توضیح عصای حضرت موسی (ع) کشف الأسرار و عده الأبرار
قوله: «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى» استفهام است بمعنى تنبیه و تقریر، ربّ العزّه خواست که بر وى مقرّر کند باقرار وى که آنچه در دست دارد عصاست، تا چون مار گردد نترسد، و نیز خواست که او را باقرار خود فرا گیرد و بر وى حجّت آرد که آن عصاست تا چون مار گردد انکار نکند، که همیشه چوب بود و دعوى نتواند کرد که همیشه مار بود، و گفته اند مراد باین خطاب آنست که تا موسى را گستاخ گرداند و با کلام حق انس گیرد و از هیبت دیدن عجایب مدهوش نگردد و قوّت دل دارد بهر چه او را فرماید، «وَ ما تِلْکَ» از بهر آن گفت که عصا مؤنث است و اشاره بآنست، و «بِیَمِینِکَ» از بهر آن گفت که عصا در دست راست داشت، و محتملست که در دست چپ چیزى دیگر داشت تا جواب بر وى ملتبس نشود.
«قالَ هِیَ عَصایَ» گفته اند که عصاى موسى ببالا ده گز بود سر آن دو شاخ و زیر آن سنان، و نام آن علیّق و قیل نبعه از چوب بادام، و گفته اند از مورد بهشت بود.
و عن محمّد بن قیس قال: اعطى آدم من الجنّه یاقوته و عصا موسى و شیئا من زرع: فامّا الیاقوته فهى الرکن کانت بیضا فاسودّ من ایدى الخطائین، و امّا العصا، فعصا موسى تناسخها القرون، و امّا الزرع فما اعطى بنو آدم.
قوله: «أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها» اى- اعتمد علیها اذا اعییت، و ذلک انّ الرّعاء یستریحون على عصیهم بالاتکاء، «وَ أَهُشُّ بِها» اى- اضرب بها الاغصان الورق، «عَلى غَنَمِی» الغنم عند العرب لعدد من الضّان لا ینقص من مائه فصاعدا قوله. «وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْرى» المآرب- الحوائج واحدتها ماربه و مأربه و الارب و الاربه ایضا الحاجه. و ارب الانسان عضوه، جمعه اراب و صحّ فى الحدیث: «امرت ان اسجد على سبعه آراب».
قوله: «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى» استفهام است بمعنى تنبیه و تقریر، ربّ العزّه خواست که بر وى مقرّر کند باقرار وى که آنچه در دست دارد عصاست، تا چون مار گردد نترسد، و نیز خواست که او را باقرار خود فرا گیرد و بر وى حجّت آرد که آن عصاست تا چون مار گردد انکار نکند، که همیشه چوب بود و دعوى نتواند کرد که همیشه مار بود، و گفته اند مراد باین خطاب آنست که تا موسى را گستاخ گرداند و با کلام حق انس گیرد و از هیبت دیدن عجایب مدهوش نگردد و قوّت دل دارد بهر چه او را فرماید، «وَ ما تِلْکَ» از بهر آن گفت که عصا مؤنث است و اشاره بآنست، و «بِیَمِینِکَ» از بهر آن گفت که عصا در دست راست داشت، و محتملست که در دست چپ چیزى دیگر داشت تا جواب بر وى ملتبس نشود.
«قالَ هِیَ عَصایَ» گفته اند که عصاى موسى ببالا ده گز بود سر آن دو شاخ و زیر آن سنان، و نام آن علیّق و قیل نبعه از چوب بادام، و گفته اند از مورد بهشت بود. و عن محمّد بن قیس قال: اعطى آدم من الجنّه یاقوته و عصا موسى و شیئا من زرع: فامّا الیاقوته فهى الرکن کانت بیضا فاسودّ من ایدى الخطائین، و امّا العصا، فعصا موسى تناسخها القرون، و امّا الزرع فما اعطى بنو آدم.
قوله: «أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها» اى- اعتمد علیها اذا اعییت، و ذلک انّ الرّعاء یستریحون على عصیهم بالاتکاء، «وَ أَهُشُّ بِها» اى- اضرب بها الاغصان الورق، «عَلى غَنَمِی» الغنم عند العرب لعدد من الضّان لا ینقص من مائه فصاعدا قوله. «وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْرى» المآرب- الحوائج واحدتها ماربه و مأربه و الارب و الاربه ایضا الحاجه. و ارب الانسان عضوه، جمعه اراب و صحّ فى الحدیث: «امرت ان اسجد على سبعه آراب».
و الا ریب لهو العاقل الّذى یقوم لحوائجه، و انّما قال اخرى لانّ المآرب جماعه و اصلها اخر، فاجراها على الوحده کالحسنى لانّ آیات السوره على الیاء. گفتهاند که موسى بقدر سؤال جواب داد، چون خطاب آمد که: «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى» موسى جواب داد که عصا، دیگر بار خطاب آمد که:
لمن هى، این عصا آن کیست؟ موسى گفت: «عَصایَ» عصاى من. خطاب آمد. و ما تصنع بها. چکنى باین عصا؟ موسى گفت: «أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها» و آن منافع بر شمرد، و گفته اند خطاب هم آن بود که: «ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ» امّا موسى در جواب بیفزود که میخواست تا منافع آن بر شمرد و شکر نعمت حق بگزارد.
