ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الملک ۱۲ الی ۱۲۱
[سوره الملک (۶۷): الآیات ۱۲ الى ۲۱]
إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ (۱۲)
وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (۱۳)
أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (۱۴)
هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَناکِبِها وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ (۱۵)
أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِیَ تَمُورُ (۱۶)
أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ کَیْفَ نَذِیرِ (۱۷)
وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ (۱۸)
أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ (۱۹)
أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْکافِرُونَ إِلاَّ فِی غُرُورٍ (۲۰)
أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ (۲۱)
القراءه
قرأ ابن کثیر النشور و أمنتم و قرأ أبو جعفر و نافع و أبو عمرو و یعقوب بهمزه واحده ممدوده و هو تحقیق الهمزه الأولى و تخفیف الثانیه بأن تجعل بین بین و قرأ الباقون «أَ أَمِنْتُمْ» بهمزتین.
الحجه
أما الأول فهو تخفیف الهمزه الأولى بأن جعلت واوا و هذا فی المنفصل نظیر قولهم فی المتصل التؤده و جون فی جمع جؤنه فأما الهمزه التی هی فاء من قولهم «أَ أَمِنْتُمْ» بعد تخفیف الأولى بقلبها واوا فإنه یجوز فیه التحقیق و التخفیف فإن حقق کان لفظه النشور و أمنتم و إن خفف کان القیاس أن تجعل بین بین أعنی بین الألف و الهمزه لتحرکها بالفتحه و من قال
| ” لا هناک المرتع” |
و قلبها ألفا کان القیاس أن یقول هنا النشور و أمنتم بقلبها ألفا محضه و سیبویه یجیز هذا القلب فی الشعر و غیر حال السعه و کان قیاس قول أبی عمرو على ما حکاه عنه سیبویه من أنه إذا اجتمع همزتان خفف الأولى منهما دون الثانیه أن یقلب الأولى منهما هنا واوا کما فعله ابن کثیر فأما الثانیه فإن شاء حققها و إن شاء خففها و تخفیفها أن تجعل بین الهمزه و الألف و لعل أبا عمرو ترک هذا القول فی هذا الموضع فأخذ فیه بالوجه الآخر و هو تخفیف الثانیه منهما إذا التقتا دون الأولى.
اللغه
اللطف من الله الرأفه و الرحمه و الرفق و اللطیف الرفیق بعباده یقال لطف به یلطف لطفا إذا رفق به و الذلول من المراکب ما لا صعوبه فیه و مناکب الأرض ظهورها و منکب کل شیء أعلاه و أصله الجانب و منه منکب الرجل و الریح النکباء و النشور الحیاه بعد الموت یقال نشر المیت ینشر نشورا إذا عاش و أنشره الله أحیاه قال الأعشى:
| حتى یقول الناس مما رأوا | یا عجبا للمیت الناشر | |
و أصله من النشر ضد الطی و الحاصب الحجاره التی ترمی بها کالحصاء و حصبه بالحصاه یحصبه حصبا إذا رماه بها و یقال للذی یرمی به حاصب أی ذو حصب.
