ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره القلم ۱ الی ۱۶
(۶۸) سوره القلم مکیه و آیاتها ثنتان و خمسون (۵۲)
[توضیح]
و تسمى أیضا سوره ن و هی مکیه عن الحسن و عکرمه و عطاء و قال ابن عباس و قتاده من أولها إلى قوله «سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ» مکی و ما بعده إلى قوله «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» مدنی و ما بعده إلى قوله «یَکْتُبُونَ» مکی و ما بعده مدنی و هی اثنتان و خمسون آیه بالإجماع.
فضلها
أبی بن کعب قال قال النبی ص و من قرأ سوره ن و القلم أعطاه ثواب الذین حسن أخلاقهم
علی بن میمون عن أبی عبد الله (ع) قال من قرأ سوره ن و القلم فی فریضه أو نافله آمنه الله أن یصیبه فی حیاته فقر أبدا و أعاذه إذا مات من ضمه القبر إن شاء الله.
تفسیرها
ختم الله سبحانه سوره الملک بذکر تکذیب الکفار و وعیدهم و افتتح هذه السوره بمثل ذلک فقال:
[سوره القلم (۶۸): الآیات ۱ الى ۱۶]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ (۱)
ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ (۲)
وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ (۳)
وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ (۴)
فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ (۵)
بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (۶)
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (۷)
فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ (۸)
وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ (۹)
وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاَّفٍ مَهِینٍ (۱۰)
هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ (۱۱)
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ (۱۲)
عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ (۱۳)
أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ (۱۴)
إِذا تُتْلى عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (۱۵)
سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ (۱۶)
القراءه
مضى ذکر اختلاف القراء فی إظهار النون و إخفائها من نون فی سوره یاسین فلا وجه لإعادته و قرأ أبو جعفر و ابن عامر و یعقوب و سهل آن کان بهمزه واحده ممدوده على الاستفهام و قرأ أبو بکر عن عاصم و حمزه أ إن کان بهمزتین و قرأ الباقون «أَنْ کانَ» بفتح الهمزه من غیر استفهام.
الحجه
قال أبو علی «أَنْ کانَ ذا مالٍ» لا یخلو من أن یکون العامل فیه تتلى من قوله «إِذا تُتْلى عَلَیْهِ آیاتُنا» أو قال من قوله «قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» أو شیء ثالث فلا یجوز أن یعمل واحد منهما فیه أ لا ترى أن تتلى قد أضیفت إذا إلیه و المضاف إلیه لا یعمل فیما قبله لا تقول القتال زیدا حین یأتی و لا یجوز أن یعمل فیه قال أیضا لأن قال جواب إذا و حکم الجواب أن یکون بعد ما هو جواب له و لا یتقدم علیه فکما لا یعمل فیه الفعل الأول فکذلک لا یعمل فیه الثانی فإذا لم یعمل فیه واحد من هذین الفعلین و لیس فی الکلام غیرهما علمت أنه محمول على شیء آخر مما دل باقی الکلام علیه و الذی یدل علیه هذا الکلام من المعنى هو یجحد أو یکفر أو یستکبر عن قبول الحق و نحو ذلک و إنما جاز أن یعمل فیه المعنى و إن کان متقدما علیه لشبهه بالظرف و الظرف قد تعمل فیه المعانی و إن تقدم علیه و یدلک على مشابهته الظرف تقدیر اللام معه و إن من النحویین من یقول أنه فی موضع جر کما أنه لو کانت اللام معه ظاهره کان کذلک و من قرأ بهمزه ممدوده فإنه یزید همزه بعدها همزه مخففه.
اللغه
السطر الکتابه و هو وضع الحروف على خط مستقیم و استطر اکتتب و المسطر آله التسطیر و الممنون المقطوع یقال منه السیر یمنه منا إذا قطعه و المنین الضعیف و الخلق المرور فی الفعل على عاده فالخلق الکریم الصبر على الحق و تدبیر الأمور على مقتضى العقل و فی ذلک الأناه و الرفق و الحلم و المداراه و المفتون المبتلى بتخبیل الرأی کالمجنون یقال فتن فلان بفلانه و أصل الفتنه الابتلاء و الاختبار و المهین الضعیف الذلیل و المهانه الذله و القله و الهماز الوقاع فی الناس بما لیس له أن یعیبهم به و الأصل فیه الدفع بشده اعتماد و منه الهمزه حرف من الحروف المعجمه فهی نبره تخرج من الصدر بشده اعتماد و النمیم التضریب بین الناس بنقل الکلام الذی یغیظ بعضهم على بعض و النمیم و النمیمه بمعنى و منه النمام المشموم لأنه بحده ریحه کالمخبر عن نفسه و العتل الجافی الغلیظ و أصله الدفع عتله یعتله إذا زعزعه بغلظه و جفاء و الزنیم الدعی الملصق بالقوم و لیس منهم و أصله الزنمه و هی الهنیه المتدلیه تحت حلق الجدی و یقال للتیس له زنمتان قال الشاعر:
| زنیم لیس یعرف من أبوه | بغی الأم ذو حسب لئیم | |
و قال حسان:
| و أنت زنیم نیط فی آل هاشم | کما نیط خلف الراکب القدح الفرد | |
و یقال وسمه یسمه وسما و سمه و الخرطوم ما نتا من الأنف و هو الذی یقع به الشم و منه قیل خرطوم الفیل و خرطمه إذا قطع أنفه.
الإعراب
«بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» فیه وجوه (أحدها) أن المفتون مصدر بمعنى الفتنه کما یقال لیس له معقول و ما له محصول قال الراعی:
| حتى إذا لم یترکوا لعظامه | لحما و لا لفؤاده معقولا | |
(و ثانیها) أن یکون المفتون اسم المفعول و الباء مزیده و التقدیر أیکم المفتون و یکون مبتدأ و خبرا و تکون الجمله معلقه بقوله «یُبْصِرُونَ» (و ثالثها) أن الباء بمعنى فی و المعنى فی أیکم المفتون أی فی أی الفریقین فی فرقه الإسلام أو فی فرقه الکفر المجنون و هذا قول الفراء و قال الراجز فی زیاده الباء:
| نحن بنی جعده أصحاب الفلج | نضرب بالسیف و نرجو بالفرج | |
أی و نرجو الفرج.
