ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن فضل بن حسن طبرسی سوره ص ۱۱ الی ۱۵
[سوره ص (۳۸): آیات ۱۱ تا ۱۵]
جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ (۱۱)
کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ (۱۲)
وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَهِ أُولئِکَ الْأَحْزابُ (۱۳)
إِنْ کُلٌّ إِلاَّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ (۱۴)
وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاَّ صَیْحَهً واحِدَهً ما لَها مِنْ فَواقٍ (۱۵)
ترجمه:
لشکرى اند در آنجا شکست خورده از احزاب.
تکذیب کرد پیش از ایشان، قوم نوح و عاد و فرعون صاحب میخها.
و ثمود و قوم لوط و اصحاب ایکه ایشانند احزاب.
نبودند همه مگر تکذیب کردند رسولان را، پس حق شد عقاب.
و نظر نکنند اینان مگر فریاد واحدى را، نیست براى آن رجوعى.
قرائت:
اهل کوفه غیر از «عاصم» (من فواق) با ضمّ خوانده اند و دیگران به فتح خوانده اند، و این دو لغت مانند (قصاص) به فتح و (قصاص) به ضمه مى باشد و آن از باب (افاقه) و هوشیارى است و برخى گفته (فواق) به فتح اول به معنى راحتى و به ضم اول به معنى مهلت و انتظار است. و این قول «ابو عبیده» و «فراء» مى باشد.
اعراب
جُنْدٌ ما هُنالِکَ– لفظ (ما) زاید است و (جند) مبتداء بوده و خبرش (مهزوم) مىباشد و (هنا لک) صفت براى (جند) است.
شرح لغات:
هنا لک- اشاره به مکان بعید است.
احزاب- جمع حزب و آن به معنى جماعت است.
فواق- به معنى رجوع و بازگشت است.
تفسیر:
خداوند از شکست کافران در جنگ «بدر» حکایت کرده و مىگوید:
جُنْدٌ ما هُنالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ (لشکرىاند آنجا، شکسته خورده از احزاب) «قتاده» گوید: خداوند سبحان در مکه از شکست مشرکان در جنگ خبر داده و تأویل آن در جنگ «بدر» بوقوع پیوسته است، و (هنالک) اشاره به جنگ بدر است، یعنى آنان که این سخن را گفتند از جمله کفارى هستند که با پیغمبران جنگ کرده و شکست مى خورند، و تو اى پیغمبر بر علیه آنان یارى شده و غالب خواهى شد. و ایشان احزابى هستند که در جنگ «خندق» با پیغمبر ما جنگ کردند، و وجه اتصال این جمله به ما قبل خود این است که:
چگونه ایشان مى توانند به آسمانها صعود کنند در حالى که از گروههاى مختلفى هستند که همواره در مقابل نهضتهاى انبیاء شکست خورده اند.
کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ (تکذیب کرد پیش از ایشان) یعنى قبل از این کفار:
قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ (قوم نوح و عاد و فرعون صاحب میخها) درباره لفظ (اوتاد) اختلاف شده که اینک توجه مى کنید:
۱- «ابن عباس»، «قتاده» و «عطاء» گویند: مراد از میخها بازیچه- هایى بود که فرعون با آنها بازى مى کرد.
۲- «سدى»، «ربیع بن انس»، «مقاتل» و «کلبى» گویند: فرعون چون به کسى غضب و خشم مى کرد دستها و پاهاى او را با میخ به زمین میکوبید و این عذابى بود که او اعمال مى کرد.
۳- «ضحاک» گفته است: منظور از (اوتاد) بنیان است، یعنى فرعونى که صاحب بنیان است.
۴- «جبائى» و «قتیبى» گویند: مراد از (ذو الاوتاد) صاحب لشکریان و جمعیتهاى بسیار است به معنى این که آنان ملک او را استوار ساخته و امرش را تقویت کنند، آن چنان که میخ چیزى را محکم و ثابت مى کند.
۵- به این جهت (ذو الاوتاد) گفته شده که فرعون داراى لشکریان سیر کننده در زمین و کثرت میخهاى خیمهها بوده است پس به کثرت (اوتاد) تعبیر از کثرت لشکریان شده است.
وَ ثَمُودُ (و ثمود) یعنى قوم صالح و قوم لوط و اصحاب الئیکه (وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَهِ) و آنان قوم «شعیب» بودند أُولئِکَ الْأَحْزابُ (ایشانند احزاب) خداوند چون حال این دروغگویان را بیان کرد به ما تذکر میدهد که مشرکان قریش نیز حزبى از این احزاب مىباشند و مقصود این است که ایشان حقا احزاب شیطان مىباشند.
إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ (و نبودند همه مگر تکذیب کردند رسولان را) فَحَقَّ عِقابِ (پس حق شد عقاب) یعنى عقاب بر ایشان واجب شد به این که رسولان مرا تکذیب کردند.
وَ ما یَنْظُرُ (و ننگرند) یعنى انتظار نبرند هؤُلاءِ (اینان) یعنى کافران مکه إِلَّا صَیْحَهً واحِدَهً (مگر فریاد واحدى) و ن نفخه اول است در صور ما لَها مِنْ فَواقٍ (نیست بر آن رجوعى) یعنى براى این صیحه، هوشیارى براى رجوع به دنیا نیست. و این سخن از «قتاده» و «سدى» مىباشد و مراد این است که عقوبت امت «محمد» تا روز قیامت تأخیر مىافتد و عقوبت امتهاى دیگر معجّلا در دنیا انجام مىشود چنان که خداوند مىگوید: (بَلِ السَّاعَهُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَهُ أَدْهى وَ أَمَرُّ) «بلکه ساعت است وعده ایشان و ساعت است هراسناکتر و تلختر- قمر- ۴۶».
«فرّاء» گوید: زمانى که حیوان بچه خود را شیر دهد تا بچه فارغ و نازل شود این حالت را (افاقه) گویند و این همان لغت (فواق) است، براى کسى که راحت گشته و انتظار استراحت کند گفته مىشود و «ابن زید» گوید: فواق به معنى فتور است که به معنى سستى است
.
ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۲۱