روى عن ابن عباس قال: کان موسى (ع) یحمل على عصاه زاده و سقاه و تماشیه و تحدّثه و کان یضرب بها الارض فیخرج ما یأکل یومه و یرکزها فیخرج الماء، فاذا رفعها ذهب الماء و اذا ظهر له عدوّ حاربت و ناضلت عنه.
و اذا اراد الاستقاء من البئر ادلاها فکانت على طول البئر، و صارت شعبتاها کالدّلو حتّى یستقى، و کان یظهر على شعبتیها کالشمع باللّیل یضیء له و یهتدى به، و اذا اشتهى ثمره من الثمار، رکرها فتغصّنت غصن تلک الشجره و اورقت ورقها و اثمرت ثمرها، گفتهاند این همه منافع که ابن عباس بر شمرده است پس از سؤال «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ» در عصا پیدا شد زیرا که آن همه معجزه است و موسى را پیش از آن شب معجزه نبود.
«قالَ أَلْقِها» قال الربّ الق العصا «یا مُوسى» فَأَلْقاها من یده. «فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعى»- تمشى مسرعه على بطنها. چون موسى عصا از دست بیفکند مارى زرد گشت آن را عرف بود چون عرف اسب، از اوّل که پیدا گشت جانّ بود باریک و کوچک پس همى افزود تا ثعبان گشت، مارى بزرگ صعب، چنان که بدرختى رسید آن درخت بخورد، و خاییدن درخت و دندانها که بر هم میزد موسى پر خوان آن می شنید، و گفته اند پاره پاره کوه میکند و فرو میبرد.
یقال الجانّ اوّل حاله الحیّه، و هى الصغیره منها، و الثعبان آخر حالها و هى اعظم ما تکون، و الحیّه للجنس یعم الکلّ. و قیل کانت فى عظم الثعبان و سرعه الجان. موسى چون مار دید که نهیب مىبرد بترسید و برمید، جایى دیگر گفت: «وَلَّى مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ» برگشت و پشت برگردانید گریزان، باز نیامد و باز پس ننگریست، تا خطاب آمد از حق جلّ جلاله که اى موسى بجاى خود باز آى، باز آمد.
وى را گفت: «خُذْها وَ لا تَخَفْ سَنُعِیدُها سِیرَتَهَا الْأُولى» تقدیره سنعیدها الى سیرتها، فحذف الجار أی- سنردها الى خلقتها و هیئتها کما کانت عصا،فمدّ موسى یده الى قرنیها فعادا شعبتین و صارت عصا.
و گفته اند که موسى پشمینه پوشیده بود چون خطاب آمد که: «خُذْها وَ لا تَخَفْ». دست بآستین مدرعه فرا برد تا بر گیرد، خطاب آمد که موسى اگر از این مار گزندى بتو خواهد رسید، آستین بچه کار آید ترا و چه دفع کند؟
موسى گفت خداوندا مرا باین مگیر که مرا ضعیف آفریدهاى و آنچه میکنم از ضعف و عجز مىکنم، پس موسى دست برهنه در دهن وى فرو برد چون دست وى برسید عصا گشت و دست خود در میان دو شاخ عصا دید، پس خطاب آمد که یا موسى ادن، فلم یزل یدینه حتّى شدّ ظهره بجذع الشجره فاستقرّ و ذهبت عنه الرّعده و جمع یدیه فى العصا و خضع برأسه و عنقه.
قوله: «وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلى جَناحِکَ»- جناح الانسان ما بین المرفق و الإبط.
«تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ» یعنى تخرج و لها نور و شعاع کشعاع الشمس من غیر مرض و لا برص، «آیَهً أُخْرى» یعنى هذه آیه اخرى لنبوّتک سوى آیه العصا. و انتصابها على الحال.
قوله: «لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الْکُبْرى»- من المعجزات العظام التی نعطیکها.
و قیل تقدیره «لنراک الکبرى من آیاتنا» و هى الید البیضاء، و لهذا قال: ابن عباس کانت ید موسى اکبر آیاته.
قوله: «اذْهَبْ إِلى فِرْعَوْنَ» اى- اذهب بهاتین الآیتین فى الحال الیه و ادعه الى عبادتى و وحدانیتى و الى اقامه الصلاه. لذکرى، «إِنَّهُ طَغى» اى- عصى و علا و تکبّر و جاوز الحد فى الشرک و المعصیه. قال ابن عباس: لم یرجع موسى الى اهله الّا بعد حول، و القبط تسمى الطاغى فرعون و اسمه الولید بن الریان القبطى.
و قیل الولید بن مصعب و قیل کان فرعون من اصطخر و عن علقمه بن مرثد قال: بعث اللَّه موسى الى فرعون، فلمّا ولىّ موسى ناداه یا موسى امّا انّ فرعون لن یؤمن، قال موسى یا ربّ ففیم ترسلنى الیه، و قد علمت انّه لن یؤمن، فبعث اللَّه الیه بثمانیه املاک، فقالوا یا موسى امض لما امرت به، فقد اعنى علم هذا القرون هن قبلکم.
کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره طه آیه۱-۲۴