المعنى
«ن» اختلفوا فی معناه فقیل هو اسم من أسماء السوره مثل حم و ص و ما أشبه ذلک و قد ذکرنا ذلک مع غیره من الأقوال فی مفتتح سوره البقره و قیل هو الحوت الذی علیه الأرضون عن ابن عباس و مجاهد و مقاتل و السدی و قیل هو حرف من حروف الرحمن فی روایه أخرى عن ابن عباس و قیل هو الدواه عن الحسن و قتاده و الضحاک
و قیل نون لوح من نور و روی مرفوعا إلى النبی ص
و قیل هو نهر فی الجنه قال الله له کن مدادا فجمد و کان أبیض من اللبن و أحلى من الشهد ثم قال للقلم اکتب فکتب القلم ما کان و ما هو کائن إلى یوم القیامه عن أبی جعفر الباقر (ع)
و قیل المراد به الحوت فی البحر و هو من آیات الله إذ خلقها فی الماء فإذا فارق الماء مات کما أن حیوان البر إذا خالط الماء مات «وَ الْقَلَمِ» الذی یکتب به أقسم الله به لمنافع الخلق فیه إذ هو أحد لسانی الإنسان یؤدی عنه ما فی جنانه و یبلغ البعید عنه ما یبلغ القریب بلسانه و به تحفظ أحکام الدین و به تستقیم أمور العالمین و قد قیل إن البیان بیانان بیان اللسان و بیان البنان و بیان اللسان تدرسه الأعوام و بیان الأقلام باق على مر الأیام و قیل إن قوام أمور الدین و الدنیا بشیئین القلم و السیف و السیف تحت القلم و قد نظمه بعض الشعراء و أحسن فیما قال:
| إن یخدم القلم السیف الذی خضعت | له الرقاب و دانت حذره الأمم | |
| فالموت و الموت شیء لا یغالبه | ما زال یتبع ما یجری به القلم | |
| کذا قضى الله للأقلام مذ بریت | إن السیوف لها مذ أرهفت خدم | |
«وَ ما یَسْطُرُونَ» أی و ما یکتبه الملائکه مما یوحى إلیهم و ما یکتبونه من أعمال بنی آدم فکان القسم بالقلم و ما یسطر بالقلم و قیل إن ما مصدریه و تقدیره و القلم و سطرهم فیکون القسم بالکتابه و على القول الأول یکون القسم بالمکتوب «ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ» هو جواب القسم و معناه لست یا محمد بمجنون بنعمه ربک کما تقول ما أنت بنعمه ربک بجاهل و جاز تقدیم معمولها به الباء لأنها زائده مؤکده و تقدیره انتفى عنک الجنون بنعمه ربک و قیل هو کما یقال ما أنت بمجنون بحمد الله و قیل معناه بما أنعم علیک ربک من کمال العقل و النبوه و الحکمه لست بمجنون أی لا یکون مجنونا من أنعمنا علیه بهذه النعم و قیل معناه ما أنت بمجنون و النعمه لربک کما یقال سبحانک اللهم و بحمدک أی و الحمد لک و هذا تقریر لنفی الجنون عنه و قالوا إن هذا جواب لقول المشرکین یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ «وَ إِنَّ لَکَ» یا محمد «لَأَجْراً» أی ثوابا من الله على قیامک بالنبوه و تحملک أعباء الرساله «غَیْرَ مَمْنُونٍ» أی غیر مقطوع و هو ثواب الجنه یعنی لا تبال بکلامهم مع ما لک عند الله من الثواب الدائم و الأجر العظیم و قیل غیر ممنون أی لا یمن به علیک عن أبی مسلم و المعنى غیر مکدر بالمن الذی یقطع عن لزوم الشکر فقد قیل المنه تکدر الصنیعه و قال ابن عباس لیس من نبی إلا و له مثل أجر من آمن به و دخل فی دینه ثم وصف سبحانه نبیه ص فقال «وَ إِنَّکَ» یا محمد «لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» أی على دین عظیم و هو دین الإسلام عن ابن عباس و مجاهد و الحسن و قیل معناه إنک متخلق بأخلاق الإسلام و على طبع کریم و حقیقه الخلق ما یأخذ به الإنسان نفسه من الآداب و إنما سمی خلقا لأنه یصیر کالخلقه فیه فأما ما طبع علیه من الآداب فإنه الخیم فالخلق هو الطبع المکتسب و الخیم هو الطبع الغریزی و قیل الخلق العظیم الصبر على الحق و سعه البذل و تدبیر الأمور على مقتضى العقل بالصلاح و الرفق و المداراه و تحمل المکاره فی الدعاء إلى الله سبحانه و التجاوز و العفو و بذل الجهد فی نصره المؤمنین و ترک الحسد و الحرص و نحو ذلک عن الجبائی و قالت عائشه کان خلق النبی ص ما تضمنه العشر الأول من سوره المؤمنین و من مدحه الله سبحانه بأنه على خلق عظیم فلیس وراء مدحه مدح و قیل سمی خلقه عظیما لأنه عاشر الخلق بخلقه و زایلهم بقلبه فکان ظاهره مع الخلق و باطنه مع الحق و قیل لأنه امتثل تأدیب الله سبحانه إیاه بقوله خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ و قیل سمی خلقه عظیما لاجتماع مکارم الأخلاق فیه و یعضده ما
روی عنه قال إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق
و قال أدبنی ربی فأحسن تأدیبی
و قال ص إن المؤمن لیدرک بحسن خلقه درجه قائم اللیل و صائم النهار
و عن أبی الدرداء قال قال النبی ص ما من شیء أثقل فی المیزان من خلق حسن
و عن الرضا علی بن موسى (ع) عن آبائه عن النبی ص قال علیکم بحسن الخلق فإن حسن الخلق فی الجنه لا محاله و إیاکم و سوء الخلق فإن سوء الخلق فی النار لا محاله
و عن أبی هریره عن النبی ص قال أحبکم إلى الله أحسنکم أخلاقا الموطؤن أکنافا الذین یألفون و یؤلفون و أبغضکم إلى الله المشاؤون بالنمیمه المفرقون بین الإخوان الملتمسون للبراء العثرات
«فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ» أی فسترى یا محمد و یرون یعنی الذین رموه بالجنون «بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ» أی أیکم المجنون الذی فتن بالجنون أ أنت أم هم و قیل بأیکم الفتنه و هو الجنون یرید أنهم یعلمون عند العذاب أن الجنون کان بهم حین کذبوک و ترکوا دینک لا بک و قیل معناه فستعلم و یعلمون فی أی الفریقین المجنون الذی فتنه الشیطان ثم أخبر سبحانه أنه عالم بالفریقین فقال «إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ» الذی هو سبیل الحق و عدل عنه و جار عن السلوک فیه «وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» إلیه العالمین بموجبه فیجازی کلا بما یستحقه و یستوجبه أخبرنا السید أبو الحمد مهدی بن نزار الحسینی القائنی رحمه الله قال حدثنا الحاکم أبو القاسم عبید الله بن عبد الله الحسکانی قال حدثنا أبو عبد الله الشیرازی قال حدثنا أبو بکر الجرجانی قال حدثنا أبو أحمد البصری قال حدثنی عمرو بن محمد بن ترکی قال حدثنا محمد بن الفضل قال حدثنا محمد بن شعیب عن عمرو ابن شمر عن دلهم بن صالح عن الضحاک بن مزاحم قال: لما رأت قریش تقدیم النبی ص علیا (ع) و إعظامه له نالوا من علی و قالوا قد افتتن به محمد فأنزل الله