تفسیر و تفاسیر شیعه قرن پانزدهم

تفسیر الکاشف

اثر شیخ محمد جواد ( ۱۳۲۱ – ۱۴۰۱ ق ) فرزند شیخ محمود مغنیه عاملى از علماى شیعه در لبنان و از محققین بلند آوازه معاصر ( – آل مغنیه ). این تفسیر در هفت مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل تمام قرآن کریم است .
مؤلف در اثر خود پس از ذکر آیه , نخست به لغت و اعراب کلمات و بعد به معنى آیه مى پردازد و آن را به نحو وافى شرح مى کند.این کتاب کرارا تجدید طبع یافته است .
اثـر دیـگر محمد جواد مغنیه تفسیر المبین نام دارد و آن در یک مجلد به زبان عربى و شیوه ادبى شامل تمام قرآن کریم است .
مـؤلف در این اثر مانند تفسیر شبر یا جلالین مختصرا به شرح موجز آیات و عبارات قرآنى پرداخته است .این تفسیر مکررا در ایران طبع گردیده است .

منابع :

تفسیر الکاشف , تفسیر المبین ; معجم الدراسات القرآنیه , ۲۳۹.

المیزان فى تفسیر القرآن

اثـر عـلامـه سـیـد محمد حسین طباطبائى ( ۱۳۲۱ – ۱۴۰۲ ق ) فرزند سید محمد طباطبائى , از اعاظم حکما و مفسران امامیه .تفسیر مورد بحث در بیست مجلد به زبان عربى شامل تمامى قرآن کریم است .
تـرجمه فارسى آن نخستین بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتید و محققین حوزه علمیه قم به عـمل آمده سپس استاد محمدباقر موسوى همدانى کل این اثر را به فارسى ترجمه کرده است که کرارا در ۴۰ جلد به طبع رسیده است .
مؤلف در این تفسیر اساس کار خویش را بر قاعده ( القرآن یفسر بعضه بعضا ) قرار داده است .و نیز در مقدمه خود تصریح مى کند: در این تفسیر به منظور اینکه به طریقه اهل بیت (ع ) تفسیر کرده باشیم تنها در جهات زیر بحث مى کنیم :

1) معارفى که مربوط است به اسماء خداى سبحان و صفات او از حیات و علم و قدرت و سمع و بصر و یکتایى و امثال آن .
۲) مـعارف مربوط به افعال خدایتعالى چون خلق و امر و اراده و مشیت و هدایت و اضلال و قضاء و قدر و جبر و تفویض و رضا و غضب و امثال آن .
۳) معارفى که مربوط است به واسطه هایى که بین بارى تعالى و انسان هستند مانند حجابها و لوح و قلم و عرش و کرسى و بیت العمور و آسمان و زمین و ملائکه و شیطانها و جن و غیر ذلک .
۴) معارفى که مربوط است به خود انسان در زندگى قبل از دنیا.
۵) معارفى که مربوط است به انسان در دنیا.
چـون تـاریخ پیدایش نوع او و خودشناسیش و شناسایى اصول اجتماعى و مساله نبوت و رسالت و وحـى و الـهـام و کـتـاب و دیـن و شریعت که از این باب است مقامات انبیاء که از داستانهاى آنان استفاده مى شود.همان داستانهایى که قرآن کریم از آن حضرات حکایت کرده است .
۶) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنیا به معنى عالم برزخ و معاد.
۷) مـعـارف مـربـوط به اخلاق نیک و بد انسان که مقامات اولیاء در صراط بندگى یعنى اسلام و ایمان و احسان و اخبات و اخلاص و غیر ذلک مربوط به این معارف است .
و امـا آیـاتـى که مربوط است به احکام دینى در این تفسیر پیرامون آنها بحث نشده چون که بحث پیرامون آنها مربوط به کتاب فقه است نه تفسیر.

سـپـس در هر چند آیه بعد از تمام شدن بحثها و بیانات تفسیرى بحث هایى متفرق از روایات قرار داده ایـم و در آن به آن مقدار که برایمان امکان داشت از روایات منقوله از رسول خدا (ص ) و ائمه اهل بیت (ع ) هم از طرق عامه و هم خاصه نموده ایم .

مـؤلـف نخست چند آیه از قرآن کریم را آورده سپس به طور مزجى قسمت قسمت از آیه را مجدد یـاد مـى کـنـد و بـه تـفسیر آن مى پردازد و نیز اول تحت عنوان بیان بحثهایى فلسفى , اجتماعى , تـاریخى , علمى و اخلاقى پیش مى آورد سپس با بحث روائى و نقل روایات سخنان خویش را پایان مى بخشد.
تـفـسیر المیزان از مهمترین و جامعترین تفسیرهاى شیعه در عصر جدید و به طور مطلق یکى از چند تفسیر عمده و اساسى در قرن اخیر است و امروزه مشهورترین تفسیر نزد امامیه است .
مؤلف از تالیف این تفسیر گرانقدر در ۱۳۹۲ ق فراغت یافت .
مـجـلـد اول در ۱۳۷۵ ق و مـجـلـد بیستم آن در ۱۳۹۲ ق در تهران توسط دارالکتب الاسلامیه و همزمان در بیروت توسط موسسه اعلمى طبع گردید و پس از آن در بیروت و تهران تجدید طبع گردیده است .ترجمه هاى فارسى نیز بارها تجدید طبع یافته است .

مـنـابـع :

تـفسیر المیزان , ۱ – ۲۰; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۱۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۲/۸۶۳.