الإعراب
«بِالْغَیْبِ» فی موضع نصب على الحال «” أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ”» فیه وجوه (أحدها) أن یکون «مَنْ خَلَقَ» فی موضع رفع بأنه فاعل یعلم و التقدیر أ لا یعلم من خلق الخلق ضمائر صدورهم (الثانی) أن یکون «مَنْ خَلَقَ» فی موضع نصب بأنه مفعول به و تقدیره أ لا یعلم الله من خلقه (و الثالث) أن یکون استفهاما فی موضع نصب بأنه مفعول و فاعل خلق الضمیر المستکن فیه العائد إلى الله تعالى و الأول أصح الوجوه و قوله «أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ» فی موضع نصب بأنه بدل من فی قوله «مَنْ فِی السَّماءِ» و هو بدل الاشتمال «فَإِذا هِیَ تَمُورُ» إذا ظرف المفاجاه و هو معمول. قوله «هِیَ تَمُورُ» جمله فی موضع نصب على الحال من «یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ» و ذو الحال الأرض و «أَنْ یُرْسِلَ» بدل أیضا مثل قوله «أَنْ یَخْسِفَ» و قوله «کَیْفَ نَذِیرِ» مبتدأ و خبر و الخبر مقدم و الجمله متعلقه بقوله «فَسَتَعْلَمُونَ» و التقدیر فستعلمون محذور إنذاری أم لا و قوله «فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ» کیف هنا خبر کان و قوله «وَ یَقْبِضْنَ» معطوف على «صافَّاتٍ» و إنما عطف الفعل على الاسم و من الأصل المقرر أن الفعل لا یعطف إلا على الفعل کما أن الاسم لا یعطف إلا على الاسم لأنه و إن کان فعلا فهو فی موضع الحال فتقدیره تقدیر اسم فاعل و صافات حال فجاز أن یعطف علیه فکأنه قال صافات و قابضات و قد جاء مثل هذا فی الشعر قال:
| بات یعشیها بعضب باتر | یعدل فی أسوقها و جائر | |
«أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ» من هنا استفهام فی موضع رفع بالابتداء دخل علیه أم المنقطعه و هذا مبتدأ ثان و الذی خبره و قد وصل بالمبتدإ و الخبر و هو قوله «هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ» و «یَنْصُرُکُمْ» صفه الجند.
المعنى
لما تقدم الوعید عقبه سبحانه بالوعد فقال «إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ» أی یخافون عذاب ربهم باتقاء معاصیه و فعل طاعاته على وجه الاستسرار بذلک لأن الخشیه متى کانت بالغیب على ما ذکرنا کانت بعیده من الریاء خالصه لوجه الله و خشیه الله بالغیب تنفع بأن یستحق علیها الثواب و خشیته فی الظاهر بترک المعاصی لا یستحق بها الثواب فإذا الخشیه بالغیب أفضل لا محاله و قیل بالغیب معناه أنه یخشونه و لم یروه فیؤمنون به خوفا من عذابه و قیل یخافونه حیث لا یراهم مخلوق لأن أکثر ما ترتکب المعاصی إنما ترتکب فی حال الخلوه فهم یترکون المعصیه لئلا یجعلوا الله سبحانه أهون الناظرین إلیهم و لأن من ترکها فی هذه الحال ترکها فی حال العلانیه أیضا «لَهُمْ مَغْفِرَهٌ» لذنوبهم «وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ» أی عظیم فی الآخره لا فناء له ثم قال سبحانه مهددا للعصاه «وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» یعنی أنه عالم بإخلاص المخلص و نفاق المنافق فإن شئتم فأظهروا القول و إن شئتم فأبطنوه فإنه علیم بضمائر القلوب و من علم إضمار القلب علم أسرار القول قال ابن عباس کانوا ینالون من رسول الله ص فیخبره به جبرئیل فقال بعضهم لبعض أسروا قولکم لکیلا یسمع آل محمد فنزلت الآیه «أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ» قیل فی معناه وجوه (أحدها) أ لا یعلم ما فی الصدور من خلق الصدور (و ثانیها) أ لا یعلم سر العبد من خلقه أی من خلق العبد فعلى الوجهین یکون «مَنْ خَلَقَ» بمعنى الخالق (و ثالثها) أن یکون من خلق بمعنى المخلوق و المعنى أ لا یعلم الله مخلوقه «وَ هُوَ اللَّطِیفُ» أی العالم بما لطف و دق و قیل اللطیف بعباده من حیث یدبرهم بألطف التدبیر و اللطیف التدبیر من یدبر تدبیرا نافذا لا یجفو عن شیء یدبره به و قیل اللطیف من کان فعله فی اللطف بحیث لا یهتدی إلیه غیره و هو فعیل بمعنى فاعل کالقدیر و العلیم و قیل هو بمعنى الملطف کالبدیع بمعنى المبدع و قیل اللطیف الذی یکلف الیسیر و یعطی الکثیر «الْخَبِیرُ» العالم بالعباد و أعمالهم ثم عدد سبحانه أنواع نعمه ممتنا على عباده بذلک فقال «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا» أی سهله ساکنه مسخره تعملون فیها ما تشتهون و قیل ذلولا لم یجعلها