تعالى «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ» قسم أقسم الله به «ما أَنْتَ» یا محمد «بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ» «وَ إِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ» یعنی القرآن إلى قوله «بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ» و هم النفر الذین قالوا ما قالوا و هو أعلم بالمهتدین علی ابن أبی طالب ع ثم قال سبحانه للنبی ص «فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ» بتوحید الله عز و جل الجاحدین لنبوتک و لا تجبهم إلى ما یلتمسون منک و لا توافقهم فیما یریدون «وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ» أی ود هؤلاء الکفار أن تلین لهم فی دینک فیلینون فی دینهم شبه التلیین فی الدین بتلیین الدهن عن ابن عباس و قیل معناه ودوا لو تکفر فیکفرون عن الضحاک و عطاء و ابن عباس فی روایه أخرى و قیل معناه ودوا لو ترکن إلى عباده الأصنام فیمالئونک و الإدهان الجریان فی ظاهر الحال على المقاربه مع إضمار العداوه و هو مثل النفاق و قیل ودوا لو تصانعهم فی دینک فیصانعونک عن الحسن ثم قال «وَ لا تُطِعْ» یا محمد «کُلَّ حَلَّافٍ» أی کثیر الحلف بالباطل لقله مبالاته بالکذب «مَهِینٍ» فعیل من المهانه و هی القله فی الرأی و التمییز و قیل ذلیل عند الله تعالى و عند الناس و قیل کذاب لأن من عرف بالکذب کان ذلیلا حقیرا عن ابن عباس و قیل یعنی الولید بن المغیره قال عرض على النبی ص المال لیرجع عن دینه و قیل یعنی الأخنس ابن شریق عن عطاء و قیل یعنی الأسود بن عبد یغوث عن مجاهد «هَمَّازٍ» أی وقاع فی الناس مغتاب عن ابن عباس «مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ» أی قتات یسعى بالنمیمه و یفسد بین الناس و یضرب بعضهم على بعض «مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ» أی بخیل بالمال و قیل مناع عشیرته عن الإسلام بأن یقول من دخل دین محمد لا أنفعه بشیء أبدا عن ابن عباس «مُعْتَدٍ» أی مجاوز عن الحق غشوم ظلوم عن قتاده «أَثِیمٍ» أی آثم فاجر فاعل ما یأثم به و قیل معتد فی فعله أثیم فی معتقده و قیل معتد فی ظلم غیره أثیم فی ظلم نفسه
«عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ» أی هو عتل مع کونه مناعا للخیر معتدیا أثیما و هو الفاحش السیئ الخلق روی ذلک فی خبر مرفوع
و قیل هو القوی فی کفره عن عکرمه و قیل الجافی الشدید الخصومه بالباطل عن الکلبی و قیل الأکول المنوع عن الخلیل و قیل هو الذی یعتل الناس فیجرهم إلى حبس أو عذاب و منه قول الشاعر:
| فیا ضیعه الفتیان إذ یعتلونه | ببطن الشری مثلب الفنیق المسدم | |
«زَنِیمٍ» أی دعی ملصق إلى قوم لیس منهم فی النسب قال الشاعر:
| زنیم تداعاه الرجال تداعیا | کما زید فی عرض الأدیم الأکارع | |
و قیل هو الذی له علامه فی الشر و هو معروف بذلک فإذا ذکر بالشر سبق القلب إلیه کما أن العنز یعرف بین الأغنام بالزنمه فی عنقه عن الشعبی و قیل هو الهجین المعروف بالشر عن سعید بن جبیر
و قیل هو الذی لا أصل له عن علی (ع)
و قیل هو المعروف بلؤمه کما تعرف الشاه بزنمتها عن عکرمه و روی أنه سأل النبی ص عن العتل الزنیم فقال هو الشدید الخلق الشحیح الأکول الشروب الواجد للطعام و الشراب الظلوم للناس الرحیب الجوف
و عن شداد ابن أوس قال قال رسول الله ص لا یدخل الجنه جواظ و لا جعظری و لا عتل زنیم قلت فما الجواظ قال کل جماع مناع قلت فما الجعظری قال الفظ الغلیظ قلت فما العتل الزنیم قال کل رحیب الجوف سیء الخلق أکول شروب غشوم ظلوم زنیم
قال ابن قتیبه لا نعلم أن الله وصف أحدا و بلغ من ذکر عیوبه ما بلغ من ذکر عیوب الولید بن المغیره لأنه وصف بالحلف و المهانه و العیب للناس و المشی بالنمائم و البخل و الظلم و الإثم و الجفاء و الدعوه فالحق به عارا لا یفارقه فی الدنیا و الآخره «أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ» أی لا تطعه لأن کان ذا مال و بنین یعنی لماله و بنیه عن الزجاج و الفراء و من قرأ بالاستفهام فلا بد أن یکون صله ما بعده لأن الاستفهام لا یتقدم علیه ما کان فی حیزه فیکون المعنى أ لأن کان ذا مال و بنین یجحد آیاتنا أی جعل مجازاه النعم التی خولها من البنین و المال الکفر بآیاتنا و هو قوله «إِذا تُتْلى عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ» أی أحادیث الأوائل التی سطرت و کتبت لا أصل لها ثم أوعده سبحانه فقال «سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ» أی سنسمه یوم القیامه بسمه تشوه خلقته فیعرف من رآه أنه من أهل النار و إنما خص الأنف لأن الإنسان یعرف بوجهه و الأنف وسط الوجه و هذا على عاده العرب فإنهم یقولون شمخ فلان بأنفه و أرغم الله أنفه و حمی فلان أنفه و قیل معناه سیجعل له فی الآخره العلم الذی یعرف به أهل النار من اسوداد وجوههم و جائز أن یفرد بسمه لمبالغته فی عداوه النبی ص فیخص من التشویه بما یتبین به من غیره کما کانت عداوته للرسول عداوه یتبین بها من غیره عن الزجاج و قال الفراء الخرطوم قد خص بالسمه لأنه فی مذهب الوجه فإن بعض الوجه یؤدی عن الکل و قیل إن المعنى سنخطمه بالسیف فی القتال حتى یبقى أثره ففعل ذلک یوم بدر عن ابن عباس و قیل سنعلمه بشین یبقى على الأبد عن قتاده و قال القتیبی العرب تقول قد وسمه میسم سوء یریدون ألصق به عارا لا یفارقه لأن السمه لا تنمحق و لا یعفو أثرها و قد ألحق الله بمن ذکر عارا لا یفارقه بما وسمه به من العیوب التی هی کالوسم فی الوجه و قیل إن الخرطوم الخمر فالمعنى سنسمه على شرب الخمر قال الشاعر:
| أبا حاضر من یزن یعرف زناؤه | و من یشرب الخرطوم یصبح مسکرا. | |
مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ج۱۰
سوره قلم
و سوره نون نیز نامیده میشود. حسن و عکرمه و عطاء گویند که اینسوره مکّى است، ابن عباس و قتاده گفته اند از اولش تا آیه سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ مکّى است و ما بعدش تا آیه لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ مدنى است، و ما بعدش تا آیه (یکتبون) مکّى و ما بعدش تا آخر سوره مدنى است و آن به اتفاق مفسّرین و قاریان پنجاه و دو آیه است.