معارفى از قرآن

اثـر سـیـد عـبدالحسین دستغیب ( ۱۳۳۲ – ۱۴۰۲ ق ) از علماى مبارز و انقلابى عصر جدید که به دست مخالفان به شهادت رسید.تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسى شامل شرح سوره حدید.
مؤلف آن را به سبک کلامى با روحیه اى عرفانى نگاشته است .این اثر توسط انتشارات فقیه , طبع گردیده است .
شـهـیـد دسـتـغیب داراى دو تفسیر دیگر نیز مى باشد:

1) تفسیر سوره نجم در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى شامل اثبات معراج پیغمبر اسلام (ص ) و رد شبهات مخالفین .این تفسیر در شیراز طبع گردیده است .
۲) تفسیر سوره قمر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه استدلالى به نام حقائقى از قرآن مجید.این کتاب در شیراز طبع گردیده است .

مؤلف همچنین داراى تفسیرهایى بر سوره یس و سوره حجرات و دیگر سوره هاست .

منابع :

تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۸۵, مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۳/۷۲۹.

مخزن العرفان

اثـر حـاجـیـه نـصـرت خانم ( ۱۳۰۸ ق – ۱۴۰۳ ق ) دختر حاج سید محمد على حسینى اصفهانى مـعـروف بـه امـیـن یا امینه که مؤلفات خود را به نام یک بانوى ایرانى منتشر مى کرد و از زنان دانشمند و پارساى عصر جدید بود ( – امین , حاجیه نصرت خانم ). ایـن تـفسیر در پانزده مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى و استدلالى و روائى شامل تمامى قرآن کریم است .

مؤلف در این اثر پس از ذکر یک یا چند آیه از قرآن کریم نخست آن را به فارسى روان ترجمه نموده سـپس به تفسیر و تاویل و شرح مبسوط آن مى پردازد و نیز معانى عرفانى و جنبه هاى ادبى و سایر موارد آن را بیان مى کند.

مفسر در این تفسیر همواره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (ع ) و همچنین از اقوال مفسران متقدم شیعه استفاده مى کند.ایـن تـفـسـیـر در حـیات مؤلف در پانزده مجلد بین سالهاى ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۴ ش در اصفهان طبع گردیده است .

مـنـابـع :

تـفـسـیـر مخزن العرفان , اعیان الشیعه , ۳/۴۹۹; تاریخ علماى معاصرین , ۳۱۱; الذریعه , ۲۰/۲۲۹; دانـشـمـندان و بزرگان اصفهان , ۴۴۵; گنجینه دانشمندان , ۳/۱۱۴; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۲/۴۱۵۱.

انوار نبوت

از سـیـد عـبـاس ( ۱۳۱۸ ق – ۱۴۰۴ ق ) فرزند سید حبیب معروف به مدرس حاج سید جوادى , از مجتهدان و علماى قزوین .تفسیر مورد بحث به زبان فارسى است .
مفسر پس از ذکر هر آیه به شرح و بیان آن مى پردازد و در بعضى موارد از روایات بهره گرفته است و تفسیرى است تحت لفظى و غالبا ترجمه فارسى آیات را دربردارد.
مـجـلد اول شامل تفسیر سوره حمد تا پایان سوره نساء است و این تفسیر در تهران به چاپ رسیده است .

منابع :

تفسیر انوار نبوت ; یادداشتهاى شخصى .

اضواء على متشابهات القرآن

اثـر شـیخ خلیل یاسین ( ۱۳۲۸ – ۱۴۰۵ ق ) فرزند شیخ ابراهیم عاملى , از علما و مفسران شیعه در لبنان .تفسیر مورد بحث به زبان عربى و تفسیرى گزینشى و به ترتیب سوره هاى قرآن کریم است .
مـفـسـر در هر سوره از قرآن که داراى آیه متشابه است آنرا یاد کرده سپس اشکال و اعتراض را به عنوان سؤال مطرح مى نماید و بعد تحت عنوان جواب تفسیر آیه را بطرز محققانه و به سبک بسیار قانع کننده و استدلالى و موجز بیان مى دارد.ایـن تـفـسیر در دو جلد در ۱۶۰۰ سؤال و جواب در بیروت چاپ گردید و سپس در ۱۶۵۱ سؤال و جواب تجدید چاپ شد.

مـنـابـع :

اضواء على متشابهات القرآن ; مستدرکات , اعیان الشیعه , ۱/۴۰; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۱.

تفسیر نوین

اثـر اسـتـاد مـحـمـدتقى شریعتى مزینانى ( م ۱۳۶۶ ش – ۱۴۰۸ ق ) از بنیانگذاران نهضت فکرى اسلامى در ایران پدر و مربى دکتر على شریعتى .ایـن تـفـسـیر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه ادبى و علمى نوین شامل بخشى از قرآن کریم مى باشد.
معروفترین اثر مؤلف همین تفسیر است که اختصاص به شرح و تفسیر جزء سى ام قرآن از آغاز سوره عم تا پایان است .و شـامـل مـقدمه مفصل و نیز مباحثى از تاریخ قرآن مخصوصا اثبات عدم تحریف و اینکه قرآن به جـمـع و تـدوین عثمان بى کم و کاست محفوظ مانده است و همچنین اثبات اینکه ترتیب کنونى قـرآن فرموده رسول اکرم (ص ) در زمان ایشان گردآورى شده و تاکنون بى زیادت و نقصان باقى مانده است و نیز داراى شرحى از اعجاز و بلاغت قرآن مى باشد.

