ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره الزمر ۳۶ الی ۴۰

[سوره الزمر (۳۹): آیات ۳۶ تا ۴۰]

أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (۳۶)

وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ (۳۷)

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَهٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ (۳۸)

قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى‏ مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (۳۹)

مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ (۴۰)

ترجمه:

آیا خدا کفایت کننده بنده خود نیست؟ و مى‏ترسانند تو را به آنان که غیر او هستند و کسى که خدا او را گمراه کند پس براى او هدایت کننده‏اى نباشد.

و کسى که خدا او را هدایت کند پس او را گمراه کننده ‏اى نباشد، آیا خداوند عزیز صاحب انتقام نیست؟. و اگر پرسش کنى از ایشان که چه کسى آسمانها و زمین را آفرید گویند البته خداوند! بگو آیا پس دیدید آن چه را غیر از خداوند مى‏ خوانید که اگر خداوند ضررى به من اراده کند آیا میتوانند ضرر او را دفع کنند یا اگر اراده کند بر من رحمتى را آیا آنان میتوانند بازدارنده رحمت او باشند، بگو بس است مرا خداوند بر او توکل مى‏کنند توکل کنندگان. بگو اى قوم، عمل کنید بر توانایى خویش همانا من عمل کننده ‏ام، پس بزودى بدانید.

آن که بیایدش عذابى خوار مى‏کند او را و فرود آید بر او عذابى پاینده.

قرائت:

عبده- اهل کوفه غیر از «عاصم» و «ابو جعفر»، (بکاف عباده) به صورت جمع خوانده و دیگران به صورت مفرد قرائت کرده‏اند. توجیه در قرائت اول این که تقدیر چنین مى‏باشد (آیا خداوند نگهدارنده نیست بندگان پیامبر خود که ابراهیم را از آتش، نوح را از غرق و یونس را از شکم ماهى و انبیاء را از خطرات نگه داشت، پس تو را نیز نگه داشته و محافظت مى ‏کند).

و توجیه در قرائت دوم این است که تقدیر چنین باشد: (آیا خداوند کفایت کننده نیست تو را)، یعنى اگر چه آنها تو را مى‏ترسانند ولى خداوند تو را نگهدارى مى ‏کند.

کاشفات- ممسکات- این دو کلمه را به دو صورت قرائت کرده‏اند، اول با تنوین و دوم با اضافه به کلمه ما بعد. و شاید منصوب بوده که حال باشد.

تفسیر:

چون خداوند صادق و مصدق را وعده داد به دنبال آن بیان مى ‏کند که ایشان را یارى و کفایت مى‏ کند اگر چه دشمنان به قصد اذیت ایشان باشند و مى ‏گوید:

أَ لَیْسَ اللَّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ‏ (آیا خداوند کفایت کننده بنده خود نیست) از کلمه استفهام تقریر استفاده شده است و منظور از عبد حضرت محمد (ص) میباشد، یعنى خداوند او را در مقابل خطر دشمن محافظت مى‏ کند، وَ یُخَوِّفُونَکَ‏ (و مى‏ترسانند تو را) اى محمد! بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ‏ (به آنان که غیر او هستند) «قتاده، سدى، و ابن زید» گویند: کفار آن حضرت را از بتها و اوثانى که عبادت مى ‏کردند مى ‏ترساندند، زیرا که مى‏گفتند: اى محمد ما مى ‏ترسیم که خدایان تو را هلاک کنند.

برخى گفته ‏اند: «خالد» از طرف پیغمبر (ص) مأمور شد که برود و بتها را بشکند، چون آمد، و بت پرستان به وى گفتند: اى خالد بپرهیز از خشم بتها که خشم ایشان سخت است، ولى خالد ترتیب اثر نداده و با تبر آنها را خرد کرده و به زمین ریخت و گفت: کفران باد بر شما نه سبحان، سبحان بر آن که شما را اهانت کند چه این که خدا را مى‏بینم که شما را اهانت کرده است.

وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (و آن که او را خداوند گمراه کند پس براى او هدایت کننده‏اى نباشد) یعنى آن که را خداوند از طریق بهشت به کفر و گناهانش گمراه کند، کسى نخواهد بود که او را بسوى بهشت رهنمون باشد.

و نیز گفته شده که مقصود از آیه مذکور چنین است: آن را که خداوند وصف کرده که گمراه است زمانى که گمراه شود از راه حق پس براى او کسى نخواهد بود که به عنوان هادى نامیده شود.

و یا این که: هر که را خداوند از بهره ‏هاى هدایت محروم کند براى او کسى بهره ‏اى نخواهد رساند.

وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍ‏ (و آن را که خدا هدایت کند پس براى او گمراه کننده‏اى نباشد) یعنى هر که را خداوند به راه بهشت هدایت کند، هیچ کس نمى‏تواند او را از آن باز دارد.

أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ (آیا نیست خداوند عزیز) یعنى تواناى قاهرى که کسى بر او غلبه نکند.

ذِی انْتِقامٍ‏ (صاحب انتقام) از دشمنانش که نعمتهاى او را منکر میشوند.

سپس به پیغمبر خود مى ‏گوید:

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ‏ (و اگر از ایشان بپرسى) اى محمد مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‏ (چه کسى آفرید آسمانها و زمین را) و آنها را ایجاد کرد پس از آن که معدوم بودند لَیَقُولُنَّ اللَّهُ‏ (هر آینه گویند البته خداوند) آفریدگار آنهاست، زیرا که بت پرستان با اینکه بتها را عبادت مى‏کنند ولى به خالقیت خداوند اقرار دارند، سپس خداوند بر کافران استدلال مى‏کند، آن چه را که عبادت مى‏کنند از غیر خداوند نمى‏توانند مالک برطرف کردن ضرر و بدى از ایشان باشند قُلْ‏ (بگو) بر ایشان اى محمد أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ (پس آیا دیدید آنچه را مى ‏خوانید به غیر از خداوند، اگر اراده کند خدا بر من از ضررى) یعنى از مرض و فقر و بلاء و شدت.

هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ‏ (آیا برطرف کننده هستند آنان ضرر او را) که از من برطرف کنند أَوْ أَرادَنِی بِرَحْمَهٍ (یا اگر براى من اراده کند رحمتى را) از خیر و سلامت‏ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ‏ (آیا آنان نگهدارنده‏اند رحمت او را) یعنى آیا مى‏توانند جلوگیرى کنند از رحمتى که خداوند بمن بکند، خلاصه منظور این است، آن که ناتوان از کشف ضرر و زیان و عاجز از رساندن خیر و رحمت است از کسى که به او تقرب مى‏جوید چگونه سزاوار عبادت است، آرى عبادت تنها سزاوار کسى است که بر همه اینها توانا باشد و ناتوانى و عجز او را فرا نگیرد که این تنها خداوند متعال است.

قُلْ‏ (بگو) اى محمد حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُونَ‏ (بس است مرا خداوند و بر او توکل مى‏ کنند توکل کنندگان) و کسى که بر غیر او توکل کند بر غیر کفایت کننده حال بندگان توکل کرده است.

قُلْ‏ (بگو) اى محمد بر ایشان‏ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى‏ مَکانَتِکُمْ‏ (اى قوم عمل کنید بر توانایى خویش) یعنى به اندازه قدرت و کوشش خود تلاش کنید در هلاکت من و ناتوان کردن امر من‏ إِنِّی عامِلٌ‏ (همانا من عمل کننده ‏ام) به قدر قدرت و توانایى خود فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ‏ (بزودى بدانید آن را که بیایدش عذاب که خوارش کند و فرو آید بر او عذاب پاینده) تفسیر این آیه گذشت. و منظور تهدید از وعید است.

نظم:

خداوند این جمله را (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ) به جمله‏ (وَ یُخَوِّفُونَکَ) پیوسته تا معلوم گردد که: سزاوار نیست اى پیامبر تو را به بتها بترسانند با این که اعتراف مى ‏کنند خالق جهانها خداوند یکتاست.

ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج‏۲۱