فضیلت آن:
ابى بن کعب گوید: پیامبر (ص) فرمود: هر کس سوره نون و القلم را قرائت کند خدا ثواب مردم خوش اخلاق را باو عطا فرماید.
على بن میمون از حضرت ابى عبد اللَّه (ع) روایت کرده که فرمود هر که سوره نون و القلم را در نماز واجب یا نافله بخواند خداوند او را در زندگانیش از فقر و نادارى امان دهد و هر گاه مرد از فشار قبر انشاء اللَّه پناهش دهد.
توضیح و ربط این سوره بسوره قبل:
چون خداوند سبحان سوره ملک را بذکر تکذیب کافران و وعید ایشان پایان داد، این سوره را به مانند آن افتتاح فرموده و گفت:
ترجمه:
بنام خداى بخشاینده مهربان ۱- نون سوگند بقلم و آنچه (فرشتگان) مینویسند.
۲- تو (اى رسول) بنعمت پروردگارت دیوانه نیستى.
۳- و قطعا براى تو پاداشى بى پایانست.
۴- و بطور مسلّم تو بر دین بزرگ (یا اخلاق بزرگى) هستى.
۵- بزودى تو (اى پیامبر) خواهى دید و دشمنانت که تو را بجنون نسبت میدهند نیز خواهند دید.
۶- که بکدام یک از شما جنون عارض شده.
۷- البتّه پروردگار تو داناتر است بکسى که از راه او گمراه شده و او براه یافتگان داناتر است.
۸- اى رسول تکذیبکنان را اطاعت مکن.
۹- دوست میدارند که تو (درباره ایشان) نرمى کنى تا ایشان نرمى کنند.
۱۰- پس هر سوگند خواره بدروغ سست راى را فرمان مبر.
۱۱- که بسیار عیب جوى (از مردم) و بسیار راه سپار بسخن چینى است.
۱۲- باز دارنده نیکویى است ستم کننده گناهکار است.
۱۳- پس از همه این عیبها زشتخوى و حرامزاده است.
۱۴- براى آنکه صاحب مال و فرزندان است.
۱۵- هر گاه آیه هاى ما را بر او بخوانند، گوید که این افسانه هاى پیشینیانست.
۱۶- بزودى بر بینى او نشان خواهیم گذاشت.
قرائت:
گذشت ذکر اختلاف قاریان در اظهار نون و اخفائش از نون در سوره یس، پس دیگر جهتى در تکرار آن نیست، ابو جعفر و ابن عامر و یعقوب و سهل (ان کان) بیک همزه ممدوده بنا بر استفهام قرائت کرده، و ابو بکر از عاصم و حمزه أن کان با دو همزه خوانده و دیگران از قاریان ان کان بفتح همزه بدون استفهام قرائت کرده اند.
دلیل:
ابو على گوید: أَنْ کانَ ذا مالٍ: خالى نیست از اینکه عامل در آن تتلى از قول خدا، إِذا تُتْلى عَلَیْهِ آیاتُنا یا قال از قول خدا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یا چیز سوّمى باشد، و ممکن نیست که یکى از آنها در آن عمل کند، آیا نمى بینى که تتلى، اذا بآن اضافه شده و مضاف الیه، عمل در ما قبلش نمى کند، نمىگویى القتال زیدا حین یاتى، و جایز نیست که نیز قال عامل آن باشد، براى اینکه، قال جواب اذا میباشد و حکم جواب اینست که بعد چیزى که آن جواب اوست و مقدم بر او نمیشود، پس چنانچه فعل اوّل عامل او نشود همین طور فعل دوّم، پس هر گاه هیچ یک از این دو فعل عمل نکرد و در کلام غیر آن دو فعل عامل دیگر نبود، دانسته شود که آن محمول بر چیز دیگر است، از آنچه باقى کلام بر آن دلالت دارد.
و آنچه بر آن این کلام دلالت میکند از معنى آن فعل یجهد یا یکفر یا یستکبر از قبول حق و مانند آنست، و فقط جایز است که در آن معنى عمل کند اگر چه مقدم بر ان باشد براى شباهت داشتن آن بظرف و در ظرف مسلّما معانى عمل میکند و گر چه مقدّم باشد، و دلالت میکند تو را بر مشابهه ان بظرف مقدر کردن لام بان، و البته بعضى از علماء نحو هستند که میگویند ان در محل جر است چنان که اگر آن ظاهر بود با لام بود همچنین است آن و کسى که با همزه کشیده قرائت کرده، پس او همزه خفیفى بعد از آن زیاد نموده است.
شرح لغات:
السطر: بمعنى کتابه است و آن گذاردن حروف است بر خط راست و استطر بمعناى اکتتب و نوشتن است، و مسطر آلت تسطیر و نوشتن سطر است.
الممنون: بمعناى مقطوع است گفته میشود منه السیر یمنّه منّا هر گاه آن را قطع نماید.