و نـیـز در زمینه ترتیب کلمات و نظم کلى و انحصارى ترتیب حروف و انتخاب کلمات و الفاظ در قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر مى کند.در ایـن تـفـسـیـر مـنتهاى کوشش به عمل آمده است که براى عموم قابل استفاده باشد تا مردم مسلمان با مانوس شدن به قرآن به صلاح و تقوى نزدیک شوند به همین دلیل حتى الامکان از طرح مطالب مشکل و به کار بردن اصطلاحات علمى و فلسفى خوددارى گردیده است .
مؤلف پس از ذکر هر آیه ترجمه فارسى روان آن را مى آورد.سپس هر عبارت قرآنى را با بیانى ساده و شیوا شرح و تفسیر کرده است .
این تفسیر بیش از بیست بار تاکنون تجدید طبع یافته است .

منابع :

تفسیر نوین ( تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , ۱۳۵۳ ش ); تفسیر و تفاسیر جدید, ۴۰ – ۴۲ و ۱۵۱ – ۱۶۱; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۴۰۰.

تفسیر و ترجمه قرآن مجید

اثـر زین العابدین رهنما ( ۱۲۷۲ ش – ۱۳۶۶ ش ) فرزند شیخ على شیخ ‌العراقین مازندرانى معروف بـه رهـنـمـا, از بـرجسته ترین نویسندگان سلسله آل مازندرانى ( – آل مازندرانى ) این تفسیر به فـارسـى در چهار جلد, داراى یک مقدمه , شامل بحث در کلیات قرآن و کیفیت ترجمه و تفسیر و معرفى بعضى از ترجمه هاى قرآن کریم به زبانهاى مختلف است .
جلد اول ) شامل سوره فاتحه تا آخر سوره اعراف .
جلد دوم ) شامل سوره انفال تا پایان سوره حج .
جلد سوم ) از آغاز سوره مؤمنون تا پایان سوره فصلت .
جلد چهارم ) از آغاز سوره شورى تا آخر قرآن .
شـیـوه مـفـسـر چنین است که پس از ذکر آیه قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را مى آورد تـرجـمه فارسى آیات داراى شماره مسلسل است و مفسر با ذکر شماره مسلسل ترجمه فارسى در پاورقى به تفسیر مختصر مى پردازد و از تفسیرهاى کهن مانند تفسیر ابوالفتوح رازى و تفسیر کبیر و تفسیر طبرى سود جسته است .
مجلدات این تفسیر از ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۴ طبع و منتشر شده است .

منبع : ترجمه و تفسیر قرآن مجید, نگارش زین العابدین رهنما.

تفسیر اویسى

اثـر شـیـخ مـحـمد حسین ( ۱۳۳۶ – ۱۴۱۱ ق ) فرزند غلام على اویسى قزوینى , از علماى اعلام و مدرسان نامدار حکمت و علوم عقلى در قزوین .مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوین نزد سید احمد عماد حاج سید جوادى و شیخ مهدى معروف به قاضى فراگرفت .
سـپـس سـطـوح فقه و اصول و مطول را از حوزه علمى آقا سید محمد مهدى تقوى و شیخ احمد تالهى به پایان رسانید و نیز کلام و رسائل و مکاسب خویش را نزد شیخ یحیى مفیدى تلمذ نمود.حکمت و فلسفه را از محضر فیلسوف مشهور سید ابوالحسن رفیعى قزوینى فراگرفت .
در حدود سال ۱۳۷۲ ق به قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا حسین بروجردى و اصول را از حوزه درس شیخ عباس شاهرودى و سید محمود داماد بهره مند گشت .وى سالها از محضر علامه طباطبائى صاحب تفسیر المیزان تلمذ کرد.

در سالهاى آخر اقامت وى در قم مفسر از اصحاب نزدیک استادش صاحب تفسیر المیزان محسوب مى گشت .سـپـس در سـال ۱۳۸۰ ق به زادگاه خویش قزوین بازگشت و به تدریس فقه و اصول پرداخت و تدریس فلسفه در قزوین منحصر به او شد.

و تـا آخرین روزهاى زندگى خویش در مدرسه التفاتیه مشغول تدریس فلسفه عالى بود و جمعى از افاضل طلاب علوم دینى حلقه درس او را تشکیل مى دادند.
تـفـسیر مورد بحث به فارسى است با ذکر نص بعضى از روایات و مطالب فلسفى و عرفانى به زبان عربى , سپس ترجمه آن به فارسى و بهره گیرى از روایات و احادیث ائمه اطهار (ع ) و نیز استشهاد از تـفـسـیرهاى کهن از جمله تفسیر فخر رازى و نقل اقوال حکماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد که آن را در مدت سى سال جمع و تالیف نموده است .

در این مدت از ۱۳۸۰ ق تا ۱۴۱۱ ق در مسجد حلیمه خاتون در شبهاى ماه رمضان براى شاگردان خود و طبقات مختلف درس تفسیر مى گفت و این مجلس تفسیر از باشکوه ترین و پرجمعیت ترین مجالس تفسیر قزوین محسوب مى گشت .نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه مؤلف در قزوین محفوظ است .

منابع : گنجینه دانشمندان , ۶/۱۶۷; ذیل ترجمه مفیدى ; یادداشتهاى شخصى .

البیان فى تفسیر القرآن

اثـر آیت اللّه سید ابوالقاسم خوئى ( ۱۳۱۷ – ۱۴۱۳ ق ) فرزند سید على اکبر موسوى خوئى نجفى , از ائمه فتوى و مراجع تقلید شیعیان جهان و زعیم حوزه علمیه .تـفـسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى و کلامى شامل مقدمه و مباحث قرآن پژوهى مختلف و سپس تفسیر سوره حمد است .

