کشف الأسرار و عده الأبرار رشید الدین میبدى سوره الفلق
۱۱۳- سوره- الفلق- مدنیه و قیل مکیه
النوبه الاولى
(۱۱۳/ ۵- ۱)
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.
قُلْ بگو: [اى محمد] أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (۱) فریاد میخواهم بخداوند همه آفریده.
مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ (۲) از بد هر چه بیافرید.
مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ (۳) و از بد شب که در آید [و ماه که بر آید].
وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ (۴) و از بد دمندگان در گرهها.
وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ (۵) و از بد آن بد چشم بد نیّت بد خواه که بد خواهد یا ببد نگرد.
النوبه الثانیه
این سوره پنج آیتست، بیست و سه کلمه، هفتاد و چهار حرف؛ جمله به مدینه فرو آمد، و قومى گفتهاند که به مکّه فرو آمد. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست.
وفی الخبر عن عقبه بن عامر الجهنى یقول: سمعت النّبیّ (ص) یقول: «انّک لن تقرأ بسوره احبّ الى اللَّه و لا اقرب عنده من قل اعوذ برب الفلق فان استطعت ان لا تدعها فی صلاه فافعل».
وعن ابى بن کعب عن النّبیّ (ص) قال: «من قرأ «المعوّذتین» فکانّما قرأ الکتب الّتى انزلها اللَّه کلّها
قوله:قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ سبب نزول «المعوّذتین» ما رواه البخارى فی صحیحه و ذکره المفسّرون، قالوا: انّ غلاما من الیهود کان یخدم رسول اللَّه (ص) و کان یعجبه حسن خدمته فدبّت الیه الیهود و لم یزالوا به حتّى اخذ مشاطه رأسه (ص) و عدّه اسنان من مشطه فاعطاها الیهود فسحروه فیها. و کان الّذى تولّى ذلک لبید بن اعصم الیهودى ثمّ دسّها فی بئر بنى زریق، یقال لها ذروان، فمرض (ص) و انتثرشعر رأسه و جعل یذوب و لا یدرى ما عراه و کان یرى انّه یأتى النّساء و لا یأتیهنّ. فبینا هو نائم ذات یوم اتاه ملکان فقعد احدهما عند رأسه و الآخر عند رجله، فقال الّذى عند رجله للّذى عند رأسه: ما بال الرّجل؟- قال: طبّ.- قال: و ما طبّ؟- قال: سحر.-
قال:و من سحره؟- قال لبید بن اعصم الیهودى.- قال: فبم طبّه؟- قال: بمشط و مشاطه.-
قال:و این هو؟- قال: فی جفّ طلعه تحت راعوفه فی بئر ذروان، فانتبه النّبیّ (ص) و قال:«یا عائشه اما علمت انّ اللَّه اخبرنى بدایى»؟ ثمّ بعث رسول اللَّه (ص) علیّا (ع) و الزّبیر و عمّار بن یاسر فنزحوا ماء البئر کانّه نقاعه الحنّاء ثمّ رفعوا الصّخره و اخرجوا الجفّ فاذا فیه مشاطه رأسه و اسنان مشطه و اذا تمثال من شمع مثال رسول اللَّه (ص) مفروز بالابر و اذا وتر علیه احدى عشره عقده! فیقال: انّ السّورتین نزلتا حینئذ احدى عشره آیه لحلّ تلک العقد، فجعل کلّما قرا آیه انحلّت عقده و وجد رسول اللَّه (ص) خفّه حتّى انحلّت العقده الاخیره قام علیه الصّلاه و السّلام کانّما انشط من عقال. و جعل جبرئیل (ع) یقول: بسم اللَّه ارقیک من کلّ شیء یوذیک من حاسد و عین و اللَّه یشفیک.
فقیل: یا رسول اللَّه أ فلا نأخذ الخبیث فنقتله؟- فقال: «امّا انا فقد شفانى اللَّه و اکره ان اثیر على النّاس شرّا».
