بود و اعراض از بعضى دیگر که ابو بکر و عمر مالک بعد از او میشوند نمود و نزدیک بهمین معنى را هم عیاشى باسنادش از عبد اللَّه بن عطاء مکّى از حضرت ابى جعفر باقر علیه السّلام روایت کرده مگر اینکه در آن این زیادیست که هر کدام از آنها پدر خود را خبر دادند.
پس پیغمبر (ص) در امر ماریه و آنچه افشاء کرده بودند بروى آنها را توبیخ فرموده. و اعراض نمود از اینکه آنها را در امر دیگرى (که مربوط به خلافت ابو بکر و عمر باشد) عتاب و ملامت کرده باشد[۲]
تفسیر و مقصود از این آیات
یا أَیُّهَا النَّبِیُ خداوند سبحان آن حضرت را از جهت تعظیم، و بزرگداشت و آموختن بندگانش باین نحو صدا زده که چگونه در هنگام صحبت و گفتگو وى را خطاب نموده و یاد نمایند در میان سخنانشان.
لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ براى چه حرام میکنى چیزى را که خدا بر تو حلال نموده از لذّتها.
تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ یعنى میطلبى باین رضایت زنان خود را و حال آنکه بر ایشان شایسته تر است که رضایت تو را جلب کنند. و در این دلیلى نیست که از آن حضرت گناه بزرگ و یا کوچکى سر زده باشد بجهت این که حرام کردن مرد بعضى از زنان خود یا بعضى از لذّتها را بر خود براى سببى و یا بدون سبب نه قبیح و نه داخل در جمله گناهانست.
و بعید نیست که این خطاب (لِمَ تُحَرِّمُ) صادر شده باشد براى بیرون کردن ناراحتى از قلب مبارک آن حضرت وقتى که درباره خشنودى همسران خویش مبالغه فرموده و تحمّل زحمتها و خشونتها و بدرفتاریهاى آنان میفرمود. و هر آینه جایز و رواست که گفته شود اگر بانسانى که بعضى از همسران خود را خشنود نموده چرا این کار را کرد و تحمّل مشقّت و ناراحتى نمود، و حال آنکه کار زشتى نکرده باشد.
و اگر ما بگوئیم که آن حضرت را عتاب و ملامت بر این کار کرده است. براى اینکه ترک تحریم بهتر از فعل آنست. بعید نیست، براى اینکه نیکوست که بتارک مستحبّ گفته شود چرا بجا نیاوردى، و چرا از آن عدول کردى، و براى اینکه خشنود کردن دل زنها از چیزهاییست که عقل منکر آن نیست و بطور تحقیق حکایت شده که عبد اللَّه بن رواحه[۳] که از نقباء و بزرگان بود کنیزى داشت. پس شبى همسرش او را متّهم نمود که با او آمیزش کرده پس بعنوان انکار سخنى گفت. پس همسرش گفت اگر با او آمیزش نکرده اى قرآن بخوان، پس بشعر گفت:
| شهدت فلم اکذب بانّ محمّدا | رسول الّذی فوق السّماوات من عل | |
| و انّ ابا یحیى و یحیى کلاهما | له عمل فى دینه، متقبّل | |
| و انّ الّتی بالجزع من بطن نحله | و من دانها قل عن الخیر معزل[۴] | |
گواهى میدهم و دروغ هم نگفته ام که محمّد صلّى اللَّه علیه و آله پیامبر آن چنان خداست از بالاى آسمانها و اینکه پدر یحیى (که کنیه اوست)، و یحیى هر دوى آنها برایشان در دین عملى است که قبول کرده اند و البتّه آنکه در جزع و بطن نخله (که نام دو مکانست) و کسى که نزدیک آن است کم و از خوبى برکنار است. پس گفت زیاد کن براى من آیات را.
