معنای شاهد ومشهود در قرآن مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی
«گفتار بزرگان در معناى شاهد و مشهود»
(وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ) در این چند قول است:
(۱) ابن عباس و قتاده گویند که شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. و از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السّلام است روایت شده.
از پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت شده که فرمود: روز جمعه را شاهد نامیده اند براى اینکه هر کس در آن عمل کند از خوب و بد گواهى دهد. و در حدیث آمده که خورشید طلوع و غروب نکرد بر روزى که بالاتر از جمعه باشد. و در آن ساعتى است که موفّق نمیشود کسى در آن که خدا را بخیر بخواند مگر اینکه دعایش مستجاب شود و یا پناه از شرّى برد مگر اینکه خدا او را پناه دهد. و روز عرفه مشهود است مردم در آن حاضر میشوند عرفات موقف حجّ را و فرشتگان در آنجا حاضر میشوند.
(۲) ابراهیم گوید: شاهد روز نحر روز عید اضحى و قربانست و مشهود روز عرفه است.
(۳) در روایت دیگر ابن عبّاس و سعید بن مسیّب گویند شاهد محمّد صلّى اللَّه علیه و آله است و مشهود روز قیامت است. از حسن بن على علیهما السّلام هم همین را روایت کرده اند. و نقد شده که مردى داخل مسجد پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله شد و دید مردى از حضرت رسول صلّى اللَّه علیه و آله حدیث میکند گوید: پس از شاهد و مشهود پرسیدم گفت بلى شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. پس از او گذشتم بدیگرى رسیدم که او هم از پیغمبر (ص) حدیث میکرد. پس از او هم از شاهد و مشهود پرسیدم گفت شاهد روز جمعه و مشهود روز قربانست. پس از آن دو گذشته بیک جوانى رسیدم که صورتش مانند دینار طلا میدرخشید و جلب نظر میکرد و او هم از پیغمبر (ص) حدیث مینمود. پس باو گفتم مرا خبر بده از شاهد و مشهود. پس گفت امّا شاهد محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و امّا مشهود پس روز قیامت است آیا نشنیده اى خداوند سبحان میفرماید یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً. و نیز فرمود: ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ. پس از اوّلى پرسیدم که کیست گفتند ابن عبّاس و از دوّمى سؤال کردم گفتند ابن عمرو از سوّمى پرسیدم گفتند او حسن بن على علیهما السّلام است.[۲]
(۴) شاهد روز عرفه و مشهود روز قیامت است. ابى درداء از پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله روایت نموده که در روز جمعه زیاد بر من صلوات بفرستید پس آن روز مشهود است که فرشتگان در آن حاضر میشوند و هیچکس نیست که بر من صلوات بفرستند مگر اینکه صلوات او را بر من عرضه میکنند تا از آن فارغ شود گوید: گفتم و بعد از مرگ شما همین طور است فرمود:
انّ اللَّه حرّم على الارض، ان تأکل اجساد الانبیاء فنبىّ اللَّه حىّ یرزق
. بدرستى که خداوند بر زمین حرام کرده که گوشت پیامبران را بخورد و نابود کند. پس پیغمبر خدا زنده و روزى میخورد.[۳]
(۵) عکرمه گوید: شاهد فرشته ایست که بر بنى آدم گواهى میدهد، و مشهود روز قیامت است و این دو آیه را تلاوت کرد (وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ) هر کس خواهد آمد که با او شاهد و راننده اى هست (وَ ذلِکَ یَوْمٌ- مَشْهُودٌ) و اقوالى دیگرى در معناى شاهد و مشهود مانند قول جبائى هست وى میگوید: شاهد کسانى هستند که شهادت و گواهى بر مردم میدهند و مشهود آنهایى هستند که شهادت بر ایشان داده شده. و قول حسین بن فضل که شاهد این امّت و مشهود امّتهاى دیگر است براى آیه شریفه (لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ) و بگفته بعضى شاهد اعضاء بنى آدم و مشهود ایشانند بجهت آیه کریمه (یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ) روزى که گواهى میدهد بر ایشان زبانهایشان و بگفته برخى شاهد حجر الاسود و مشهود حجّاج هستند.
و بعضى گفته اند: که شاهد شبانه روز است و مشهود فرزندان آدمند و براى حضرت حسین بن على علیهما السّلام انشاد کرده اند:
| مضى امسک الماضى شهیدا معدّلا | و خلّفت فى یوم علیک شهید | |
گذشت روز گذشته تو در حالى که گواه و شاهد عادلى بود و بجا گذاردى در روزى که بر تو شهادت خواهد داد.
شاهد این بیت شهید است که بمعناى روز باشد.
| فان انت بالامس اقترفت اسائه | فقیّد باحسان و انت حمید | |
پس اگر تو در دیروز مرتکب کار بدى شدى پس آن را باحسان کار خوب مقیّد نما تا تو پسندیده و ستوده شوى.
| و لا ترج فعل الخیر یوما الى غد | لعلّ غدا یأتى و انت فقید | |
و کار خوب را از امروز بفردا تأخیر میانداز زیرا ممکن است فردا بیاید و تو از دنیا رفته باشى. و بعضى گفته اند: شاهد پیامبران سلف و مشهود محمّد (ص) است.
بیانش اینست (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ) و آن گه که خدا پیمان از پیامبران گرفت تا قول خدا. فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ. پس گواهى دهید و من هم با شما از گواهان هستم. و بعضى گفته اند: شاهد خدا و مشهود لا اله الا اللَّه. بیان آن قول خداست. شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الایه. و بعضى گفته اند: شاهد خلق و مشهود حقّ است و شاعر اشاره کرده بقول خودش
| ایا عجبا کیف یعصى الا له | ام کیف یجحده الجاحد | |
اى واى عجب چگونه خدا را معصیت مینماید یا چگونه انکار میکند آن را انکار کننده اى.
| و للَّه فى کلّ تحریکه | و فى کلّ تسکینه شاهد | |
و براى خدا در هر حرکت انداختن و در هر ساکن گردانیدن شاهد، و گواهى است.
| و فى کلّ شىء له آیه | تدلّ على انّه واحد | |
و در هر چیز از موجودات سماوى آفاقى و انفسى براى او نشانه و آیتى است که دلالت بر وحدانیت و یکتایى او نماید پس این هشت قول راجع به شاهد و مشهود.
ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره البروج آیه ۳