مـؤلـف در اثـر خـود نخست مدخل تفسیر را نگاشته که شامل خطبه کتاب و بیان علت تالیف این تـفسیر است و داراى چهارده فصل مى باشد که هر فصلى به چند فرع مستقل تقسیم مى گردد و نـیـز هر یک فصل داراى بحث تحلیلى بسیار مهم در کلیات و معارف قرآن مجید و عظمت اسرار کونیه و تشریعیه و نواحى اعجاز و امتیازات این کتاب آسمانى و اختلافات قراءآت و استدلال علمى و تحقیقى و عقلى بر عدم وقوع تحریف .
اهـم مـبـاحـث این اثر عبارتند از:

۱) بحث مؤلف در فضیلت قرآن و عجز انسان از توصیف قرآن و طریق معرفت به تفسیر قرآن .
۲) اعجاز قرآن : مؤلف در این فصل به اعجاز قرآن و اتقان معانى آن و اسرار نهفته اش پرداخته است .
۳) اوهام حول اعجاز قرآن , در رد و تخطئه نظریه صرفه .
۴) سـایر معجزات , بشارت و خبر نبوت رسول اکرم (ص ) در تورات و انجیل , اسلام آوردن بسیارى از یهودیان و نصارى .
۵) سخنى در باره قاریان هفتگانه .
۶) نگاهى به قرائتهاى قرآن و ضرورت بر تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و کیفیت قراءآت در نماز.
۷) آیا قرآن بر هفت حرف نازل شده است .
۸) مصون ماندن قرآن از هرگونه تحریف و کم و کاست .مـؤلـف بـحـث مـبسوطى در اثبات عدم تحریف و تصریحات اعلام امامیه به عدم تحریف به میان مى آورد.
۹) در باره گردآورى و کیفیت جمع آورى قرآن .
۱۰) حجیه ظواهر و اخذ به ظاهر قرآن .
۱۱) نـسخ در قرآن , معنى لغوى و اصطلاحى نسخ , اقسام سه گانه نسخ , آیه متعه و دلالت به جواز نکاح متعه .
۱۲) بـداء در هستى , بحث در علم الهى ازلى است و تنافى با قدرت او ندارد, بداء نزد شیعه امامیه , اقسام قضاء الهى .
۱۳) اصول کار تفسیر, قرآن , بطلان اعتماد بر ظن .
۱۴) حدوث قرآن و قدمت آن , بحث در صفات بارى تعالى .سپس مؤلف به تفسیر سوره الحمد پرداخته است .
نـخست محل نزول سوره را بحث کرده و بعد فضیلت و عدد آیات آن سپس به اندیشه و آرمان این سوره مى پردازد و بعد به تفسیر بسمله و آغاز تفسیر الحمد شروع نموده و سبک او چنین است که پس از ذکر آیه نخست قراءات را بیان مى کند و بعد لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسیر آیه مى پردازد و اساس شیوه او تفسیر قرآن با قرآن مى باشد.
و شیخ کاتب طریحى تاریخ تالیف این تفسیر را چنین به نظم آورده است .
رب الـسـمـاء انـزل قرآنه على النبى المصطفى الخاتم تفسیره ( البیان ) ارخ و قل خیر البیان من ابى القاسم این تفسیر تاکنون بیش از ده بار در نجف اشرف و بیروت به طبع رسیده است .
در طـبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پایان تفسیر سوره الحمد مؤلف بیست و شش تعلیقه بدان افـزوده اسـت کـه تـعلیقه اول در منابع حدیث ثقلین و تعلیقه بیست و ششم منابع روایه شفاعت مى باشد.
اثـر قـرآن پژوهى دیگر مرحوم آیت اللّه خویى تفسیر نفحات الاعجاز نام دارد, در یک مجلد به زبان عربى .مـؤلـف در ایـن اثـر پـاسـخ و رد مبسوطى به کتاب حسن الایجاز فى ابطال الاعجاز تالیف فردى آمریکائى به نام نصیرالدین الظافر به سبک کلامى و ادبى و استدلالى داده است .
این تفسیر در ۱۳۸۲ ق تجدید طبع یافته است .

منابع : تفسیر البیان ; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۹۸; الذریعه , ۲۴/۲۴۶; معجم الدراسات القرآنیه , ۴۴ و ۳۰۵; مـعـجـم الـمـؤمنین العراقیین , ۱/۶۴; نقباء البشر, ۱/۷۱; معجم رجال الفکر, ۱۶۹; معارف الرجال , ۱/۲۸۵.

مواهب الرحمن فى تفسیرالقرآن

اثـر سـیـد عبدالاعلى ( ۱۳۲۸ – ۱۴۱۴ ق ) فرزند سید على رضا سبزوارى نجفى , از مراجع تقلید و فقهاى شیعه .این تفسیر در چند مجلد به زبان عربى و شیوه روائى و حکمى شامل تمام قرآن کریم است .در مـجـلـه تراثنا آمده است که چند مجلد از این تفسیر رد نجف اشرف طبع و منتشر گردیده و سایر مجلدات در قید تالیف و چاپ مى باشد.

اثـر دیگر عبدالاعلى سبزوارى حاشیه و شرح تفسیر الصافى است که در یک مجلد به زبان عربى و شیوه روائى شامل بخشى از قرآن کریم مى باشد مؤلف با مشرب معقولى خود حواشى و شروحى بر تـفـسـیـر صافى ملا محسن فیض کاشانى ( ۱۰۰۷ – ۱۰۹۱ ق ) با استفاده از روایات ائمه اطهار (ع ) نگاشته است .
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وى در نجف اشرف موجود است .

منابع :

مجله تراثنا, شماره چهارم , سال دوم , شوال ۱۴۰۷ ق , ۲۸; معجم رجال الفکر و الادب , ۲۲۳.