پس باز سرود:
| و فینا رسول اللَّه نتلو کتابه | کما لاح معروف مع الصّبح ساطع | |
| اتى بالهدى بعد العمى فنفوسنا | به موقنات انّ ما قال، واقع | |
| یبیت یجافى جنبه عن فراشه | اذا رقدت بالکافرین المضاجع | |
و در میان ما پیغمبر خدا بود که ما کتاب خدا را تلاوت میکردیم چنانچه ستاره صبح آشکار است با طلوع صبح آمد براى رهبرى و هدایت ما بعد از کورى ما پس نفوس ما بسبب آن هدایت یقین کرد که در آنچه گفته واقع است میخوابید در کنار او در حالى که از بستر او تجافى و اعراض داشت.
هنگامى که کافرها در خوابگاههاى خود در خواب بودند پس گفت باز هم بگو. پس سرود:
| شهدت بانّ وعد اللَّه حقّ | و انّ النّار مثوى الکافرینا | |
| و انّ محمّدا یدعوا بحقّ | و انّ اللَّه مولى المؤمنینا | |
گواهى میدهم به اینکه وعده خدا حقّ و البتّه آتش دوزخ جایگاه کافران ماست.
و گواهى میدهم که محمّد (ص) دعوت بحقّ میکرد، و البته خدا ناصر و یاور مؤمنان ماست.
پس زن عبد اللَّه چون عوام بود خیال کرد که عبد اللَّه قرآن خوانده گفت امّا چون قرآن خواندى پس تو را تصدیق کردم[۵].
پس رسول خدا را خبر داد. و آن حضرت بعد از آنکه تبسّم نمود فرمود بهترین شما آن کس است که با زنانش بخوبى رفتار کند. و علماء اختلاف کرده اند درباره کسى که بزنش بگوید: انت علىّ حرام. تو بر من حرامى مالک بن انس گوید: آن سه طلاق است. ابو حنیفه گوید اگر به این جمله قصد ظهار کند ظهار است و اگر قصد ایلاء کند ایلاء است و اگر قصد طلاق طلاق بائن است که دیگر حقّ رجوع ندارد. و اگر قصد سه طلاق کند سه طلاق است و اگر قصد دو طلاق کند پس یک طلاق بائن است و اگر برایش قصدى نبوده پس آن یمین و سوگند است.
شافعى گوید: اگر با جمله مذکور قصد طلاق کند طلاق و اگر، اراده ظهار نمود ظهار است و اگر برایش قصد و نیّتى نبوده پس آن قسم است، و از ابن مسعود و ابن عبّاس و عطار روایت کرده که آن قسم است.
اصحاب ما امامیّه گفته اند: بگفتن این جمله چیزى لازم نمیشود و وجود آن مثل عدم است و آن گفته مسروق است و خداوند در آن کفّاره واجب کرده است براى اینکه پیغمبر (ص) قسم خورد که با کنیز خودش- نزدیک نشود و با او شربت عسل ننوشد، پس خداوند بر او واجب کرد که از قسمش کفّاره داده و برگردد باباحه چیزى که حرام کرده بود، و بیان نمود که تحریم حاصل نمیشود مگر بامر و نهى خدا و چیزى بحرام کردن کسى که آن را بر خود حرام کرده حرام نمیشود مگر وقتى که قسم بر ترک آن خورده باشد.
وَ اللَّهُ غَفُورٌ و خداوند آمرزنده است بندگانش را.
(رَحِیمٌ) مهربانست بایشان وقتى که برگردند بچیزى که آن شایستهتر و لایقتر به تقوى است خداوند برمیگردد بسوى ایشان به سرپرستى آنان.
قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیْمانِکُمْ یعنى البتّه خداوند تعالى براى شما مقدّر نموده چیزى را که بسبب آن وقتى آن را بجا آورید سوگندهایتان بر شما حلال شده و براى شما خلاف قسمتان مشروع میگردد بجهت اینکه قسم بسبب تخلّف منحل میشود. پس این (تحلّه) نامیده میشود.