بحیث یمتنع المشی فیها بالحزونه و الغلظ و قیل ذلولا موطأه للتصرف فیها و المسیر علیها و یمکنکم زراعتها «فَامْشُوا فِی مَناکِبِها» أی فی طرقها و فجاجها عن مجاهد و قیل فی جبالها لأن منکب کل شیء أعلاه عن ابن عباس و قتاده ثم إن کان هذا أمر ترغیب فالمراد فامشوا فی طاعه الله و إن کان للإباحه فقد أباح المشی فیها لطلب المنافع فی التجارات «وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ» أی کلوا مما أنبت الله فی الأرض و الجبال من الزروع و الأشجار حلالا «وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ» أی و إلى حکمه المرجع فی القیامه و قیل معناه و إلیه الإحیاء للمحاسبه فهو مالک النشور و القادر علیه عن الجبائی ثم هدد سبحانه الکفار زاجرا لهم عن ارتکاب معصیته و الجحود لربوبیته فقال «أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ» أی أمنتم عذاب من فی السماء سلطانه و أمره و نهیه و تدبیره لا بد أن یکون هذا معناه لاستحاله أن یکون الله جل جلاله فی مکان أو فی جهه و قیل یعنی بقوله «مَنْ فِی السَّماءِ» الملک الموکل بعذاب العصاه «أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ» یعنی أن یشق الأرض فیغیبکم فیها إذا عصیتموه «فَإِذا هِیَ تَمُورُ» أی تضطرب و تتحرک و المعنى أن الله یحرک الأرض عند الخسف بهم حتى تضطرب فوقهم و هم یخسفون فیها حتى تلقیهم إلى أسفل و المور التردد فی الذهاب و المجیء مثل الموج «أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً» أی ریحا ذات حجر کما أرسل على قوم لوط حجاره من السماء و قیل سحابا یحصب علیکم الحجاره «فَسَتَعْلَمُونَ» حینئذ «کَیْفَ نَذِیرِ» أی کیف إنذاری إذا عاینتم العذاب «وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» رسلی و جحدوا وحدانیتی «فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ» أی عقوبتی و تغییری ما بهم من النعم و قیل کیف رأیتم إنکاری علیهم بإهلاکهم و استئصالهم ثم نبه سبحانه على قدرته على الخسف و إرسال الحجاره فقال «أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ» تصف أجنحتها فی الهواء فوق رءوسهم «وَ یَقْبِضْنَ» أجنحتهن بعد البسط و هذا معنى الطیران و هو بسط الجناح و قبضه بعد البسط أی یضربن بأرجلهن و یبسطن أجنحتهن تاره و یقبضن أخرى فالجو للطائر کالماء للسابح و قیل معناه أن من الطیر ما یضرب بجناحه فیصف و منه ما یمسکه فیدف و منه الصفیف و الدفیف «ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ» بتوطئه الهواء لهن و لو لا ذلک لسقطن و فی ذلک أعظم دلاله و أوضح برهان و حجه بأن من سخر الهواء هذا التسخیر على کل شیء قدیر و الصف وضع الأشیاء المتوالیه على خط مستقیم و القبض جمع الأشیاء عن حال البسط و الإمساک اللزوم المانع من السقوط عن علی بن عیسى «إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ» أی بجمیع الأشیاء علیم «أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ» هذا استفهام إنکار أی لا جند لکم ینصرکم منی و یمنعکم من عذابی إن أردت عذابکم عن ابن عباس و لفظ الجند موحد و لذلک قال «هذَا الَّذِی» و کأنه سبحانه یقول للکفار بأی قوه تعصوننی أ لکم جند یدفع عنکم عذابی بین بذلک أن الأصنام لا یقدرون على نصرتهم «إِنِ الْکافِرُونَ إِلَّا فِی غُرُورٍ» أی ما الکافرون إلا فی غرور من الشیطان یغرهم بأن العذاب لا ینزل بهم و قیل معناه ما هم إلا فی أمر لا حقیقه له من عباده الأوثان یتوهمون أن ذلک ینفعهم و الأمر بخلافه «أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ» أی الذی یرزقکم إن أمسک الله الذی هو رازقکم أسباب رزقه عنکم و هو المطر هاهنا «بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ» أی لیسوا یعتبرون فینظرون بل تمادوا و استمروا فی اللجاج و جاوزوا الحد فی تمادیهم و نفورهم عن الحق و تباعدهم عن الإیمان لما کان للمشرکین صوارف کثیره عن عباده الأوثان و هم کانوا یتقحمون بذلک على العصیان فقد لجوا فی عتوهم قال الفراء قوله «أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ» الآیه تعریف حجه ألزمها الله العباد فعرفوا فأقروا بها و لم یردوا لها جوابا فقال سبحانه «بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ».