التمهید فى علوم القرآن

اثر آیت اللّه محمد هادى معرفت ( متولد ح ۱۳۵۰ ق ), از ائمه اجتهاد و مدرسین خارج حوزه علمیه قم .این تفسیر در چند مجلد شامل مقدمات و مدخلهاى تفسیر به زبان عربى و شیوه استدلالى شامل تمام قرآن کریم از آغاز تا انجام آن است .
مـؤلـف در مـقدمه بر مدخل تفسیر خویش مى نویسد از آغاز اشتغال به طلب علم بسیار به شؤون قـرآن کـریم و مطالعه تفسیرهاى گوناگون و کتب حاوى علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان کـتـب تـفـسـیـر و عـلـوم مـربوط به آن را مطالعه مى کردم در دو مورد براى خود یادداشتهایى برمى داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نویسنده برایم مورد شک و تردید واقع مى شد و دوم آنچه مورد تحسین این جانب قرار مى گرفت .
و بـا مـرور زمـان انبوهى از یادداشتها نزد این جانب جمع گردید تا اینکه آنها را به فصول مختلف تبویب و تنظیم نمودم که در نتیجه شامل بحثهاى متنوع قرآنى گردید.
این بحثها را پس از تنظیم , مدخل تفسیر وسیط خود قرار دادم .
مـؤلـف مـجـلـد اول تـفسیر خویش را به بحث وحى و قرآن , و ظاهر آن و مجلد دوم را به ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به محکمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقیقت تاویل , مذاهب سلفیه و تشکیک آنها و ایجاد تشابه در آیات و بعد بعضى از آیات متشابه را ذکر نموده است .
مجلد اول تا چهارم این تفسیر طبع و منتشر گردیده است .

منابع :

تفسیر التمهید فى علوم القرآن , ۴ مجلد; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۲۶۰; مؤلفى الشیعه , ۳۸۶; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۶۸.

باد و باران در قرآن

اثـر مـهـنـدس مـهـدى بـازرگان ( متولد ۱۲۸۶ ش ) از اصلاحگران و رجال سیاسى و نخستین نخست وزیر ( رئیس دولت موقت ) در آغاز تکوین جمهورى اسلامى ایران .
وى از نـویـسـنـدگـان اسلامى متجدد و متعهد است ( براى نقش او در مبارزات ملى منتهى به انقلاب – انقلاب اسلامى ایران ). بـاد و بـاران در قرآن در یک مجلد و به زبان فارسى است و مؤلف , آیات مربوط به باد و باران را به شیوه علمى و استدلالى به تطبیق آنها با علوم جدید تفسیر کرده است .
این اثر به اهتمام سید محمد مهدى جعفرى توسط شرکت انتشار, منتشر گردیده است .مـؤلـف آثـار قرآن پژوهى متعدد دیگرى هم دارد از جمله : سیر تحول قرآن که حاوى بحث تازه و دقـیـقـى در باره نزول سورهاى قرآن کریم است این اثر را نیز آقاى سید محمد مهدى جعفرى به طبع رسانده است .
آموزش قرآن که حاوى تجوید و شیوه هاى آموزش درست خوانى و روخوانى قرآن است .شناخت وحى و جمله شناسى قرآن نیز جزو آثار قرآن پژوهى اوست .
جـدیـدتـرین اثر قرآنى مهندس بازرگان بازگشت به قرآن نام دارد که تاکنون چهار مجلد از آن انتشار یافته است و بازنویسى جلسات فسیر و برنامه با قرآن در صحنه در تلویزیون ماههاى بعد از پیروزى انقلاب اسلامى ایران است .

منبع : تفسیر و تفاسیر جدید, ۴۲ – ۴۳.

احسن الحدیث

اثر سید على اکبر قرشى ( زنده در ۱۳۶۶ ش ) از قرآن پژوهان کوشاى معاصر صاحب قاموس قرآن ۷ جلد در ۳ مجلد به فارسى که یکى از محققانه ترین فرهنگهاى خاص لغات قرآن مجید است .
احـسن الحدیث تفسیرى است به فارسى , به شیوه عقلى – استدلالى , کلامى , و گرایش به مسائل علمى و اجتماعى عصر جدید.مؤلف درباره شیوه نگارش خود در پایان مقدمه چنین آورده است : در این تفسیر ابتدا قسمتى از آیات که به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند, نوشته شده , و ترجمه آیات در ذیل آنها بیان مى گردد.سپس مطالب تفسیرى در سه بخش : کلمه ها, شرحها و نکته ها بررسى مى شود.
بدین طریق که ذیل عنوان کلمه ها متن آنها توضیح داده مى شود.و ذیل عنوان شرحها آیات شریفه مورد تفسیر قرار مى گیرد و در ذیل عنوان سوم , برداشتهایى که مى شود از آیات کرد و مطالبى که مربوط به آنهاست بیان مى شود ( احسن الحدیث , ۱/۲۶ ). احـسن الحدیث در ۱۲ مجلد است و در فاصله سالهاى ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۱ از سوى بنیاد بعثت در تهران انتشار یافته است .

منبع : احسن الحدیث .

هدى القرآن

اثـر سید محمدتقى ( متولد ۱۳۶۵ ق ) فرزند سید محمد کاظم حسینى خراسانى مدرسى حائرى , از مدرسان نامدار حوزه علمیه تهران .تفسیر مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربى , شامل تمام قرآن کریم به شیوه کلامى است .
مـؤلف در این اثر خود نخست چند آیه را از قرآن ذکر نموده سپس مجدد قسمتى از آیه را آورده و به تفسیر آن مى پردازد به روش ساده و ادبى روان و همه فهم .
این تفسیر چند بار در بیروت چاپ گردیده است .

منابع :

تفسیر هدى القرآن ; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۱۱۷ – ۱۱۸.