قالت عائشه: ما غضب رسول اللَّه (ص) غضبا ینتقم من احد لنفسه قطّ الّا ان یکون شیئا هو للَّه عزّ و جلّ فیغضب للَّه و ینتقم.
الجفّ: قشر الطّلع، و الرّاعوفه:حجر فی اسفل البئر یقوم علیه المائح و هو الّذى یجعل الماء فی الدّلو و فیخرجه الّذى على رأس البئر. و المشاطه: ما یسقط من الشّعر مع المشط. فی هذا الحدیث دلاله على صحّه السّحر و انّ له حقیقه خلاف قول من زعم انّه لا حقیقه له، لانّ النّبی (ص) کان یجد وجعا لذلک الّا ترى انّ احد الملکین، قال للآخر: ما وجع الرّجل و هذا من اوضح دلیل على حقیقته. فان قیل ما الحکمه فی نفوذ السّحر و غلبته فی النّبی (ص) و لما ذا لم یرد اللَّه تعالى کید الکائد الى نحره بابطال مکره و سحره؟- قلنا: الحکمه فیه و الدّلاله على صدق رسول اللَّه (ص) و صحّه معجزاته و کذب من نسبه الى السّحر و الکهانه؛ لانّ سحر السّاحر عمل فیه حتّى التبس علیه بعض الأمر و اعتراه نوع من الوجع و لم یعلم النّبی (ص) بذلک حتّى دعا ربّه. فقد روى انّه دعا ثمّ دعا ثمّ دعا، فاجابه اللَّه سبحانه وبیّن له امره و لو کان ما یظهر من المعجزات الخارقه للعادات من باب السّحر على ما زعم اعداؤه لم یشتبه علیه ما عمل من السّحر فیه و لتوصّل الى دفعه من عنده و هذا بحمد اللَّه من اقوى البراهین على نبوّته. و انّما اخبر النّبی (ص) عائشه من بین نسائه بما کشف اللَّه تعالى له من امر السّحر لانّ النّبی (ص) کان مأخوذا عن عائشه فی هذا السّحر على ما روى یحیى بن یعمر قال: حبس رسول اللَّه (ص) عن عائشه سنه، فبینا هو نائم، اتاه ملکان، الحدیث الى آخره.
قوله: قُلْ أَعُوذُ اى- احترز و امتنع و استجیر و معاذ اللَّه من کذا، اى- احترز به منه. و العرب تقول: اطیب اللّحم عوّذه، اى- ما عاذ بالعظم، اى- لزق به. بِرَبِّ الْفَلَقِ، الْفَلَقِ: فی الاصل الخلق کلّه، ما فی الدّنیا شیء الّا هو عن انفلاق یحصل اللّیل و النّهار و المطر و الرّیح و النّبات و الدّوابّ حتّى الانفاس و الاصوات و الثّمار و الجواهر و المیاه، و قال قوم من المفسّرین: «الفلق» الصّبح، تقول العرب: ابین من فلق الصّبح. و قال وهب بن منبّه: هو طبق على جهنّم؛ و قیل: جبّ فی جهنّم. و قد بعض اصحاب رسول- اللَّه (ص) الشّام، فرأى آثار نعیم ملوکهم و ما کانوا فیه من غضاره الدّنیا و سعتها،
قال:لا یعجبنکم ما اوتوا من الدنیا فان وراءهم الفلق. و قیل: هو بیت فی جهنّم اذا فتح بابه استغاث اهل النّار من شدّه حرّه، و قیل: هو اسم بئر ذات اودیه لها شعاب و اسمها الهبهب.
وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ قال ابن عباس: هو اللّیل اذا اقبل بظلمته فی المشرق و دخل فی کلّ شیء و اظلم. و الغسق الظّلمه، غسق اللّیل اذا اظلم. و قیل:
«الغاسق»: البارد فی الاصل، و الغساق: البرد؛ و سمّى الغساق لانّه یحرق ببرده کما یحرق الحمیم بحرّه. و هو الآخر من شکله، اى- من شکل الحمیم، فجعل الغساق من شکل الحمیم لانّهما یحرقان معا هذا بحرّه و هذا ببرده. و سمّى اللّیل غاسقا لانّه ابرد من النّهار. و قیل: «الغاسق»: القمر.
ونظر رسول اللَّه (ص) الى القمر فقال: «یا عائشه استعیذى باللّه من شرّ هذا فانّه الغاسق »
إِذا وَقَبَ فعلى هذا التّفسیر هو «غاسق» لبروده ضوءه ضدّ ضیاء الشّمس. و الوقوب: الدّخول و انّه (ص) کنى عن اللّیل بالقمرفاستعاذ من شرّ اللّیل لانّ الجنّ انّما تنتشر باللّیل، و تغتال و تختطف و تستطیر فی ظلماء اوّل اللّیل اذا ادلهمّ؛
و کذلک نهى رسول اللَّه (ص) عن السّیر فی اوّل اللّیل و امر بتغطیه الاوانى و اغلاق الأبواب و ایکاء الاسقیه و ضمّ الصّبیان و قال: «لو یعلم النّاس ما فی السّیر اوّل اللّیل لما سار راکب بلیل ابدا»
و قیل: المراد به القمر اذا خسف و اسودّ.
إِذا وَقَبَ اى- دخل فی الخسوف او اخذ فی الغیبوبه. و قال ابن زید:وَ مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَبَ یعنى الثّریّا اذا سقطت. قال: و کانت الاسقام و الطّواعین تکثر عند وقوعها و ترتفع عند طلوعها.
وَ مِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِی الْعُقَدِ یعنى سواحر اللّاتى ینفثن فی عقد الخیط حین یعقدن. و النّفث نفخ بغیر ریق بخلاف التّفل. و قیل: النّفث: النّفخ اذا کان مع الرّیح ندى «و العقد» ما یعقده السّاحر على وتر او حبل او شعر، و هو ینفث و یرقى.
و قرأ یعقوب: «النّافثات» و المراد بهنّ بنات لبید بن اعصم سحرن النّبی (ص). و فی کیفیّه ذلک اقوال، احدها: انّه ایهام الاذى و تخییل المرض و لا تأثیر له. و الثّانی: انّه یؤثر کما تؤثر العین فی المعیون. و الثّالث: انّه بمعونه الجنّ.
و فی سحر النّبی (ص) قولان: قال بعضهم: سحره لبید بن اعصم کما ذکرناه و علیه الجمهور و انکره بعضهم و قال: انّ اللَّه تعالى انکر على من قال هذا فی صفه النّبی (ص) حیث یقول: «وَ قالَ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً» الآیات. و قیل: اراد.
بالنّفّاثات فی العقد النّساء اللّواتى یسلبن قلوب الرّجال بحبّهنّ. قال ابو تمام:
| السّالبات الفتى عزیمته | بالسّحر، و النّافثات فی عقده |
وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ یعنى: الیهود، فانّهم کانوا یحسدون النّبی (ص).
قال الحسین بن الفضل: جمع اللَّه الشّرور فی هذه السوره و ختمها بالحسد لیعلم انّه اخسّ الطّبائع. و قیل: الحسد تمنّى زوال النّعمه من صاحبها، و قیل: وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ یعنى: من شرّ عینه و نفسه، و الحاسد هو العیون الّذى یلقع بعینه و نفسه.
و فی السّوره استدفاع الشّرور من اللَّه، و من صحّ توکّله على اللَّه فهو الّذى صحّ تحقّقه باللّه؛ و اذا صحّ تحقّقه بشهود جریان التّقدیر و تبرّئه عن حوله و قوّته فالى ان یزول البلاء استراح من تعب تردّد القلب فی التّدبیر. و عن قریب یرقّى الى حاله الرّضا کفى مراده ام لا. و عند ذلک الملک الاعظم فهو بظاهره لا یفتر عن الاستعاذه و بقلبه لا یخلو عن التّسلیم و الرّضا.