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰
ترجمه:
۱۲- البتّه کسانى که از پروردگارشان در پنهانى میترسند، براى ایشانست آمرزش و پاداش بزرگ.
۱۳- و اگر شما سخن خود را مخفى بگوئید یا آن را آشکار کنید البتّه او بآنچه در سینه هاست داناست.
۱۴- آیا نمیداند کسى که آفریده است. و حال آنکه او مهربان و داناى بخلق و بندگانست.
۱۵- اوست آن خدایى که قرار داد زمین را نرم و آسان براى شما پس در راههاى آن راه بروید و از روزى او بخورید و بسوى اوست بازگشت در قیامت.
۱۶- آیا در امان کسى هستید که در آسمان سلطنت دارد که زمین را شکافته و شما را در آن فرو برد. پس آن وقت بلرزد و حرکت کند.
۱۷- یا در امان کسى که در آسمان است هستید که بر شما بفرستد باد تند یا سنگ را که شما را هلاک کند پس بزودى میدانید که ترساننده چگونه است.
۱۸- و هر آینه بتحقیق که افرادى جلوتر ایشان تکذیب کردند.پس چگونه بود عقوبت انکار من.
۱۹- آیا ندیدند پرنده را بالاى سر خودشان که پرهایشان در هوا صاف نگهداشته و مى بندند آن را بعد از گشودن نگاه نمیدارد آنها را جز خدا البتّه او بهر چیزى بیناست.
۲۰- آیا کیست آنکه لشگرى براى شما باشد که شما را جز خدا یارى کند کافرها نیستند مگر در غرور و نادانى.
۲۱- آیا آنکه شما را روزى دهد کیست اگر روزى خود را باز دارد بلکه کافران در سرکشى و نفرت از حقّ فرو رفته اند.
قرائت:
ابن کثیر النّشور و امنتم قرائت کرده و ابو جعفر و نافع و ابو عمرو و یعقوب بیک همزه کشیده خواند. و آن تخفیف همزه اوّل و تخفیف همزه دوّم به اینکه بین بین قرار داده شود. و دیگران از قاریان أ أمنتم با دو همزه خوانده اند.
دلیل:
امّا قرائت اوّل پس آن تخفیف همزه اوّل است به اینکه واو قرار داده شود و این در منفصل مثل قول آنهاست در متّصل النؤده و جون در جمع جؤنه و امّا همزهاى که آن فاء است از قول ایشان أ أمنتم بعد تخفیف اولى به اینکه تبدیل بواو شود. پس در آن تحقیق و تخفیف جایز است. پس اگر ثابت باشد لفظش النّشور و امنتم. خواهد بود. و اگر تخفیف باشد قاعده اینست که آن بین بین قرار داده شود یعنى بین الف و بین همزه باشد براى حرکت داشتن آن بفتحه.
و کسى که گفته (لا هناک المرتع)[۱] و بدل کرده همزه را بالف باین قاعده که بگوید النّشور و امنتم به بدل کردن همزه را بالف محض، و سیبویه این تبدیل را در شعر و در تنگى قافیه جایز دانسته. و قاعده گفته ابى عمرو بنا بر آنچه سیبویه از او حکایت کرده اینست که هر گاه دو همزه با هم جمع شد اوّلى از آن را تخفیف میدهند نه دوّمى را به اینکه اوّلى از آن دو را تبدیل بواو میکنند چنانچه ابن کثیر کرده و امّا همزه دوّمى را اگر خواهد ثابت دارد و اگر خواست تخفیف دهد. و تخفیفش اینست که آن را بین همزه و الف قرار دهد. و شاید ابا عمرو این قول را در این مورد ترک صورت دیگرى اتّخاذ کرده و آن تخفیف دوّمى از آن دو همزه است وقتى با هم التقا کردند غیر از اوّلى.