پرتوى از جمال انسانیت (تفسیر سوره یوسف )

اثر شیخ نعمت اللّه صالحى نجف آبادى ( زنده در ۱۴۱۰ ق ) از فضلاء معاصر.این اثر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه موعظه اى شامل سوره یوسف است .
این تفسیر نخست در قم سپس چاپ نهم در ۱۳۶۰ ش طبع و منتشر گردیده است .

منابع :

تفسیر سوره یوسف ; تفسیر و تفاسیر جدید, ۱۷۹.

تفسیر و ترجمه قرآن

اثر بهاءالدین خرمشاهى ( متولد ۱۳۲۴ ش ), از نویسندگان و قرآن پژوهان معاصر و از ویراستاران دایره المعارف حاضر.تفسیر مورد بحث در یک مجلد به قطع بزرگ رحلى و شیوه ادبى دایره المعارفى شامل تمام قرآن کریم است مؤلف پس از درج هر یک صفحه از مصحف شریف , در ستون مقابل ترجمه فارسى آن را آورده سپس کلمات مشکله و متشابه و غریب هر آیه و مفاهیم کلیدى و مسائل و عبارات دشوار را ذیل آن توضیح مى دهد.

این ترجمه همراه با تفسیر از سوى مؤسسات انتشاراتى نیلوفر و جامى به طبع رسیده و نزدیک به انتشار است .در پـایان این تفسیر واژه نامه قرآنى – فارسى و چند مقاله در زمینه تاریخ قرآن و عدم تحریف آن و مسائل دیگر قرآن پژوهى درج گردیده است .

مؤلف از جمله محققین شیعه است که چهار اثر در زمینه قرآن پژوهى و تفسیر نگاشته است که سه دیـگـر آن عـبـارتـنـد از:

۱) فرهنگ موضوعى قرآن مجید در یک مجلد به زبان عربى و فارسى با همکارى استاد محقق توانا آقاى کامران فانى این اثر شامل تدوین کلمات قرآن بر اساس موضوعى است .شـیـوه ساده مؤلفان در تنظیم کلمات و لغات قرآن , به ترتیب حرف اول کلمه بر اساس ابجدى یا دقـیـقـتـر بگوئیم ابتثى است – و نه بر رسم فرهنگهاى کهن عربى که از روى ماده اصلى کلمات تنظیم یافته است .لـذا مبتدیان و علماء و محققین یک سان بدون زحمت , خواسته خویش را در اندک زمان به دست مى آورند.این اثر نزدیک به هشت هزار مدخل از موضوعات قرآنى را با ذکر نام سوره و شماره آیه در برابر آنها دربردارد.طبع اول این اثر در ۱۳۶۴ ش از سوى نشر فرهنگ معاصر ( تهران ), و طبع دوم آن در ۱۳۶۹ ش از سوى انتشارات الهدى صورت گرفته است .
۲) قـرآن پـژوهى : در یک مجلد به زبان فارسى , شامل هفتاد بحث و تحقیق قرآنى است که توس ط نشر مشرق در تهران در ۱۳۷۲ ش طبع گردیده است .
۳) تـفـسیر و تفاسیر جدید در یک مجلد به زبان فارسى ( تهران , کیهان , ۱۳۶۴ ش ) این اثر توس ط عصام حسن به عربى ترجمه گردیده و در بیروت توسط انتشارات دارالروضه طبع و نشر گردیده است ( ۱۹۹۱/۱۴۱۱ ق ). مـنـابـع : فـرهـنـگ موضوعى قرآن مجید, مجله کرانه , سال اول , شماره یکم , ۱۳۷۳ ش , ۷ – ۱۶, یادداشتهاى شخصى .

تفسیر نمونه

اثـر جـمـعـى از نویسندگان زیر نظر آیت اللّه ناصر مکارم شیرازى گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسـلام مـحمدرضا آشتیانى , محمد جعفر امامى , داود الهامى , اسداللّه ایمانى , عبدالرسول حسنى , سـید حسن شجاعى , سید نوراللّه طباطبائى , محمود عبداللهى , محسن قرائتى ,محمد محمدى از افاضل حوزه علمیه قم .تفسیر مورد بحث به زبان فارسى و شیوه استدلالى است .

مـؤلفان در این اثر سعى نموده اند که مسائل علمى و اجتماعى روز را با تفسیر آیات تطبیق داده و نـسـل جـوان را بـا معارف اسلامى و قرآن آشنا کنند و نیز آقاى ناصر مکارم شیرازى در مقدمه آن مـى نـویـسد که این تفسیر بر مبناى معیارها و نیازهاى جهان امروزى نگاشته شده تا احتیاجات و خواستهاى نسل جوان را برآورده نماید و باعث آشنائى آنان با معارف قرآن و فرهنگ اسلام شود.و نیز امتیازات این تفسیر را چنین یاد کرده است :