المنین: ضعیف، الخلق با ضم خاء و لام روى در فعل بنا بر عادت است، پس خلق کریم صبر بر حق و تدبیر امور بر مقتضاى عقل است، و در این امر حوصله و نرمش و صبر و مدارا لازم است.
المفتون: مبتلاى به تخیّلات راى مانند مجنون و دیوانه است گفته میشود فلانى مفتون بفلان زن شده است، و اصل فتنه ابتلاء و آزمایش است المهین: ناتوان خوار و مهانه ذلّت و قلّت است.
الهماز: آنست که براى مردم عیب جویى کند بچیزى که در آنها نیست و اصل و ریشه در آن دفع بشدت اعتماد است، و از این ماده است همزه حرفى از حروف معجمه، پس آن حرفیست که از سینه بشدّت اعتماد بیرون مى آید.
النمیم: مثل زدن میان مردم است بنقل سخنى که بعضى را بر بعضى خشمگین نماید، و نمیم و نمیمه بیک معناست و از آنست نمّام مشموم براى اینکه به تندى بویش مثل اینکه خبر از خود میدهد.
العتل: جفا کننده شدید و اصل آن دفع است عتله یعتله هر گاه بسختى و خشونت حرکت دهد.
الزنیم: فرزند غیر قانونى چسبیده بقومى را گویند، که از آنها نیست[۱] و اصل آن زنمه و آن زنگوله آویخته زیر گلوى بزغاله است، و بزى که گوش هایش را بریده و آویخته باشند زنیم گویند.
شاعر گوید:
| زنیم لیس یعرف من ابیه | بغى الامّ ذو حسب لئیم | |
حرام زاده اى که پدرش شناخته نشده و مادر بدنام و فاحشه و صاحب حسب پستى میباشد (چون زیاد بن ابیه) شاهد در این بیت کلمه زنیم اوّل بیت است که بمعناى حرام زاده و بى پدر است.
و حسان (شاعر زمان پیامبر (ص) گوید:
| و انت زنیم نیط فى آل هاشم | کما نیط خلف الراکب القدح القرد | |
و تو حرام زاده اى هستى که خود را در خاندان هاشم بسته اى چنان که یک قدح پشته سوارى بسته شده است، شاهد در این بیت کلمه زنیم است که به معناى فرزند غیر شرعى است.
و میگویند: و سمه بسمه و سما و سمه: داغ و علامت گذاردن.
الخرطوم: بلندى سر دماغ است و آن همانست که بوئیدن به آن واقع میشود گفته شده و از آنست خرطوم فیل و خرطمه هر گاه دماغش را ببرند.
اعراب:
بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ، در آن چند وجه گفته شده:
۱- اینکه مفتون مصدر بمعناى فتنه است چنان که میگویند نیست براى او معقولى و نه براى او محصولى.
راعى گوید:
| حتّى اذا لم یترکوا العظامه | لحما و لا لفؤاده معقولا | |
تا اینکه باقى نگذارند براى استخوان آن گوشتى و نه براى قلب او معقولى، شاهد این بیت کلمه معقول است.
۲- مفتون اسم مفعول و باء زایده و تقدیرش ایّکم المفتون، است و مبتداء و خبر میباشد و جمله آن متعلّق بقول خدا یبصرون میباشد.
۳- اینکه باء بمعناى فى و معنى این باشد، فى ایکم المفتون یعنى در کدام دو فرقه اى در فرقه و گروه اسلامى یا در فرقه و گروه کفر مفتونى، و این گفته فراء است، را جز در باء زاید گوید:
| نحن بنى جعده اصحاب الفلج | نضرب بالسیف و نرجو با الفرج | |
ما فرزندان جعده یاران غلبه و پیروزى هستیم با شمشیر میزنیم و امید فرج و پیروزى داریم. شاهد این بیت بالفرج است که باء آن زایده است یعنى و ترجو الفرج.
مقصود و تفسیر:
(ن) مفسّرین اختلاف در معناى آن کرده اند، بعضى گفته اند مانند «حم» و «ص و …» اسمى از اسماء سوره است و ما این مطلب را با غیر آن از گفته ها در اوّل سوره بقره یاد کردیم.
ابن عبّاس و مجاهد و مقاتل و سدى گفته اند: آن اسم آن ماهیست که زمینها بر او قرار دارد.
ابن عباس در روایت دیگرى گوید: آن حرفى از حروف (الرحمن) است.
و حسن و قتاده و ضحاک گویند: ن دوات است، و بعضى گفته اند نون لوحى از نور است، و این مرفوعا از پیامبر (ص) روایت شده از حضرت ابى جعفر امام محمد باقر (ع) روایت شده که: آن نهرى در بهشت بود خدا باو فرمود مداد شو، پس منجمد و سخت شد و آن سفیدتر از شیر و شیرینتر از عسل بوده است، سپس بقلم فرمود بنویس، پس قلم نوشت آنچه بود و آنچه خواهد بود تا روز قیامت.
و بعضى گفته اند: مقصود از آن ماهى است در دریا و آن از آیات خدایى است که در آب ایجادش کرده، پس هر گاه از آب جدا شود خواهد مرد چنانچه حیوان خشکى هر گاه در آب غرق شود خواهد مرد.
وَ الْقَلَمِ آنست که با او نوشته میشود، خداوند باو قسم یاد کرده براى منافع خلق خدا در او زیرا آن یکى از دو زبان انسانى است که آنچه در قلب و دل است از او ظاهر میشود و تبلیغ میکند دور از انسانى را آنچه زبان از نزدیک تبلیغ میکند، و بسبب قلم احکام دین حفظ شده و بوسیله آن امور عالمیان مستقیم میشود و البتّه گفتهاند که بیان دو بیان است بیان زبان و بیان قلم، بیان زبان را چند سالى تدریس میشود، و بیان قلمها را مادامى که روزگار باقیست جاودانست.
و بعضى گفتهاند: که قوام و اساس امور دین و دنیا بدو چیز است قلم و شمشیر زیر قلم است و بعضى از شعراء آن را بنظم آورده و نیکو گفته است:
| ان یخدم القلم السیف الذى خضعت | له الرقاب و دانت حذره الامم | |
البتّه خدمت میکند قلم را شمشیرى که براى او گردنها خاضع و سر بزیر و امّتها از بیم او تسلیم و مطیع خواهند شد.
| فا الموت و الموت شیء لا یغالبه | ما زال یتبع ما یجرى به القلم | |
پس مرگ همواره است و مرگى که چیزى بر او غالب نمیشود پیروز میگردد آنچه از قلم جارى شود.
| کذا قضى اللَّه للاقلام مذ بریت | انّ السیوف لها مذ أرهفت خدم | |
خدا براى قلم از روزى که تراشیده شد چنین حکم فرمود که شمشیر براى آن بنده خدمتکار باشد.