شرح لغات:
اللطف: از خدا بمعنى رأفت و رحمت و مدارا کردن است.
و اللطیف: یعنى رفیق به بندگان خود گفته میشود لطف به یلطف لطفا وقتى باو رفاقت کند.
و الذلول: از مرکبها آن مرکب رام است که در سوارى آن سختى- نیست.
مناکب زمین روى آنست. و منکب هر چیزى بالاى آنست و اصل آن طرف است و از آنست منکب الرّجل منکب و شانه مرد الرّیح النکبى و باد شدید است.
و النّشور: زندگى بعد از مرگ است گفته میشود نشر المیّت ینشر نشورا مرده زنده شد زنده میشود زنده شدنى هر گاه زندگى کرد و انشر اللَّه یعنى خدا او را زنده کرد.
اعشى گوید:
| حتّى یقول للنّاس ممّا راوا | یا عجبا للمیّت الناشر | |
(و مترجم) گوید بیت قبل از آن اینست:
| لو اسندت میتا الى نهرها | عاش و لم ینقل الى قابر | |
اگر مرده این جاریه را بسینه اش تکیه دهند زنده شود و نقل بقبر نشود تا اینکه مردم از آنچه دیده اند بگویند اى واى عجب از مرده اى که زنده شده است و اصلش از نشر و باز شدن و ضدّ پیچیده بودن است.
و الحاصب: سنگیست مانند ریک با او میزنند. و حصبه بالحصاه یحصبه حصبا هر گاه او را با سنگ ریزه زد و بآنکه با سنگ ریزه میزند حاصب میگویند. یعنى صاحب ریگ.
اعراب:
بالغیب: در محلّ نصب است بنا بر حالیّت.
در أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ چند وجه ذکر شده است:
۱- (من خلق در محلّ رفع. به اینکه فاعل یعلم باشد و تقدیرش این باشد. الا یعلم من خلق الخلق ضمائر صدورهم. آیا کسى که مخلوق را ایجاد کرده ضمائر سینه هایشان را نمیداند).
۲- اینکه من خلق در محلّ نصب به اینکه مفعول به باشد و تقدیرش چنین باشد: الا یعلم اللَّه من خلقه. آیا نمیداند خدا کسى را که خلق کرده است.
۳- من. استفهامیه در محلّ نصب به اینکه مفعول خلق و فاعل خلق ضمیرى باشد که در آن مستتر و به اللَّه برگردد. و قول اوّل صحیح-و قول خدا. أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ. در محلّ نصب به اینکه بدل از قول خدا مَنْ فِی السَّماءِ و آن بدل اشتمال است.
فَإِذا هِیَ تَمُورُ. اذا ظرف مفاجاه و آن معمول قول خدا تمور و جمله هى تمور در محلّ نصب بنا بر حالیّت از قول خدا یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ و صاحب حال هم الارض است.
و أَنْ یُرْسِلَ: نیز بدل است مانند قول خدا أَنْ یَخْسِفَ.
و قول خدا. کیف نذیر مبتداء و خبر. و کیف خبر مقدّم است، و جمله متعلّق بقول خدا فستعلمون. است و تقدیرش اینست: فستعلمون أ محذور انذارى. پس بزودى میدانى که آیا ترسانیدن من محذور است یا نه.
و قول خدا. فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ. کیف در اینجا خبر کان است و قول خدا و یقبضن عطف شده بر صافّات. و البته عطف فعل بر اسم شده. و فاعده مقرّره در علم نحو این بوده که فعل عطف نشود مگر بر فعل چنانچه اسم هم عطف نشود مگر بر اسم. بعلّت اینکه آن گر چه فعل است. پس آن در محلّ حال است و تقدیر آن تقدیر اسم فاعل است. و صافّات هم حال است. پس جایز است که عطف بر آن شود. پس مثل اینست که گفته است صافّات و قابضات. و مانند این هم در شعر آمده است:
گوید:
| بات یعیّشها بغضب باتر | یعدل اسوقها و جائر | |
شب نخوابید در حالى که شتر و گوسفند براى پذیرایى میهمانها با شمشیر برندهاى ذبح میکرد و در ساقهاى آنها عدالت کرده و میهمانها را پناه میداد. شاهد در کلمه جائر اسم فاعل است که عطف بفعل شده یعنى یعدل و یجور.
أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ. من استفهامیه و در محلّ رفع است به سبب مبتداء بودن. بر او داخل شده ام منقطعه. و این مبتداى دوّم و الّذى خبر آنست. و بتحقیق متّصل بمبتدا و خبر شده و آن قول خدا هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ. و ینصرکم صفت جند است.
مقصود و تفسیر:
چون خدا وعید و تهدید را مقدّم داشت در دنبال آن پرهیزکاران را وعده داده و فرمود:
إِنَّ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ یعنى آنهایى میترسند عذاب خدا را به پرهیز کردن از گناهان و انجام دادن طاعتها بر طریق مخفى کردن. بجهت اینکه ترس و خشیت بنا بر آنچه ما یاد کردیم، وقتى در پنهانى باشد. از ریاء دور و خالص براى خدا خواهد بود. و ترس از خدا در نهانى سود میدهد به اینکه مستحقّ ثواب مینماید. و ترس و خشیت در ظاهر به ترک کردن گناه استحقاق ثواب ندارد. پس خشیت و ترس در پنهانى مسلّما بالاتر است.
و بعضى گفته اند: معناى بالغیب. اینست که ایشان از او میترسند و حال آنکه او را ندیده اند. پس از ترس از عذاب او باو ایمان آورده اند و بعضى گفته اند: میترسند از او در جایى که مخلوقى ایشان را نمیبیند براى اینکه بیشتر گناهها در حال خلوت انجام میشود. پس ایشان گناه را ترک میکنند تا اینکه خداى سبحان را اهون و پستترین بینندگان قرار ندهند. و براى اینکه کسى که در حال خلوت گناه را ترک کرد نیز در حال آشکارا ترک خواهد نمود.
لَهُمْ مَغْفِرَهٌ براى ایشان آمرزش گناهان ایشان است.
وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ یعنى پاداش بزرگ در آخرتى که فناء و زوالى براى آن نیست.
سپس خداوند سبحان بجهت تهدید کردن گناهکاران فرمود:
وَ أَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ پنهان کنید، سخن خود را یا آشکار نمائید البتّه خدا بآنچه در سینه هاست دانا است یعنى او داناى باخلاص مخلص و نفاق منافق است. پس اگر خواستید سخن خود را اظهار کنید و اگر خواستید پنهان نمائید. پس او داناى به ضمائر دلهاى است و کسى که رازهاى نهفته در دل را میداند رازهاى- نهانى قول را هم میداند.
ابن عبّاس گوید: منافقان از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله در غیاب آن حضرت انتقاد میکردند. و جبرئیل آن حضرت را خبر میداد پس بعضى از ایشان بدیگرى گفتند سخن خود را درباره رسول خدا پنهان کنید تا اینکه آل محمّد علیهم السّلام نشوند. پس آیه مذکوره نازل شد.
أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ آیا کسى که خلق کرده نمیداند. چند وجهى در معناى این آیه گفته شده است.
۱- آیا آنکه سینه ها را خلق کرده نمیداند در سینه ها چیست؟
۲- آیا کسى که بنده خود را خلق کرده راز و سرّ او را نمیداند. پس بنا بر دو وجه. من خلق بمعناى خالق است.
۳- اینکه من خلق بمعناى مخلوق باشد. و معنا اینست آیا خدا مخلوق خود را نمیداند.
وَ هُوَ اللَّطِیفُ یعنى داناست بآنچه لطافت و دقت نموده است و بعضى گفته اند: لطیف ببندگان خود میباشد از جهتى که با لطیفترین تدبیرات ایشان را تدبیر نموده و لطافت تدبیر اینست که تدبیر نافذى نماید که از چیزى که تدبیر نمود ستم ننماید.
و بعضى گفته اند: لطیف کسى است که در لطافت فعلش به طورى باشد که دیگرى بسوى آن هدایت نشود و لطیف بر وزن فعیل بمعناى فاعل مثل قدیر و علیم بمعناى قادر و عالم است.