و بعضى گفته اند: یعنى البتّه خداوند براى شما کفّاره سوگندتان را در سوره مائده بیان نموده (از مقاتل) گوید:
خداوند پیامبرش را امر کرده که کفّاره قسمش را داده و رجوع به کنیزش کند. پس آن حضرت بنده اى آزاد کرد و بماریه رجوع فرمود.
و بعضى گفته اند: یعنى خداوند واجب کرد بر شما کفّاره سوگندهاى شما را چنان که فرمود: وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها و اگر بدى کردید پس براى اوست یعنى پس بر زیان اوست. پس کفّاره موسوم به (تحلّه) شده، زیرا آن کفّاره واجب میشود موقع انحلال قسم. و در این دلالت است بر اینکه او سوگند خورده و اکتفاء بر قول خودش (هى على حرام) آن بر من حرام است نکرده. بعلّت اینکه این قول قسم نیست.
(وَ اللَّهُ) او (مَوْلاکُمْ) یعنى ولىّ شماست که حفظ میکند شما را و یارى مینماید شما را و او شایستهتر بشما و سزاوارتر است به اینکه رضا و خشنودى او را طلب کنید.
وَ هُوَ الْعَلِیمُ و او دانا بمصالح شما است.
(الْحَکِیمُ) یعنى در آنچه امر و نهى میکند شما را جدّى و محکم است و بعضى گفته اند: او داناست بآنچه حفصه (دختر عمر) بعایشه گفت:
در برنامه هایش محکم است.
وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ هنگامى که رازى را پیامبر به بعضى از همسران خود فرمود. و آن حفصه بود.
(حَدِیثاً) یعنى سخنى را و امر فرمود او را که مخفى دارد. پس اسرار ضدّ اعلانست.
فَلَمَّا نَبَّأَتْ یعنى خبر داد دیگرى را بآنچه پیامبر باو فرموده بود.
(بِهِ) بآن راز مخفى، پس آن راز را فاش کرد.
وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ یعنى و خداوند پیامبرش (صلّى اللَّه علیه و آله) را خبر داد بر آنچه از فاش شدن رازش جریان یافته بود.
عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ یعنى پیامبر (ص) حفصه را به بعضى از آنچه فاش کرده بود خبر داد و از بعض دیگر خوددارى کرد، و اعراض نمود و باو خبر نداد و پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله تمام مطلب را میداند و براى اینکه اعراض قطعا بعد از معرفت و دانستن است، لکن آن بزرگوار عمل بمکارم اخلاق نموده و بخلق و روش کریمانه خود تغافل ورزید، و به روى مبارک خود نیاورد.
حسن گوید: هرگز بزرگوارى مانند آن بزرگوار یافت نشود. و امّا عرف بتخفیف بمعناى خشم و غضب بر حفصه و کیفر دادن باوست به اینکه او را یک طلاق داد، سپس بامر خدا باو رجوع فرمود.
و بعضى گفته اند: جازاها مجازات کرد او را به اینکه تصمیم طلاق او را گرفت.
فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ یعنى پس چون رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله حفصه را خبر داد بآنچه خدا بر آن حضرت اظهار فرموده بود از فاش کردن راز.
و قالَتْ، حفصه گفت:
مَنْ أَنْبَأَکَ هذا یعنى چه کسى این خبر را بتو داد.
(قالَ) پیامبر خداوند فرمود:
نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ خبر داد مرا داناى بتمام چیزها.
(الْخَبِیرُ) خدایى که برازهاى نهفته سینه ها واقف و آگاه است.
سپس خداوند سبحان عایشه و حفصه را خطاب عتاب نموده و فرمود إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ اگر توبه کنید بسوى خدا از معاونت کردن یکدیگر بر اذیّت پیغمبر (ص) و دشمنى بر آن حضرت، پس البتّه توبه شما لازم، و واجب است بر شما که بحقّ رجوع کنید.
فَقَدْ صَغَتْ پس البتّه مایل شده است.