وَ ما یَسْطُرُونَ یعنى: و آنچه فرشتگان مینویسند از آنچه بایشان وحى میشود و آنچه از اعمال بنى آدم مینویسند پس قسم بقلم و آنچه نوشته میشود بسبب آن.
و بعضى گفته اند: ما مصدریه است و تقدیرش اینست و قلم و نوشتن ایشان، پس قسم بکتابت است و بنا بر قول اوّل قسم بنوشته است.
ما أَنْتَ بِنِعْمَهِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ آن جواب قسم است و معنایش این است: اى محمد تو دیوانه بنعمت پروردگارت نیستى چنان که مى گویى تو به نعمت خدایت جاهل نیستى، و جایز است مقدم شدن معمول آن بعد از باء براى اینکه آن زائده موکده است، و تقدیرش نفى جنونست از تو بنعمت خدایت.
و بعضى گفته اند: آن چنانست که میگویند تو بحمد اللَّه دیوانه نیستى و بعضى گفته اند: یعنى بآنچه پروردگارت بر تو انعام فرموده، از کمال عقل و مقام نبوّت و حکمت دیوانه نیستى، و مجنون نیست کسى که ما بر او این نعمتها را دادهایم.
و بعضى گفته اند: یعنى تو مجنون نیستى و نعمت مخصوص پروردگار توست چنان که میگویند سبحانک اللّهمّ و بحمدک یعنى و حمد مخصوص تو است، و این تقریر براى نفى جنون از آن حضرت است و گفتند این جواب است براى گفته مشرکین، یا ایّها الذى نزل علیه الذکر انک لمجنون، اى آن چنان کسى که قرآن بر او نازل شده، البتّه تو دیوانه اى.
(وَ إِنَّ لَکَ) و البته براى تو اى محمد.
(لَأَجْراً) یعنى: ثوابى از خدا بر قیام تو بمسئولیت نبوت و تحمّل تو مشکلات بار رسالت خواهد بود.
غَیْرَ مَمْنُونٍ یعنى: ثواب بهشت قطع شدنى نیست مقصود اعتنا بسخن آنها نکن با اینکه براى توست نزد خدا ثواب جاودانى و پاداش بزرگ.
ابو مسلم گوید: غیر ممنون یعنى منّتى بواسطه آن بر تو نیست و مقصود اینکه کدورت و ناراحتى بسبب منتى که لزوم شکر را قطع میکند نیست، پس حقیقه گفته اند که منّت احسان را کدر و فاسد میکند.
ابن عباس گوید: پیغمبرى نیست مگر اینکه براى او مانند پاداش کسى است که ایمان باو آورده و داخل دین او شده است، سپس خداوند سبحان پیغمبرش را توصیف کرده و فرمود:
(وَ إِنَّکَ) بدرستى که تو اى محمد.
لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ یعنى: بر دین بزرگى هستى که دین اسلام است. (از ابن عباس و مجاهد و حسن).
و بعضى گفته اند: یعنى که تو متخلّق باخلاق اسلام و بر طبع بزرگى هستى و حقیقه اخلاق آنست که انسانى نفس و باطن خود را بآن آراسته میکند از آداب و خلق و خوى نامیده شده براى اینکه او مانند خلقت مى شود در وجود و باطن انسانى، و اما آنچه از آداب بر او آفریده شده پس آن طبیعت است پس خلق صفت اکتسابى وخیم آن طبیعت غریزى است.
ابو على جبائى گوید: خلق عظیم صبر بر حق و بخشش وسیع و تدبیر امور بر مقتضاى عقل است بصلاح و رفق و مدارات و تحمّل مکاره در دعاء بخداى سبحان و تجاوز و گذشت و بخشودن کوشش در یارى مؤمنین و ترک حسد و حرص و امثال این صفات مذمومه.
عایشه گوید: اخلاق پیغمبر (ص) متضمّن بود آنچه ده آیه اوّل سوره مؤمنین بیان کرده بود، و کسى را که خدا مدح فرموده به اینکه او بر خلق بزرگى است دیگر بعد از این مدح مدحى نیست.
و بعضى گفته اند: خدا خلق او را عظیم فرموده براى اینکه باخلاقش معاشرت با مردم داشت و با قلبش جدا بود از آنها پس ظاهرش با مردم و باطنش با خدا بود.
و بعضى گفته اند: براى اینکه آن حضرت امتثال نمود ادبى که خداى سبحان او را فرموده بقولش، خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین عفو و بخشش را بگیر و امر بمعروف و از نادانان اعراض کن.
و بعضى گفته اند: خلق او را عظیم نامیده براى اجتماع مکارم اخلاق در آن حضرت و تأیید میکند این معنا را آنچه از آن حضرت روایت شده که فرمود انّما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، البته من مبعوث شدم که مکارم اخلاق را تمام کنم و فرمود:
ادبنى ربى فاحسن تأدیبى
پروردگار من مرا ادب فرمود و نیکو کرد ادب مرا، و فرمود:
ان المؤمن لیدرک بحسن خلقه درجه قائم اللیل و صائم النهار
، البته مؤمن باخلاق خویش بدرجه و مقام شب زنده دار و روزه دار میرسد.
ابو درداء از پیغمبر (ص) روایت نموده که آن حضرت فرمود هیچ چیز در میزان سنگینتر از حسن خلق نیست، از حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام از پدرانش از پیغمبر (ص) روایت شده که فرمود: بر شما باد بحسن خلق و خوش اخلاقى، پس البته و بدون تردید حسن خلق در بهشت است، و بر شما باد که از سوء خلق حذر و اجتناب کنید که بد اخلاقى بدون شک در جهنّم و آتش است.
از ابو هریره از پیغمبر (ص) روایت شده که فرمود: محبوبترین شما نزد خدا خوش خوش اخلاقترین شماست آنهایى که با مردم انس گرفته، و مأنوس میشوند، و دشمنترین نزد خدا آنهایى هستند که میان مردم به سخن چینى و دو بهم زنى رفت و آمد نموده و بین برادران تفرقه و جدایى مى اندازند، آنهایى که تجسّس میکنند و میکوشند تا لغزشهایى نسبت بمردم پاک دامن بزنند.
فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ یعنى: بزودى میبینى اى محمد و مى بینند آنهایى که نسبت جنون و دیوانگى بتو دادند.
بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ کدام یک آنان دیوانه اند که مفتون و آزمایش بجنون شده اند شما یا آنها.
و بعضى گفته اند: بایّکم الفتنه، و آن جنونست، مقصودش اینست که ایشان موقع عذاب میفهمند که آنها جنون داشتند که تکذیب تو نموده و دینت را نپذیرفته اند، نه تو.
و بعضى گفته اند: یعنى پس بزودى میدانى و آنها هم خواهند دانست که در کدام دو دسته مجنونیست که شیطان او را فریفته است: سپس خبر داد خداى سبحان که او عالم بدو گروه است، پس فرمود:
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ البته پروردگار تو داناتر است بکسى که گمراه شده از راه حق و عدول از آن نموده و از رفتن در آن راه تجاوز کرده است.
وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ و او داناتر است براه یافتگان بسوى او که عمل بموجب هدایتشان میکنند، پس مجازات میشوند هر دسته بآنچه مستحق و شایسته آنند.
(ابو على طبرسى مفسّر گرامى) گوید: خبر داد ما را سید ابو الحمد مهدى بن نزار حسینى قائنى رحمه اللَّه علیه گوید: حدیث کرد ما را حاکم ابو القاسم عبید اللَّه بن عبد اللَّه حسکانى گوید حدیث کرد ما را ابو عبد اللَّه شیرازى گوید حدیث کرد ما را ابو بکر جرجانى گفت حدیث کرد ما را ابو احمد بصرى گفت حدیث کرد ما را عمرو بن محمد ترکى گفت حدیث کرد ما را محمد بن فضل گفت حدیث کرد ما را محمد بن شعیب از عمرو بن شمر از ادهم بن صالح از ضحاک بن مزاحم گفت وقتى که قریش دیدند که پیغمبر (ص) على (ع) را مقدم داشته و تعظیم میکند او را جسارت و اهانت بساحت قدس على علیه السلام نمودند، و گفتند محمد مفتون بعلى شده است، پس خداوند تعالى نازل فرمود: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ، سوگندیست که خدا بآن قسم یاد کرده یا محمّد ما انت بنعمه ربّک بمجنون و انّک لعلى خلق عظیم، مقصود قرآن است تا قول خدا بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ و ایشان افرادى بودند که گفتند آنچه گفتند و ایشان داناتر بودند بهدایت یافته گان على بن ابى طالب علیه السّلام، سپس خداوند سبحان به پیغمبر (ص) فرمود:
فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ پس فرمان نبر تکذیب کنندگان توحید و یکتایى خداى عزّ و جل و انکار کنندگان نبوّت تو را و آنچه بتو التماس میکنند و از تو میخواهند نپذیر و در آنچه میبینند موافقت با ایشان نکن.
وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ ابن عباس گوید یعنى: دوست دارند این کفّار که تو در دینت با آنها نرمش و مدارا و مداهنه کنى تا آنها هم در دینشان با تو نرمى و مداهنه نمایند، تشبیه فرمود نرمى در دین را به نرمى روغن.
ضحاک و عطاء و ابن عباس در روایت دیگر گفته اند: یعنى آنها دوست دارند که تو ستر کنى آنها را و صرف نظر نمایى از آنان پس آنها هم از تو صرف نظر کنند و چشم بپوشند.
و بعضى گفته اند: یعنى دوست دارند اگر تو رکون و اعتماد به پرستش بتها نمایى در آنچه دین تو است، و الادهان: بمعناى جریان ظاهر حال است به نزدیکى و دوستى با پنهان کردن دشمنى و عداوت و این مانند نفاق است.
حسن گوید: یعنى دوست دارند اگر تو در دینت با آنها سازش کنى پس آنها هم با تو سازش کنند، سپس فرمود:
(وَ لا تُطِعْ) یعنى: اى محمد پیروى مکن.
(کُلَّ حَلَّافٍ) یعنى کسى که زیاد قسم بباطل میخورد براى کم مبالاتى و التفاتى بضرر دروغ.
(مَهِینٍ) بر وزن فعیل از مهانت و آن کمى رأى و تمیز و تشخیص است و بعضى گفته اند: مهین یعنى خوار نزد خداى تعالى و مردم.
ابن عباس گوید: مهین دروغگو است، براى اینکه هر که شناخته بدروغ گویى شد، خوار و کوچک است.
مقاتل گوید: مقصود ولید بن مغیره است، گوید مالى بر پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله عرضه داشت تا اینکه آن حضرت از دین اسلام برگردد.
عطاء گوید: مراد اخنس بن شریق است، مجاهد گوید: مقصود اسود بن عبد یغوث است.
(هَمَّازٍ) ابن عباس گوید: یعنى کسى که غیبت و عیبجویى از مردم میکند مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ یعنى: آشوبگرى که کوشش و جدیت بسخن چینى بین مردم کرده و میان آنها فساد و بعضى را بجان دیگرى مىاندازد.
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ یعنى: کسى که بخیل مال است، ابن عباس گوید: یعنى کسى که منع میکند فامیلش را از دین اسلام به اینکه میگوید هر که داخل دین محمد صلّى اللَّه علیه و آله شود هرگز سودى باو نخواهم رسانید.
(مُعْتَدٍ) قتاده گوید: متجاوز از حق ظالم و ستمکار است.
(أَثِیمٍ) یعنى گنهکار فاسق است فاعل چیزیست که بسبب آن گناه میکنند و بعضى گفته اند: در فعلش متجاوز و در عقیده اش گنهکار است.
و بعضى گفته اند: متجاوز است در ظلم کردن بدیگرى، و گنهکار است در ظلم کردن بخود.
عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ یعنى او با منّاع خیر بودنش متجاوز گنهکار و زناکار بد خلق است، و این روایت شده در خبر مرفوع.
عکرمه گوید: عتل تواناى در کفر است، کلبى گوید: عتل ستمکارى است که در دشمنى به باطل سخت است.
خلیل گوید: عتل: پرخوریست که منع از دیگران میکند، و بعضى گفته اند: عتل آنست که مردم را گرفته (مانند مأمورین ساواک) و بزندان یا شکنجه ها میکشاند و از آنست گفته شاعر:
| فیا ضیعه الفتیان اذ یعتلونه | ببطن الشرى مثل الغنیق المسدّم | |
پس اى ضایع کننده جوانان هنگامى که میکشیدند او را بصحراى پر شیر مانند اسب و شتر بزرگى که بر دهان او لجام گذارده اند، شاهد در این بیت کلمه یعتلونه است که بمعناى گرفتن و کشیدن آمده.