و بعضى گفته اند: لطیف ملطف مثل بدیع بمعناى مبدع است، و گفته اند: لطف آنست که تکلیف کم نموده و عطاء فراوان دهد.
(الْخَبِیرُ) خدایى است که داناى ببندگان و اعمال ایشان است سپس خداوند سبحان انواع نعمتهایى را که به بندگانش مرحمت کرده شمرده و فرمود.
هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا یعنى آن خدایى که زمین را براى شما آسان و ساکن و مسخّر شما قرار داد که هر چه بخواهید در آن انجام دهید.
و بعضى گفته اند: یعنى طورى قرار نداده که رفتن در روى آن ممکن نباشد. بسبب دشوارى و ناراحتى.
و بعضى گفته اند: ذلول یعنى آماده براى تصرّف و راه رفتن بر آن امکان و زراعت کردن شماست در آن.
فَامْشُوا فِی مَناکِبِها مجاهد گوید: یعنى پس در راهها و دره هاى آن راه روید. ابن عبّاس و قتاده گویند یعنى در کوههاى آن براى اینکه منکب هر چیز بلندى آن چیز است. آن گاه. اگر این امر ترغیب باشد پس مقصود اینست. مشى کنید در طاعت خدا. و اگر براى اباحه باشد پس رفتن در زمین براى یافتن سود در تجارت را مباح نموده است.
وَ کُلُوا مِنْ رِزْقِهِ یعنى بخورید از آنچه خداوند در روى زمین و کوهها از زراعت و درختان رویانیده است که حلال است.
وَ إِلَیْهِ النُّشُورُ جبائى گوید: یعنى و بسوى حکم خداست مرجع و بازگشت در قیامت. و بعضى گفته اند: و بسوى اوست زنده نمودن براى محاسبه کردن. پس اوست مالک زنده نمودن و تواناى بر او.
سپس خداى سبحان کفّار را تهدید نموده و ایشان را از ارتکاب گناه و انکار ربوبیّت خدا زجر داده و فرمود:
أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ یعنى آیا در امان هستید از عذاب کسى که در آسمانست سلطنت و امر و نهى و تدبیر او چاره اى نیست که این معنى مراد باشد. براى محال بودن اینکه خداوند جلّ جلاله در مکان و یا جهتى باشد.
و بعضى گفته اند: مقصود بقول او مَنْ فِی السَّماءِ فرشته موکّل به عذاب گناهکارانست.
أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ یعنى زمین را شکافته و شما را در آن پنهان کند هر گاه، معصیت او نمودید.
فَإِذا هِیَ تَمُورُ یعنى پس ناگاه زمین لرزیده و حرکت میکند و مقصود. اینکه خداوند در موقع خسف زمین را حرکت میدهد، تا اینکه مضطرب میشود بالاى آن در حالى که مردم در آن فرو میروند تا اینکه بپائین آن مى افتند.
و المور: بمعنى تردّد در رفتن و آمدن است مانند موج.
أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّماءِ أَنْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حاصِباً آیا مأمون هستید کسى را که در آسمانست اینکه بفرستد بر شما بادى را که داراى سنگ و ریگ باشد چنانچه بر سر قوم لوط از آسمان سنگ فرستاد.
و بعضى گفته اند: ابرى که بر شما سنگ ببارد.
(فَسَتَعْلَمُونَ) پس در این هنگام میدانید کَیْفَ نَذِیرِ یعنى چگونه است ترسانیدن من هر گاه عذاب را معاینه کردید.
وَ لَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ و همانا بتحقیق تکذیب کردند مردمى که قبل از ایشان بودند پیامبران مرا و انکار کردند وحدانیت و یکتایى مرا.
فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ پس چگونه بود عقوبت من و دگرگونى نعمتهایى که بایشان دادم.
و بعضى گفته اند: چگونه دیدید انکار مرا بر ایشان بهلاک کردن و بیچاره کردنشان سپس خداوند سبحان اعلان کرد قدرت خود را بر خسف و باریدن سنگ بر ایشان. بقول خودش و فرمود:
أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ آیا نظرى به پرنده نمیکنند که بالاى سر آنها بالهاى خود را صاف گسترده.