النوبه الثالثه
قوله تعالى: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ «بسم اللَّه» الذى خلق الانسان من علق و ابدى الصّباح من الفلق، و انشأ السّماوات طبقا فوق طبق. لا مغلق لما فتح و لا فاتح لما اغلق، اودع ادراک البصر فی الحدق، و رکب الکلام فی اللّسان و انطق. ربّ الضّیاء و الشّفق، و اللیل و ما وسق. و القمر اذا اتسق.
نام خداوندى که طوق یادش در رقاب احباب است و اشباح مریدان زیر سطوات عزّش خرابست، بس جگرها که در آتش دوستى او کبابست، بسا عزیزا که بدل مىسوزد و بتن در عذابست، بسا مشتاقا که در بادیه طلب در آرزوى قطرهاى آبست، چون پنداشت که رسید، بدانست که آنچه دید سرابست!
| منزلگه عشق تو دل احبابست | در قصّه عشق تو هزاران بابست. |
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ راه عامّه بندگان آنست که پیوسته از شرّ بدان و کید کائدان و حسد حاسدان و بد افتاد جهان استعاذت مىکنند بخداوند جهانیان، بحکم ظاهر این سوره.
ازینجا گفت مصطفى (ص):«تعوّذوا باللّه من جهد البلاء و درک الشّقاء و سوء القضاء و شماته الاعداء».
وکان (ص) یقول: «اللّهمّ انّى اعوذ بک من العجز و الکسل و الجبن و البخل و الهرم و عذاب القبر، اللّهمّ انّى اعوذ بک من الفقر و القلّه و الذّلّه و اعوذ بک ان اظلم او اظلم و اعوذ بک من الشّقاق و النّفاق و سوء الاخلاق».
اینست طریقه عامّه مومنان: ظاهر شریعت بکار داشتن و هنگام بلاء دست در دعا و تضرّع زدن و از حقّ جلّ جلاله عافیت خواستن. امّا راه جوانمردان طریقت و ارباب حقیقت تسلیم و رضاست و الیه الاشاره بقوله: «إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» و یقال: دع التّدبیر الى من خلقک تسترح. تدبیر کار با خداوندگار گذار، تصرّف در آفریده آفریدگاررا مسلّم دار، از راه اعتراض برخیز، تعرّض و فضول مکن، از درگاه او معرض مباش[۱]، او را وکیل و کفیل و کارساز خود دان، تا این فرمان را ممتثل باشى که: «فَاتَّخِذْهُ وَکِیلًا» هر دل که در او تسلیم و رضا جمع شد، بنقد آن تن قرین سلامت گشت، و آن سینه دست[۲] از آفات بشریّت مسلّم شد، تسلیم درجه ذبیح و خلیل است (ع). خلیل را خطاب آمد که «اسلم». جواب داد که: «اسلمت»؛ پسر از پدر نشان تسلیم دید، بتعلیم پدر لباس تسلیم پوشید؛ قرآن مجید از تسلیم پدر و پسر خبر داد که: «فَلَمَّا أَسْلَما» تسلیم درین جهان مسمار دین است و در آن جهان مفتاح دار السّلام. رضا آنست که بندهاى بر پسند باشى و بهر چه رود خرسند باشى و منتظر قضاى خداوند باشى، و تسلیم آنست که کار آفریده بآفریدگار باز گذارى.
| خود تن بقضا در ده و خود سرکش باش | جز آن نبود که تو نخواهى، خوش باش! |
________________________________
[۱] ( ۱)- الف: اعراض مکن
[۲] ( ۲)- چنین است در هر دو نسخه.
کشف الأسرار و عده الأبرار// ابو الفضل رشید الدین میبدى جلد دهم