(زَنِیمٍ) یعنى: حرامزاده چسبیده بقومى که در نسب از ایشان نیست شاعرى گوید:
| زنیم تداعاه الرجال تداعیا | کما زید فى عرض الادیم الاکارع | |
حرامزاده اى که مردانى درباره فرزندى او ادّعاء داشتند چنان که زیاد است تداعى و ادّعاء در عرض زمین و اطراف آن، شاهد این بیت کلمه زنیم است که فرزند حرامزاده و نسبت داده شده است.
شعیبى گوید: زنیم کسى است که براى او نشانه اى در بدى است و به بدى و شرارت شناخته شده، پس وقتى از شرّ و بدى یاد شود قلب و ذهن سبقت بوى گیرد و او تبادر بذهن نماید چنانچه بزغاله در میان گوسفندان بواسطه بریدگى گوش و آویخته اش معروف است.
و سعید بن جبیر گوید: زنیم شخص پست معروف بشراره است.
على علیه السلام فرماید: زنیم آنست که ریشه و اصالت خانوادگى برایش نباشد.
عکرمه گوید: زنیم آنست که بلئامت و پستى معروف باشد چنانچه گوسفند به گوش بریده اش معروف است.
از پیغمبر (ص) روایت شده که از آن حضرت از معناى عتل زنیم پرسیدند فرمود: او تندخوى پر خور و پر نوش یافته طعام و شراب ستمکار بمردم گشاده شکم و درون است.
و از شداد بن اوس روایت شده که گفت: پیغمبر (ص) فرمود: داخل بهشت نمیشود جواظ و نه جعظرى و نه عتل زنیم گفت عرض کردم جواظ کیست فرمود هر بسیار جماعکنى که از انعقاد نطفه منع میکند، گفتم جعظرى کدام است؟ فرمود آدم خشن و سخت، گفتم پس عتل زنیم کیست فرمود گشاده شکم بد اخلاق پرخور پر نوش ستمگر ستمکار حرامزاده.
ابن قتیبه گوید: نمیدانم که خدا هیچکس را باندازه ولید بن مغیره عیبجویى کرده باشد، براى اینکه او را معرّفى به پر قسمى و موهونى و عیب جویى از مردم و سخن چینى و بخلات و ستمکارى و گنهکارى و ستمگرى و حرام زادگى یاد کرده پس باو عار و ننگى ملحق کرده که دنیا و آخرت از او جدا نمى شود.
أَنْ کانَ ذا مالٍ وَ بَنِینَ زجاج و فراء گویند: یعنى هر آینه اگر صاحب مال و اولاد بودند براى مال و اولادش اطاعتش نکن، و کسى که با استفهام قرائت کرده ناچار است که صله ما بعدش باشد، براى اینکه چیزى که در جاى استفهام است مقدم بر او نمیشود، پس معنى چنین میباشد، آیا اینکه صاحب مال و اولاد است آیات ما را انکار میکند، یعنى آیا پاداش نعمتهایى را که از مال و فرزندان باو اعطاء شد کفر بآیات ما قرار داده است و آن قول خداى سبحانست.
إِذا تُتْلى عَلَیْهِ آیاتُنا قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ هر گاه بر او آیات ما خوانده شود گوید: این افسانه هاى گذشتگان است، یعنى احادیث پیشینیانست که نوشته شده و مسطور گردیده اصلى ندارد، سپس خداوند سبحان وى را بیم داده و فرمود:
سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ یعنى: بزودى در روز قیامت داغى بر دماغ و بینى او خواهیم گذارد که چهره اش زشت شده و هر کس او را ببیند خواهد شناخت که از اهل آتش است، و البته داغ را مخصوص ذکر بینى کرد براى اینکه انسان بچهره اش شناخته میشود، و بینى در میان صورت است، و این بنا بر عادت عرب است، چون ایشان میگویند شمخ فلان بانفه، فلانى به بینیش بزرگى و تکبّر میکند، و از غم اللَّه انفه، خداوند بینیش را بخاک مالید.
زجاج گوید: یعنى بزودى در آخرت قرار میدهد براى او نشانه و علامتى که شناخته شود بسبب آن اهل آتش از سیاهى چهره هایشان، و جایز است که سمه مفرد آید براى مبالغه در دشمنى پیغمبر (ص) پس طورى زشت و قبیح شود که از غیرش شناخته شود چنانچه عداوت او با پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله نحوى بود که از غیرش مشخّص بود.
فراء گوید: علامت و داغ را مخصوص خرطوم و بینى قرار داد براى اینکه آن در وسط چهره است، بعلّت اینکه بعضى از صورت حکایت از کل و تمام چهره میکند.
ابن عباس گوید: مقصود اینست که ما در جنگ با شمشیر ضربتى بر آن میزنیم تا اثرش باقى بماند، پس در جنگ ضربتى بر بینى او خورد که اثرش باقى بود تا هلاک شده.
قتاده گوید: یعنى: بزودى علامتى از عار و ننگ بر او خواهیم گذارد که براى همیشه باقى باشد.
قتیبى گوید: عرب میگوید بتحقیق بر او نشانه بدى گذارد، و مرادشان اینست که بر او ننگى چسبانید که هرگز از او جدا نشود، براى اینکه داغ هیچ وقت پاک و زدوده نمیشود و اثرش نابود نمیگردد، و خدا الحاق نمود بکسى که یاد شد ننگى را بآنچه او را بسبب آن از عیبهایى که مانند داغ در چهره است که از او جدا نمیشود.
و بعضى گفته اند: مقصود از خرطوم شراب است، پس معنایش اینست بزودى او را بر شرب خمر و شراب خوارى معرّفى خواهیم نمود، شاعر گوید:
| ابا حاضر من یزن یعرف زناؤه | و من یشرب الخرطوم یصبح مسکر | |
اى ابو حاضر (یکى از صحابه است) کسى که زنا کرد شناخته میشود زنا او و کسى که شراب نوشید صبح میکند در حالى که مست است، شاهد این بیت کلمه خرطوم است که بمعناى خمر و شراب آمده است.
______________________________
[۱] مانند زیاد بن ابیه که معاویه علیه الهاویه او را ملحق و ملصق به پدرش ابو سفیان نمود با اینکه از آنها نبود، او را زنیم و فرزند حرام زاده اش را عبید اللَّه زنیم پسر زنیم گویند.( مترجم)
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۵