(وَ یَقْبِضْنَ) و بعد از گشودن مى بندد و این معناى پرواز است که پرنده بال خود را گشوده و ببندد. یعنى به پاهایشان زده و یک بار بالشان را گشوده و بار دیگر آن را مى بندد پس فضاء هواء براى پرنده مثل آب است براى شناگر.
و بعضى گفته اند: معنایش اینست که بعضى از پرندگانند که به بالشان زده پس باز میکنند آن را و بعضى از آنها بال خود را نگهداشته پس حرکت میدهد و از آنست صفیف و دفیف.
ما یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ نگه نمیدارد ایشان را مگر خدا به تسخیر کردن هوا براى ایشان و اگر این نباشد همانا آنها سقوط کنند و در این بزرگترین دلالت و روشنترین برهان و دلیل است به اینکه کسى که هوا را اینگونه تسخیر کرده بر هر چیز توانا است.
و الصّف: گذاردن چیزهاى پى در پى را بر خط مستقیم و راست است و القبض: جمع کردن چیزهاست از حال بسط و باز بودن.
و الامساک: لزوم و نگهدارى مانع از سقوط است (از على بن عیسى) إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ یعنى البتّه خدا بتمام چیزها داناست.
أَمَّنْ هذَا الَّذِی هُوَ جُنْدٌ لَکُمْ یَنْصُرُکُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ ابن عبّاس گوید: آیا آن کسى که سپاهتان باشد کیست که شما را از (عذاب) جز خداى بخشنده یارى کند. این استفهام انکارى است یعنى لشکرى نیست که شما را از من یارى کند و اگر خواستم شما را عذاب کنم بازدارد شما را از عذاب من و لفظ جند مفرد است و براى همین فرمود: هذَا الَّذِی. و مثل اینکه خداى سبحان بکافرها میفرماید: بکدام نیرو مرا معصیت میکنید آیا براى شما لشگر و سپاهى است که دفاع کند از شما عذاب مرا. باین بیان روشن نمود که بتها قدرت و نیروى یارى ایشان را ندارند.
إِنِ الْکافِرُونَ إِلَّا فِی غُرُورٍ یعنى نیستند کافرها مگر در فریب، از شیطان که ایشان را مغرور میکند به اینکه عذاب بر ایشان نازل نمیشود.
و بعضى گفته اند: یعنى نیستند ایشان مگر در امرى که حقیقت ندارد از پرستش بتها خیال میکنند که بتها و معبودهاى دروغى آنها فایده برایشان دارد و حال آنکه امر بخلاف آنست.
أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ إِنْ أَمْسَکَ رِزْقَهُ آیا آن کس کیست که شما را روزى دهد اگر خداى بخشنده روزى خویش را بازگیرد یعنى کیست آنکه شما را روزى دهد اگر خدایى که رازق شماست اسباب روزى را از شما باز دارد و مقصود بارانست در اینجا.
بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ بلکه در وادى عناد و نفرت فرو رفته اند، یعنى نیستند که عبرت بگیرند و نگاه کنند بلکه گردن کشیده و در عناد مستمرّ گشته و در سرکشى و نفرتشان از حقّ و دوریشان از ایمان تجاوز از حدّ نمودند براى اینکه براى مشرکان موانع بسیارى بود از پرستش بتها و ایشان باین سبب داخل در معصیت میشدند. پس حقیقه در عنادشان فرو میرفتند. فرّاء گوید:
أَمَّنْ هذَا الَّذِی یَرْزُقُکُمْ. معرّفى کردن حجّت است خدا شناخت آن را لازم کرده است. پس شناختند و بآن حجّت اقرار کردند و جوابى به آن حجّت ندادند. پس فرمود: بَلْ لَجُّوا فِی عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ.
______________________________
[۱] – ابو على استشهاد بشعرى که سیبویه انشاد کرده و آن را نسبت به قائل و گویندهاى نداده است. و تمام بیت اینست
| فارعى فزاره | لا هناک المرتع | |
صحراى فزاره را بچران که بر تو این مرتع گوارا باشد شاهد در کلمه لا است که لا هناک با همزه بوده و بدل بالف شده.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