1) از آنجا که قرآن کتاب زندگى است در تفسیر آیات به جاى پرداختن به مسایل ادبى و عرفانى و مانند آن توجه خاصى به مسایل سازنده زندگى مـادى و معنوى و به ویژه مسایل اجتماعى شده و به اندازه کافى روى مسایلى که تماس نزدیک با حیات فرد و اجتماع دارد تکیه گردیده است .
۲) بـه تـنـاسـب عـنـاوینى که در آیات مطرح مى شود ذیل هر آیه بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند ربا, بردگى , حقوق زن , فلسفه حج , اسرار تحریم قمار, شراب , گوشت خوک , و ارکـان و اهـداف جـهـاد اسـلامـى و مانند آن آمده است تا خوانندگان در یک مطالعه اجمالى از مراجعه به کتابهاى دیگر بى نیاز گردند.
۳) کوشش شده ترجمه ذیل آیات سلیس و روان و گویا و دقیق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
۴) بـه جـاى پرداختن به بحثهاى کم حاصل ادبى توجه مخصوص به ریشه لغات و شان نزول آیات که هر دو در فهم دقیق معانى قرآن مؤثر هستند شده است .
۵) اشـکالات و ایرادات و سؤالات مختلفى که گاهى در پیرامون اصول و فروع دین اسلام به میان مى آید, به تناسب هر آیه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گردیده است .
مـانـنـد شـبـهه آکل و ماکول , معراج , تعدد زوجات , علت تفاوت زن و مرد, تفاوت دیه زن و مرد, حـروف مـقـطعه قرآن , نسخ احکام , جنگها و غزوات اسلامى , آزمایشهاى گوناگون الهى و دهها مساله دیگر به گونه اى که هنگام مطالعه آیات علامت استفهامى در ذهن خواننده باقى نماند.
۶) از اصطلاحات پیچیده علمى که نتیجه آن اختصاص کتاب به صنف و گروه خاصى است دورى شده و به هنگام ضرورت پس از ذکر اصطلاح علمى تفسیر روشن آن بیان گردیده است .

سـبـک ایـن تـفـسـیر: نخست یک یا چند آیه از قرآن ذکر گردیده سپس آن را به فارسى ترجمه مى کند و مبسوطا به تفسیر آیات مى پردازد و تحت عناوین هر آیه به تناسب آن .
بـحثهاى تاریخى و ناسخ و منسوخ , داستانهاى گوناگون , شان نزول , و بیان نقطه هاى تاریک آن را آورده است .
این تفسیر در بیست و هفت جلد در تهران طبع و اخیرا تجدید چاپ شده است .

منبع : تفسیر نمونه .

تفسیر عاملى

اثر ابراهیم عاملى خراسانى معروف به موثق ( زنده در ۱۳۴۵ ش ), از مفسران معاصر.تـفـسـیـر مورد بحث در هفت مجلد به زبان فارسى و شیوه کلامى و ادبى و استدلالى شامل تمام قرآن کریم است .
مـؤلف نخست چند آیه را ذکر نموده سپس آنها را به فارسى ترجمه مى کند و بعد به تفسیر هر یک از آیات مى پردازد.او سـعـى نموده که تمام مباحث علمى لازم براى فهم و تفسیر آیه را از اقوال مفسران متقدمین و متاخرین در زمینه لغات و شان نزول برشمارد و مبسوطا شرح دهد.همچنین در ذیل عنوان ( سخن ما ) به بیان و شرح سخنان خویش مى پردازد.
مـؤلـف در مـقدمه خویش سبک و روش خود را در تالیف این تفسیر چنین بیان داشته که پس از بـررسـى تـمـام تـفاسیر متقدمین و متاخرین ترتیب آن را در پنج قسمت تنظیم نمودم :

۱) معنى واژه هاى دور از ذهن .
۲) شان نزول هر آیه .
۳) ترجمه آیات با رعایت دو نکته : کوشش در مطابقت با کلمات قرآن به فارسى و ربط جمله یا آیه یا آیات پیش از آن .
۴) نشان دادن اختلاف مفسران در مقصود و در قرائت آیات .
۵) نوشتن مطالب ابتکارى خود با عنوان ( سخن ما ). سپس در شانزده عنوان مقدمه خویش را ادامه مى دهد.
نـخست قرآن چه وقت نازل شده است , دلبستگى پیغمبر و مسلمانان در مواظبت از قرآن , آنهایى که قرآن را در زمان پیغمبر حفظ کرده اند, قرآن در حضور پیغمبر (ص ) خوانده مى شد و او تصویب مـى کـرد, جـمـع آورى قرآن بعد از رحلت حضرت رسول (ص ), جمع آورى قرآن در نوبت سوم به وسـیـلـه عـثمان , نظم آیه ها و سورهاى قرآن , نقطه گذارى و علامت ممیزه , وضع حرکات براى حروف قرآن , هفت قارى معروف به قراء سبعه , معنى نازل شدن قرآن بر هفت حرف , فواتح سوره ها یـا حـروف مـقطع اوایل سوره ها, تفسیر گویان و تفسیر نویسان , معنى سبع مثانى و سبع طوال , قرآن و دیگران , ترجمه هاى قرآن و شیوه نویسنده .
این تفسیر در مشهد بدون تاریخ طبع گردیده است .

منابع : تفسیر عاملى ; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۹۵.

الفرقان فى تفسیر القرآن

اثر دکتر شیخ محمد صادقى , از مفسران معاصر و مدرسین حوزه نجف اشرف و قم .تفسیر مورد بحث در سى جلد به عربى است .
مفسر پس از ذکر مجموعه اى از آیات قرآن کریم به تفسیر آیات یاد شده مى پردازد و شیوه او تفسیر قرآن با قرآن است و در بعضى از موارد از سنت نیز بهره گرفته است .
چـنـانـچه مفسر در مقدمه خود یاد کرده است این تفسیر سلسله درسهاى تفسیر اوست بر طلاب عـلـوم دینى در حوزه نجف اشرف و قم که مفسر آن را به خواهش شاگردان خود تدوین نموده و در سـى جـلـد در بیروت چاپ و منتشر نموده است و چاپ نخست آن را از جلد سى ام آغاز نموده چـون سـوره هاى آخر قرآن آغاز وحى بر رسول اکرم (ص ) مى باشد و در جلد بیست و هفتم علامه طباطبائى پس از رؤیت دو جلد آن مفسر را تشویق و تفسیر او را تقریظ نموده است .

منابع :

الفرقان فى تفسیر القرآن ; معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه , ۲۱۳.