قُلُوبُکُما دلهاى شما بسوى گناه و معصیت (از ابن عبّاس و مجاهد) و بعضى گفته اند: یعنى دلهاى شما از راه مستقیم تنگ و از ثواب عدول بچیزى که موجب گناه است کرده.
و بعضى گفته اند: تقدیرش اینست: که اگر حفصه و عایشه توبه بسوى خدا کند قبول میکند توبه شما را و گفته شده که آن شرط است، در معناى امر، یعنى توبه کنید بسوى خدا. پس البتّه دلهاى شما مایل بگناه شده است.
وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ یعنى و اگر حفصه و عایشه معاونت کنند بر اذیّت و آزار پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم.
(از ابن عبّاس) گوید: گفتم بعمر بن خطّاب این دو زنى که دشمنى با رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله کردند کیستند؟ گفت عایشه و حفصه.
بخارى آن را در صحیح خود روایت نموده.
فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ درستى که خداوند او مولاى اوست یعنى: آن خدایى که متولّى حفظ و نگهدارى و یارى اوست.
(وَ جِبْرِیلُ) نیز معین او و یاوریست که او را حفظ میکند.
وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ یعنى بهترین مؤمنان (از ضحّاک) قتاده گوید: یعنى پیامبران. زجاج گوید: صالح در اینجا نایب از تمام است چنان که مىگویى این کار را بهترین مردم میکند و اراده میکنى هر آدم خوبى را.
ابو مسلم گوید: آن صالحین مؤمنانند بصیغه جمع و واو در قرآن ساقط شده براى ساقط شدنش در تلفّظ. و روایاتى از طریق اهل سنّت و امامیّه وارد شده که مقصود از صالح المؤمنین، امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السّلام است. و آن قول مجاهد است.
و در کتاب شواهد التّنزیل (حاکم حسکانى حنفى) است که با سند از سدیر صیرفى از حضرت ابى جعفر محمّد الباقر علیه السّلام روایت نموده که گفت بطور قطع پیامبر خدا صلّى اللَّه علیه و آله دو مرتبه باصحابش امیر المؤمنین على علیه السّلام را معرّفى فرمود.
یک مرتبه هنگامى که فرمود:
من کنت مولاه فعلّى مولاه
هر که من بر او ولایت دارم. پس على بر او ولایت دارد.
و امّا مرتبه دوّم زمانى که این آیه نازل گردید. فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ … رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله گرفت دست على بن ابى طالب علیه السّلام را و فرمود. اى مردم اینست صالح المؤمنین.
اسماء دختر عمیس[۶] گوید: شنیدم که پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله میفرمود: صالح المؤمنین علىّ بن ابى طالب علیه السّلام است.
وَ الْمَلائِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ یعنى فرشتگان بعد از خدا و جبرئیل، و صالح المؤمنین (از مقاتل).
(ظَهِیرٌ) پشتیبان: و مقصود یاران پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله است. و این یکى از آن مفردهایى است که معناى جمع دارد مثل قول خدا وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً.
عَسى رَبُّهُ یعنى بر پروردگار و خدا واجب است.
إِنْ طَلَّقَکُنَ اى همسران پیغمبر (ص) اگر همه شما را طلاق داد أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَ اینکه عوض شما را آورد همسرانى که بهتر از شما باشد، یعنى شایستهتر از شما باشد سپس همسرانى که بدل زنان آن حضرت میشدند اگر آنها را طلاق میداد: تعریف نموده و فرمود:
(مُسْلِماتٍ) یعنى تسلیم شوندگان اوامر خدایى (مُؤْمِناتٍ) یعنى تصدیق کنندگان خدا و پیامبر او که استحقاق ثواب و بزرگداشت دارند.
و بعضى گفته اند: یعنى تصدیق کنندگان پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله در گفتار و کردارشان (قانِتاتٍ) یعنى اطاعت کنندگان خداى تعالى و همسران خود.