تفسیر المحقق

اثر دکتر محمدباقر محقق از قرآن پژوهان معاصر ( زنده در ۱۳۴۶ ش ).تـفـسـیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسى و به شیوه ادبى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف در مقدمه اثر درباره خصوصیات قرآن , و نامهاى قرآن , معناى سوره و آیه , و استعاذه , و تعداد سوره و آیات قرآن بحث کرده است .سپس به تفسیر سوره حمد مى پردازد.مجلد دوم شامل تفسیر سوره هاى علق , مدثر, فلق , ناس است .
مؤلف پس از ذکر آیه به بحثهاى تحلیلى از نظر لغت و صرف و نحو و معانى و بیان مبادرت مى کند سـپـس اخـبـار و روایـات طـریـقـین عامه و خاصه را بیان مى کند و به طور مفصل به تفسیر آیه مى پردازد.این تفسیر در تهران به طبع رسیده است .
مؤلف همچنین اثر قرآن پژوهى دیگرى به نام دایره الفراید در فرهنگ قرآن دارد.
منبع : تفسیر المحقق .

تفسیر راهنما

اثـر عـلـى اکـبـر هاشمى رفسنجانى ( متولد ۱۳۵۳ ق ) از علماى حوزه علمیه و ریاست جمهورى اسلامى ایران .تـفـسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان فارسى به شیوه استدلالى و روائى با همکارى گروهى حدود ۱۹ نفر از افاضل و محققین قم و مشهد فراهم آمده است .
مـؤلف در مقدمه مى نویسد که در صدد تالیف تفسیر موضوعى قرآن کریم است که براى تبین یک موضوع با ملاحظه آیات از نظر موضوع و مضمون و نه هماهنگ با ترتیب و تنظیم موجود در قرآن به تفسیر آیه پرداخته مى شود.اما تفسیر حاضر به ترتیب سوره ها و آیات قرآن است .
مجلد اول از آغاز سوره حمد لغایت آیه ۱۹۵ سوره بقره .
مـؤلـف پـس از ذکـر آیـه تـرجمه روان فارسى آن را آورده سپس با بهره از روایات و احادیث ائمه مـعـصومین (ع ) و همچنین از تفسیرهاى شیعى معتبر به تفسیر و تاویل آیه پرداخته است و مجلد اول و دوم از این مجموعه در سال ۱۳۷۱ ش طبع و منتشر گردیده است .
منبع : تفسیر راهنما.

آیات مشکله قرآن

اثر سید هادى خسروشاهى ( متولد ۱۳۱۷ ش ), با همکارى آیه اللّه جعفر سبحانى از محققین معاصر.این تفسیر در یک جزء به زبان فراسى و شیوه ادبى و استدلالى شامل بخشى از قرآن کریم است .
مـؤلـفان قسمتى از آیات مورد نظر خویش را گردآورى نموده سپس به شرح و تفسیر و تاویل آن پرداخته اند.آقاى بهاءالدین خرمشاهى در منشا و سبک این تفسیر در تفسیر و تفاسیر جدید آن را نقد و ردى بر آیات مشکله حاج یوسف شعار توصیف کرده است .
این کتاب در تهران چاپ و منتشر شده است .

مـنـابـع :

تفسیر و تفاسیر جدید, ۳۷; فهرست کتابهاى چاپى فارسى , ۱/۱۳۸۵; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى , ۶/۷۲۰.

تقریب القرآن الى الذهان

اثـر سید محمد ( متولد نجف اشرف ۱۳۴۷ ق ) فرزند سید میرزا مهدى حسینى شیرازى از مراجع تقلید در قم .این تفسیر در سى مجلد به زبان عربى و شیوه کلامى است .
مؤلف در این اثر تفسیر هر یک جزء از قرآن کریم را در یک مجلد قرار داده است .
و ایـن تفسیر تفسیرى تحت اللفظى جهت مبتدیان مى باشد و هدف مؤلف آشنائى جوانان و عامه با مفاهیم قرآن است سپس در بیروت چاپ گردیده است و نیز قسمتى از آن توسط آقاى محمدرضا انصاریان به فارسى ترجمه گردیده و در تهران به چاپ رسیده است .

مـنـابـع :

تـقـریـب الـقـرآن الـى الاذهان ; تاریخ الحرکه العلمیه فى کربلا, ۲۴۷; معجم المؤلفین العراقیین , ۳/۲۴۷.

لطایفى از قرآن کریم

اثر دکتر محمد مهدى رکنى ( زنده در ۱۳۶۸ ش ) از علما و محققین معاصر.ایـن تـفسیر در یک مجلد به زبان فارسى و شیوه عرفانى شامل بخشى از قرآن کریم است و مؤلف تـفـسـیـر رشـیـدالـدیـن میبدى را به مذاق خود تلخیص کرده و مطالب مورد نظر خود را از آن گردآورى نموده است .
این تفسیر مکررا طبع گردیده است .

منبع : تفسیر لطایفى از قرآن کریم .

بدائع الکلام فى تفسیر آیات الاحکام

اثر شیخ محمدباقر ملکى ( زنده در ۱۳۹۸ ق ) از محققان معاصر.
این تفسیر در چند مجلد به زبان عربى و شیوه استدلالى , شامل بخشى از قرآن کریم است .
مؤلف در این اثر آیات احکام قرآن را گردآورى نموده سپس به سبک استدلالى و با بهره گیرى از روایات ائمه معصومین (ع ) فقه آیه و حکم شرعى آن را بیان و تفسیر مى کند.
تـمـامـى این کتاب در یک مجلد بزرگ به قطع رحلى توسط موسسه الوفاء بیروت به چاپ رسیده است .

تفسیر و تفاسیر قرآن //عبدالحسین شهیدى صالحى