و بعضى گفته: زنان متواضع و فرمانبردار از پروردگار، و بعضى گفتهاند. یعنى زنان ساکت از فضول کلام و پرگویى (از قتاده).
(تائِباتٍ) توبه کنندگان از گناه و بعضى گفته: بازگشت کنندگان به فرمان پیغمبر (ص) و ترک کنندگان خواسته ها و محبوبهاى خودشان. و بعضى گفته: ندامت کنندگان بر تقصیرى که از آنها بوقوع پیوسته.
(عابِداتٍ) عبادت کنندگان خداى تعالى بآنچه میپرستند او را از واجبات و مستحبّات از روى خلوص و پاکى نیّت. و بعضى گفته: زنانى که بسبب اطاعت خود را ذلیل و تسلیم پیغمبر (ص) نموده اند.
(سائِحاتٍ) یعنى سیر کنندگان در طاعت خداى تعالى.
ابن عبّاس و قتاده و ضحّاک گفته اند: یعنى زنان روزهدار و ابن زید و پدرش زید بن اسلم و جبائى گفته زنان مهاجرى که در راه خدا (چون اسماء بنت عمیس) مهاجرت کردند. و البتّه بروزه دار سایح گفته میشود براى اینکه او در امساک و خوددارى از طعام استمرار دارد چنان که سیّاح در روى زمین مستمرّا سیاحت میکند.
(ثَیِّباتٍ) و ایشان زنانى هستند که بعد از ازاله بکارت و دخترى از نزد همسران خود برگشته اند.
(وَ أَبْکاراً) یعنى دخترانى که بکر و دست نخورده و شوهر نکرده اند .
______________________________________________________________________________
[۱] در فارسى بآن درخت عرعر میگویند
[۲] در بعضى از روایتهاى مربوط باین موضوع نظر و تأمل است، و پیامبر عظیم الشّأن روحى و ارواح العالمین له الفداء اجلّ و ارفع و ازکى از این است که این مطالب در خور ساحت قدسش باشد. على بن ابراهیم در تفسیرش بیانى دارد که بحقیقت نزدیکتر است.
[۳] از اصحاب بزرگوار پیغمبر( ص) بوده و در جنگ موته با جعفر بن ابى طالب و زید بن حارثه شهید شده است.( مترجم)
[۴] علامه شعرانى گوید: ظاهر اینست که عبد اللَّه براى اسکات زنش مطالب نامربوطى را بهم تلفیق کرد بجهت شوخى و مزاح و جزع و بطن نخله نام دو مکان است.
[۵] زن عبد اللَّه خیال کرد که اشعار مذکور آیات قرآنست و باور کرد که شوهرش جنب نبوده و با کنیزش آمیزش نکرده و براى همین، قرآن خوانده است. و قول او کما لاح معروف تشبیه کتاب خداست به ستاره معروف که در صبح آشکار میشود.
[۶] همین یکى از اشراف و نجباى عرب و داراى چهار دختر باسامى زیر بوده است ۱- میمونه زوجه رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله ۲- امّ الفضل زوجه عبّاس بن عبد المطّلب ۳- لبابه همسر حمزه بن عبد المطّلب ۴- اسماء مذکور که اوّل زوجه جعفر بن ابى طالب علیه السّلام، و بعد از شهادت او عیال ابى بکر بن ابى قحافه شد و از او محمّد بن ابى بکر را آورد چنان که از جعفر طیّار عبد اللَّه شوهر حضرت زینب سلام اللَّه علیها را آورده بود و بعد از مرگ ابو بکر افتخار همسرى حضرت على علیه السّلام نصیبش شد از زنهاى مؤمنه صدر اوّل اسلام است که با شوهرش بحبشه مهاجرت و خدمات بسیارى باسلام و بالاخص خاندان رسالت نموده و علاقه شدید بحضرت زهرا و فرزندان او علیهم السّلام داشته است.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